კლარჯეთი

ვიკიპედიაშე

ჯმერკი
მერე
სვეტი
ტანძოთი
სინკოთი
გურნათელი
კლარჯეთი
   ნოღეფი
    საეპისკოპოსო კათედრეფი
  „ათორმეტი უდაბნო“
   შხვა ეკლესია-მონასტერეფი
   ჯიხალეფი

კლარჯეთი — ისტორიული ობჟათე-ბჟადალ საქორთუოშ ართ-ართი მუხური, ისტორიული მესხეთიშ ნორთი. ფორჷნს ჭოროხიშ თუდოლენი მალობაშ ღანჩოს არსიანიშ ქჷნდჷრშე უჩა ზუღაშახ, წყარმალუ იმერხევიშ დო არტანუჯისწყალიშ ლეხერეფიშ მეკოროცხილო. კლარჯეთიშ უჯვეშაში ცენტრი რე ჯიხა თუხარისი. კლარჯეთის დუდენდჷ ქართლიშ მაფაშ ერისთავი, ნამუშ რეზიდენცია V ოშწანურაშ II გვერდიშე არტანუჯიშ ჯიხა ოკო ჸოფედჷკო. მაფა ვახტანგ გორგასალქ (V ოშწანურა) თაქ ფართო კულტურულ-კიდანჯალური საქვარუა ქჷმჷწიჭყჷ: ეკიდჷ ოხვამე-მონასტერეფი, დარსხუ ახალი საეპისკოპოსო (ცენტრი ახიზას). კლარჯეთიქ თეწკჷმა ართო გინირთჷ ირანწკჷმა ლჷმაშ პლაცდარმო. VIII ოშწანურას თაქ ქჷდირსხუ ბაგრატიონეფიშ ომაფე დინასტიაქ. IX ოშწანურაშ დაჭყაფუს მაფა აშოტ I დიდიქ არაბეფიშ ლოშქუეფით დო ეპიდემიეფით მოჯალაგერი მუხური გეკანწყუ დო ქჷდახორუ კინე, თეწკჷმა ართო თაქ ქჷდიჭყჷ ფართო ომონასტერე კიდანჯალაქ გრიგოლ ხანძთელიშ დუდობათ. XI-XIII ოშწანურეფს კლარჯეთის ფართას გიფაჩჷ კულტურულ-ოგანმანათლებელე საქვარუაქ. თინა ჩინებული რდჷ ოხვამე-მონასტერეფით, ნამუეფსჷთ კლარჯეთიშ „ვითოჟირ ტიოზის“ („ათორმეტი უდაბნო“) უძახჷდეს. XVI ოშწანურას კლარჯეთი ობჟათე საქორთუოშ შხვა მუხურეფწკჷმა ართო ოსმალეთიქ ქიხვამილუ. 1918-1921 წანეფს საქორთუოშ დემოკრატიულ რესპუბლიკაშ აკოდგინალუას რე. 1921 წანაშე კინე თურქეთიშ თანჯეფს რე.[1].

გეოგრაფია[რედაქტირაფა | წყუშ რედაქტირაფა]

ისტორიულო კლარჯეთიშ პროვინცია მესხეთიშ აკანიშ ნორთი რე. თინა წყარმალუ ჭოროხიშ თუდოლენ აუზის ფორჷნს დო გინოზინდილი რე არსიანიშ ქჷნდჷრშე უჩა ზუღაშახ. ისტორიულო კლარჯეთის ორხველჷ თაშნეშე წყარმალუ იმერხევიშ დო არტანუჯისწყალიშ ლეხერეფი.[2].

კლარჯეთი კირდეამი რობუეფით დოსვარილი გვალამი აკანი რე. თე აკანიშ რთული რელიეფი დო ტყაშ მასივეფი ართი განშე უხუჯური რდჷ ოფუტეშ მეურნობაშ გოვითარაფაშო თე რეგიონს, მაჟირა განშე ორთაშობურ ბარიერს აკმოქიმინჷნდჷ ტერშო დო თხილანდჷ აბანობურ მახორობას. ლეონტი მროველი იჩიებუ[3]:

„ ვერავინ შევიდოდა მავნე კლარჯეთს. რამეთუ შეუვალი და მაგარი იყო ტყითა და კლდითა, და მკჳდრნი კლარჯეთისანი იყვნეს კაცნი მკჳრცხნი და მჴედარნიცა “

ეიოშანალი რე, ნამდა ქორთულ წყუეფს ართგვარ მეტაფორათ გჷმირინუაფუ „კლარჯეთიშ კირდეეფი“ („კლარჯეთის კლდენი“), მუთ გურიშხონარენს ტერშო ძნელას მიორინალობას.[2].

ამდღა ისტორიული კლარჯეთიშ აკანი ედომუშამო თურქეთიშ რესპუბლიკაშ თანჯეფშა მიშმურს. ამდღა თინა, მუჭოთ ზოხო პროვინცია ვარა რაიონი, ვა რე. თურქეთიშ ალმახანური ადმინისტრაციული დორთუალათ კლარჯეთი მიშმურს უჩა ზუღაშ რეგიონშა, კერზოთ ართვინიშ პროვინციაშა. აკმაშქვანს თე პროვინციაშა მიშმალ არტანუჯიშ, ართვინიშ, მურღულიშ დო ბორჩხაშ რაიონეფს, თაშნეშე ზუღაპიჯიშ ხოფაშ რაიონს.

პროვინციაშ ჯოხოდვალა კათაშ შქას ბოლო ბორჯიშახ ასქილადირი აფუ არტანუჯიშე დოხოლაფირო 10 კილომეტრით ობჟათეჸუ დვალირ ოფუტე კლარჯეთის, ნამუთ ამდღა ხოლო რე თურქული ჯოხოდვალათ — ბერექეთ ქოი (თურქ. Bereket köy)[4]. თე ოფუტეშ ალმახანური ჯოხოდვალაშ მეჯინათ თურქი მარკვიებელი მინე ქადიროღლუ კლარჯეთიშ პროვინციას ხოლო ბერექეთის უძახჷ, ტაო-კლარჯეთიშ სინონიმო თინა ხვარენს ხელუანურ ტერმინს „ოლთუ-ბერექეთი“ (თურქ. Oltu-Bereket)[5].

რკვია[რედაქტირაფა | წყუშ რედაქტირაფა]

დიმიტრი ბაქრაძე, კლარჯეთიშ ქრისტიანული არქიტექტურაშ ართ-ართი მაართა მარკვიებელი.

კლარჯეთიშჸურე, გჷშაკერძაფილო მუში ქრისტიანული არქიტექტურაშჸურე ინტერესიქ XIX ოშწანურას გორჩქინდჷ. მაართა კუნტა ჩინებეფი კლარჯეთიშ ეკლესიეფშე დო მონასტერეფიშ გეშა ორხველჷ კარლ კოხის[6], დიმიტრი ბაქრაძეს[7][8], გიორგი ყაზბეგის[9][10] დო პრასკოვია უვაროვას[11]. კლარჯეთიშ არქიტექტურაშ გეშა რკვიას ნერჩი დოუდუ ალექსანდრე პავლინოვქ[12]. ეიოშანალი რე ნიკოლოზ მარიშ „შავშეთ-კლარჯეთში მოგზაურობის დღიური“[13], ნამუთ ართგვარი რეგიონალური ენციკლოპედია რე ამდღა ხოლო დო უგუმუთირუ წინგი რე კლარჯეთიშ დო შავშეთიშ ისტორიაშ, გეოგრაფიაშ, ეთნოგრაფიაშ, არქიტექტურაშ დო ეპიგრაფიკაშ აკაგურაფალო[14]. პალეოგრაფიულო, უმაართაშო ექვთიმე თაყაიშვილიშ ხანდათ[15][16][17], აკომუშებულქ იჸუ თურქეთის ისტორიული შხვა ქორთული რეგიონეფიშ, ტაოშ, კოლა–არტაანიშ, ერუშეთიშ სიჯვეშეფქ ხოლო.

ქორთული ხელუანობაშმარჩქინეეფიშ სკოლაშ ფორმირაფაშ დაჭყაფუ ეტაპის ტაო–კლარჯეთი, გჷშაკერძაფილო მუში არქიტექტურა, მუჭოთ პრიორიტეტული ორკვიებელი თემა, ორთაშობურო რდჷ აკოხაზირაფილი, მარა ოსქვებურო ვეჸუ დომუშაფილქ მენცარეფშე შხვადოშხვა ბაძაძეფიშ გეშა. გიორგი ჩუბინაშვილიშ 1930–1940-იან წანეფიშ ნახანდეფს[18][19] წჷმორინაფილქ იჸუ არზიქ, ნამუშ მეჯინათ ტაო–კლარჯეთის გჷშაკერძაფილი როლი ორხველჷდჷ შქა ოშწანურეფიშ ქორთული ხუროეფიშმანჯღვერალაშ ფორმირაფას. თე როლი ხოლო უმოსო წჷმარჩქინჷ ვახტანგ ბერიძექ, ნამუშ სპეციალურ გჷმორკვიასჷთ მაართათ იჸუ კჷლაგორილქ ტაო-კლარჯეთიშ არქიტექტურაშ მიარე ასპექტიქ [20][21]. თი ხანეფს ობჟათე-ბჟადალ საქორთუოშე აკოშაყარელი რჩქინაქ აკოწყორილქ იჸუ პარმენ ზაქარაიაშ ნახანდის[22]. გჷშაგორილი დო ეიოშანალი რე ვახტანგ ჯობაძეშ მოღალობა კლარჯეთიშ რკვიაშ საქვარს დო მუში წინგი „ადრეული შუა საუკუნეების ქართული მონასტრები ისტორიულ ტაოში, კლარჯეთსა და შავშეთში“[23]; თაშნეშე შხვა ევროპალი დო ამერიკალი ავტორეფიშ — ნიკოლ და ჟან-მიშელ ტიერის (ჩილ დო ქომონჯიქ თურქეთის რინელ ქორთულ სიჯვეშეფს მიარე ნახანდი მეუჯღუნუ),[24][25][26][27] დევიდ უინფილდიშ[28], რობერტ ედვარდსიშ[29], ბრუნო ბაუმგარტნერიშ[30] დო შხვეფიშ ნახანდეფი. ურცხოალ მარკვიებელეფიშ ნახანდეფს დო გჷმორკვიეფს, თაშნეშე ვახტანგ ჯობაძეშ მოღალობას გჷშაკერძაფილო დიდი შანულობა უღუდუ, თიშენი, ნამდა 1950–იანი წანეფიშ ბოლოშე სუმი ვითური წანაშ გოძვენას კლარჯეთი დო ზოგადო ისტორიული ქორთული დიხეფი თურქეთის ქორთუ მენცარეფშო უმუჭირინდაფუ რდჷ. 1980-იანი წანეფშე თე საქვარს აქტიურო ქიმეთხეს ხე თურქ მენცარეფქ ხოლო, თინეფ შქას მაართა რდჷ მინე ქადიროღლუ[31][32][33][34] დო უკული თის ქჷმაჸუნუ შხვეფქ ხოლო.

ისტორია[რედაქტირაფა | წყუშ რედაქტირაფა]

კლარჯეთიშ ისტორიაშ აკოგურაფა უმოსო ქორთულ დო ურცხოულ ნაჭარა ძეგლეფით რე შელებუანი. არქეოლოგიური გონთხორუეფი თე რეგიონს დღას ვაჸოფე. გვალო თენა რე თიშ ბაძაძი, გჷშაკერძაფილო თიში, ნამდა კლარჯეთიშ ისტორიაშ, გჷშაკერძაფილო მუში ორდოიანი ეტაპიშ გეშა ხვალე წჷრილი ინფორმაცია მიპალუაფუ[35].

ჯვ. წ. II ოშწანურაშახ[რედაქტირაფა | წყუშ რედაქტირაფა]

ქართლიშ ომაფე ეგრისიშ საერისთავოწკჷმა ართო, ფარნავაზიშ პერიოდის. ომააფეშ ბრუო საერისთავოშე კლარჯეთი ართ-ართი რე, ქიანაშ უძგაშაშ ობჟათე-ბჟადალჸურე

ქორთულნინამი ოჭარილე ძეგლეფი დო ოისტორიე ტრადიცია კლარჯეთის ქართლიშ ნორთო კოროცხჷნს. „ქართლის ცხოვრებაშ“ მეჯინათ, თარგამოსიშე მუშ სქუალეფს შქას ქიანაშ დორთუალაშ უკული კლარჯეთიქ ქართლოსის ხვადჷ[36]. ქართლოსიშ სქი მცხეთოსიქ მუშ სქუა ოძრხოსის გეგნოჩჷ ტერიტორია ტასისკარშე სპერიშ ზუღაშა („ტასისკარითგან ვიდრე ზღუამდე სპერისა“)[37], ე. ი. ობჟათე-ბჟადალ საქორთუოშ პროვინციეფი, ნამუეფ შქას რდჷ კლარჯეთი ხოლო. ოძრხოსის მიოჭარანა თაშნეშე ჯიხა-ნოღა თუხარისიშ დორსხუაფას, ნამუთ კლარჯეთიშ უჯვეშაშ პოლიტიკურ ცენტრის წჷმარინუანდჷ[38].

IV-III ოშწანურეფიშ აკართუს, მუჟამსჷთ იბერიაშ ომაფექ იჸუ ფორმირაფილქ, კლარჯეთიქ მუშ აკოდგინალუაშა მიშელჷ. მარა, მუჭოთ ირკვიებუნი, იბერიაშ ომაფეწკჷმა მიკოართაფა ეფას ვა მოხვალამე. ლეონტი მროველიშ ჩინებათ, თე მუხურიშ მუშაართაფალო ფარნავაზიქ გჷშაკერძაფილ ნძალაშგომოლინას გიხვილჷ. თხზულება „ქართველთა მეფეთა ცხოვრებას“ ეშანილი რე, ნამდა ფარნავაზიქ ართ წანაშა ქეშილებუ თელი ქართლიშ დაკინება, მარა ვემშართინჷ კლარჯეთშა, თიშენი, ნამდა კლარჯეთიშ სიმანგარეეფს მუშ მონირზექ, ალექსანდრე მაკედონარშე ქართლიშ ერისთავო დოტებულ აზონ პატრიკიქ გემანგარჷ. ფარნავაზის, ნამუშ მოხუჯეეფით, უკვე რდეს მუში მუმალი სინჯა — ეგრისიშ ერისთავი ქუჯი, თაშნეშე ოსეფი, ლეკეფი დო აზონშე რტებული ვითოში გიშნაგორა ცხენენდი, მოუჭანუ მოხვარაშ თხუალა სელევკიდ მაფა ანტიოქე I სოტერიშა (ჯვ. წ. 293-261), თიშენი, ნამდა მუში ჯარი ქიმუხვარუაფუდუკონი. ხვალე თეცალი კოალიციური ჯარით შილებუ მუქ გეჸვენჯ წანას აზონიშ დომარცხაფა დო კლარჯეთიშ მუშაართაფა[36].

ეიოშანალი რე, ნამდა „ქართველთა მეფეთა ცხოვრებას“ თხილერ თე ჩინებას გინივარანს „მოქცევაჲ ქართლისაჲ“, რომელშიც აზონიშ დო ფარნავაზიშ კონფლიქტი კლარჯეთიშ მუკ-მუკი შურო ვარჩქჷ. „მოქცევაჲ ქართლისაჲს“ მეჯინათ, აზო (აზონი) ქართლიშ მაართა მაფა რე, ნამუთ თინჩას მაფენს მუში ღურათ ღურუ. ფარნავაზი თიშ უკული გითმეზოჯუ ომაფე ხვისტას[39]. კლარჯეთი თაქ შურო ვარე მოშინელი. შანულამი რე აზოშ გამნარყობა თე თხზულებაშ მეჯინათ — თინა მოშინელი რე, მუჭოთ არიან-ქართლიშ მაფაშ სქი, თენა, ართ-ართი არზით, ობჟათე-ბჟადალი კავკაცია, ვარა ოორუე-ბჟაეიოლი ანატოლია რე, ანუ მუხური, ნამუთ ფორჷნდჷ კლარჯეთის ხოლო, ვარა ომძღჷდჷ თის. ნ. ხაზარაძეშ არზით, გვალო კლარჯეთი რდჷ აზოშ ქიანა[40][41].

ფარნავაზიქ იბერიაშ ომაფე ბრუო ადმინისტრაციულ ართულო დორთჷ, ნამუეფიშ ოდუდეეფსჷთ ერისთავეფი მუკურდეს ართ-ართი საერისთავო გვალო კლარჯეთი რდჷ, ნამუშ მოხ კლარჯეთიშ პროვინციაშ მოხ, მიშმეშჷ შავშეთით დო ამიერ–ტაოთ[42].

ჯვ. წ. II - ჯვ. წ. I ოშწანურეფი[რედაქტირაფა | წყუშ რედაქტირაფა]

ჯვ. წ. II ოშწანურას სომხეთიშ გოძალიარაფაშ დო იბერიაშ ექსპანსიაშ მოღალუთ, თე ჟირ ომაფეს შქას თანჯაქ ოორუეშე გეგნიკინჷ დო იბერიაშ თელ რიგ პროვინციფქ სომხეთიშ აკოდგინალუაშა მიშელჷ. რე მოსაზრება, ნამდა თე პროვინციეფს შქას კლარჯეთი ხოლო რდჷ. თე დასკვნაშ გჷშაღალარო მარკვიებელეფი ნერჩის სტრაბონიშ დო კლავდიოს პტოლემაიოსიშ ჩინებეფს ძირაფულენა, მარა მენცარეფს შქას არზეფიშ ძალამი შხვადოშხვაობა რე თე ოკითხუშე, კერძოთ, საეჭვო რე თე ავტორეფწკჷმა კლარჯეთიშ მოშინაშ ფაქტი ხოლო[42].

კლავდიოს პტოლემაიოსიშ (ახ. წ. 100–178) „გეოგრაფიულ ოხემანჯღვერეს“[43] ეშანილი რე, ნამდა არმენიაშ (სომხეთიშ) თი ნორთი, ნამუთ წყარმალუ ევფრატის, კიროსის (მტკვარი) დო არაქსის შქას იდვალუაფუ, შხვა ოლქეფწკჷმა ართო იკათუანს „კატარძენეს“. თაქ დაზუსტებელი რე მუში ლოკალიზაცია ხოლო — მოსხურ გვალეფწკჷმა, თ. გ. ბოხეფიშ ჟილე[44]. დიო ხოლო XIX ოშწანურას ჰ. კიპერტიქ წჷმარინუ მოსაზრება, ნამდა კატარძენე რე გვიანიშ გინმაჭარალშე დომახინჯაფილი „კალარძენე“, მუთ კლარჯეთის მეურე[45]. თე მოსაზრება დიდი ხანიშ გოძვენას მეღებული რდჷ უნირზოთ. თინა აკირზიეს კ. მიულერქ[46], ი. მარკვარტიქ[47] დო ჰ. ჰიუბშმანქ[48]. მარა, უკულიანშო კანკალე მენცარქ ეჭვიშ თოლით ქიმკაჯინჷ კატარძენეშ დო კლარჯეთიშ მანგობას. თინა ნანძალუო დო უოსხირეთ მირჩქინჷ გ. ღაფანციანქ[49]. გჷშაკერძაფილო კონწარო გილაშქარუ დო გინივარუ თეშნერი გომანგაფა პავლე ინგოროყვაქ, ნამუქჷთ კლავდიოშ პტოლემეოსიშ თე ჩინებას ფირჩა პასაჟი მეუჯღუნუ[50]. თაშნეშე დ. მუსხელიშვილი[51] დო ნ. ხაზარაძე ხოლო[52] ფირქენა, ნამდა კატარძენე დო კლარჯეთი შხვადოშხვა რე. თინეფი კატარძენეს კლარჯეთშე ბრელით უმოსო ობჟათეჸურე, ევფრატიშ ოდუდეეფს ასახელენა. მოხუჯეეფუ ჸუნს კინე ტრადიციულ მეჯინელობას ხოლო — თის უხუჯანს გიორგი მელიქიშვილი[53], ნ. ლომოური[54], დო თ. ყაუხჩიშვილი[55].

სტრაბონიშ „გეოგრაფიას“ თი მუხურეფს შქას, ნამუეფით სომხეთიქ იბერიას მიდუღუ, შინელი რე ხორძენე[56]. ი. მარკვარტიქ გჷმოთქუ არზი, ნამდა თენა რე დომახინჯაფილი „ხოლარძენე“ დო თინა პტოლემეოსიშ კატარძენეწკჷმა დო კლარჯეთიწკჷმა გამანგჷ[57]. თე არზი გააკრიტიკჷ პავლე ინგოროყვაქ დო თქუ, ნამდა ხორძენე სომეხური პროვინცია რე ჟიმოლენი ევფრატიშ აუზის[58]. ხორძენეშ დო კლარჯეთიშ მანგობა გინივარეს თაშნეშე ი. მანანდიანქ[59], სიმონ ჯანაშიაქ[60], თ. ყაუხჩიშვილქ[61], დ. მუსხელიშვილქ[62] და ნ. ხაზარაძექ[63].

ჯვ. წ. II-I ოშწანურეფს კლარჯეთიშ სახენწჷფობური დორხველობაშ ოკითხუ ვარე გითოგორილი. სტრაბონი ჭარჷნს, ნამდა თიშ ბორჯის მოსხეფიშ ქიანა (ისტორიული ობჟათე-ბჟადალი საქორთუო, მესხეთი) სუმო რე დორთილი. მუში ართი ნორთი კოლხეფს ორხველჷნა, მაჟირა იბერეფს, მასუმა — არმენიალეფს[64]. პტოლემეოსიშ დო სტრაბონიშ ჩინებეფიშ ნერჩიშა მენცარეფი გინოჭკირილო ვა ანტკიცენა, ნამდა თე პერიოდის კლარჯეთი სომხეთიშ ომაფეშ აკოდგინალუაშა მიშმეშჷ. თაშნეშე, მუჭოთ პავლე ინგოროყვა ეშანჷნს, თინა ხოლო ვარე ჩინებული, კოლხეთიშ ნორთის წჷმარინუანდჷ თინა დო ვარ იბერიაშისჷნი[65]. დ. მუსხელიშვილი ფირქენს, ნამდა კლარჯეთი, შავშეთი დო აჭარა ედომუშამო კოლხეთის ოკო აფუდუკო მიკოართაფილი, მარა თე არზის ვასაბუთენს.[66].

I - IV ოშწანურეფი[რედაქტირაფა | წყუშ რედაქტირაფა]

ახ. წ. I ოშწანურაშე ჭიე-ჭიეთ იძალიერებუ იბერიაშ ომაფე დო ეჭოფუნს კოლხეთიშ ომაფეშ ნორთის. ფლავიუს არიანეშ „პერიპლუსიშ“ ჩინებათ, 131 წანას, უჩაზუღაპიჯეთშა მუში შარალუაშ ბორჯის, ზუღაპიჯეთის მახორუ ძიდრიტეფიშ ტომი იბერიაშ მაფა ფარსმან II-ს ომორჩილჷდჷ[67][68]. ოეგებიეთ, იბერიაშ პროტექტორატშა მიშმეშჷ თაშნეშე თელი დჷნოსქილედი კლარჯეთი ხოლო. კლარჯეთის კინე ერისთავეფი მუკურდეს ოდუდეს, ნამუეფით, მუჭოთ რჩქჷნი, ირო ლოიალურეფი ვა ჸოფენა ომაფე ხეშულობაშ ჸურე. ამდღარშახ მოჭირინდაფილ ობიექტეფშა დოკვირაფათ იქიმინუ არზი, ნამდა კლარჯეთი მუში ურჩობათ გჷშეგორუდუ დო ფშხირას პრობლემეფს უქიმინჷნდჷ მცხეთაშ კარს. „ქართლის ცხოვრებაშ“ მეჯინათ, I ოშწანურას კლარჯეთიშ ერისთავქ მუშ ოფჷლებერეშა მეულირი წიმინდე ანდრია მოციქულიშ ჸურეშე შემაწყჷნარებელური მერინაშენი ადერკიშ გარღვინჯება დეინალჷ[69].

III ოშწანურაშ შქახანეფს კლარჯეთიშ ერისთავქ ბჟადალიშ ოთხ შხვა ერისთავწკჷმა ართო ეარყჷ მაფა ამაზასპის[70]. 368 წანას, მუჟამს მაფა ვარაზ-ბაქარქ სპარსეთიშ მოხვარათ დახე თელი უკულიანი საქორთუო — ქართლი, ჰერეთი დო ეგრისი დემორჩილჷ, კლარჯეთიქ ვარაზ–ბაქარს გოუზგირტჷ დო ბერძენეფწკჷმა გეართჷ[71]:

„ განდგნეს კლარჯნი ვარაზ–ბაქარისაგან და მიერთნეს ბერძენთა. და დაიპყრეს ბერძენთა თუხარისი და ყოველი კლარჯეთი ზღჳთგან არსიანთამდე “

თე ჩინებას ადასურენს ლათინურნინამი ბერძენი ისტორიკოსი ამიანე მარცელინე ხოლო, მუჟამს ჭარჷნს, ნამდა რომალეფქ ქართლიშ თი ნორთის, ნამუთ არმენიას დო ლაზეთის უხურგანს, ხეშულობა მუნეფიშ მოხუჯე მაფასქირს — სავრომაკის (საურმაგის) გეგნოჩეს[72]. თანჯა (ვარაზ-ბაქარიშ) დო სავრომაკიშ ოფჷლებეეფს შქას, მუჭოთ ამიანე ეშანჷნს, წყარმალუ მტკვარს გინმიშჷ. დ. მუსხელიშვილი ეშანჷნს, ნამდა თაქ მტკვარი მცხეთაშახ ვარინ, ხვალე ჟიმოლენ მალობას იგურიშხონარებუ დო თეშენი, საურმაგიშ ოფჷლებეთ კლარჯეთი, სამცხე, აჭარა დო ჯავახეთ–არტაანიშ ნორთი (მტკვარიშ ბჟადალჸურე) ოკო იბგურიშხონარათ[73]. თაშ ნამდა, 370 წანას კლარჯეთიქ ქართლის გაგშერთჷ დო ბჟაეიოლ რომიშ იმპერიაშ პროტექტორატშა მითილჷ.

ეთნიკური აკოდგინალუა ანტიკურ ხანას[რედაქტირაფა | წყუშ რედაქტირაფა]

გიორგი მელიქიშვილი ეშანჷნს, ნამდა ობჟათე საქორთუოშ აკანეფშე (ჯავახეთი, კოლა, არტაანი, სამცხე, აჭარა, კლარჯეთი) „ქართლის ცხოვრებას“ ხვალე კლარჯეთიშ მახორუეფი — კლარჯეფი იშინუაფუნა დორხველი ეთნონიმით[74]. ლეონტი მროველიშ დო ჯუანშერიშ თხზულებეფს ზიტყვა „კლარჯნი“ თი ეთნიკური შანულობაშ ზიტყვა რე, მუჭოთ „ქორთუეფი“ („ქართველნი“) (ქართლარეფი, იბერიალეფი) დო „მარგალეფი“. თეშ მოხ, მუჭოთ რჩქჷნი, კინ კლარჯეფს შქას ხოლო რდჷ გარკვეული სუბეთნიკური ბუნეფი. დავით ხოშტარია შიოლებერო მირჩქინანს, ნამდა ართ-ართ თეცალ ბუნას წჷმარინუანდეს ძიდრიტეფი, ნამუეფსით ფლავიუს არიანე იშინუანს ზუღაშპიჯეთის[75].

კლარჯეფიშ ეთნიკურ გამნარყობაშე ოჭარილე ძეგლეფს მუთუნი მეშანაფა ვა მიპალუაფუ. მენცარეფი თე ოკითხუშ გარკვიებელო დიდ შანულობას არზენა ტოპონიმეფს. დავით ხოშტარიაშ არზით, თიცალი ტოპონიმეფი, მუჭომეფით რე ოპიზა დო არტანუჯი, დასაბაღ ნერჩის ირზენს თიშ დადგინალო, ნამდა კლარჯეფი ჭანური გამნარყობაშ კათა რდჷ. თე არზი მაართათ ნიკო მარქ გჷმოთქუ:

„ კლარჯეთი დო თიწკჷმა მეჭედას მერსხუაფილი ტაოშ აკანი მუში ისტორიული რინაშ ღიუ-ღაუს წჷმომდირთუნა თუბალ–კაინური ანუ ივერიულ–ჭანური (иверо-чʼанский) მახორობათ, ნამუთ ქორთულს (грузинский или кʼартʼский) ომოჯგირჷ.

(თექინეშეს ესხუნილი რე, ნამდა иверы–ს უკულიანი მარგალეფი იგურიშხონარებუნა)[76]

“

ოპიზაშ მონასტერიშ გეშა სხუნუაშ ბორჯის ნიკოლოზ მარი ეშანჷნს[77]:

„ ოპიზაშ დჷმარსხუაფალეფი რდეს თუბალ–კაინეფი, სახელდობრ ვარა ივერეფი (მარგალეფი), ვარა ჭანეფი (ლაზეფი). “

თიშენი, ნამდა ოპიზაშ მონასტერი V ოშწანურაშე ორდო ვა ჸოფე, დავით ხოშტარიაშ არზით, ოკო იბგურიშხონარათ, ნამდა ნიკოლოზ მარი ივერ–მარგალეფს დო ჭან–ლაზეფს თე ბორჯიშო კლარჯეთიშ მახორობაშ გურ ნორთო მირჩქინანდჷ. მუში მეწურაფათ, ნიკოლოზ მარიშ თე არზი შილებე თინჷ ხოლო რდას, მარა უმოსო ოფირქებელი რე, ნამდა კლარჯეთიშ ჭანურ მახორობაქ ორდოშე განიცადჷ ძალიერი ქართიზაცია[78]. გიორგი მელიქიშვილიშ არზით, კლარჯეფქ უკვე ანტიკურ ხანას ქაწყორეს მესხეთიშ ქართ (картский) ტომეფს დო ტერიტორიას ქართულ ელემენტიქ მაჸონაფალო გინირთჷ მუჭოთ პოლიტიკური, თეში კულტურულ–ეთნიკური თოლონჭაფუთ[79].

V ოშწანურა[რედაქტირაფა | წყუშ რედაქტირაფა]

ჯიხა ახიზა. ჯუანშერიშ ჩინებათ კლარჯკეთის ართ–ართი უდიდაში ჯიხა, ნამუთ ვახტანგიქ გაახალჷ

დოხოლაფირო 370 წანას კლარჯეთიქ მაფა ვარაზ-ბაქარს გოუდირთჷ დო ბერძენეფს (ბიზანტიას) ქიმკოდუ დუდი. დოხოლაფირო 400 წანას მაფა მირდატი უმოღალუთ ოცადჷდჷ დურთინუაფუდუკო მუმამუშიშ ნადინეფი პროვინცია[80]. კლარჯეთიშ მუშაართაფაქ შეალებუ ხვალე ვახტანგ გორგასალს. ჯუანშერიშ მეჯინათ, ვახტანგიშ მორჩილ აზიაშა ლაშქარუაშ უკლი მუს დოურთინუ კეისარქ კლარჯერთი („უკუმოსცა კეისარმან საზღვარი ქართლისა, ციხე თუხარისი და კლარჯეთი ყოველი“)[81]. ვახტანგ გოილაძეშ არზით, თექ 456 წანაშ ბოლოს მოხვადჷ[82]. დავით ხოშტარია ჯუანშერიშ ჩინებას კლარჯეთიშ მუშაართაფაშენი სარწუმოთ მირჩქინანს დო თექი ეშანჷნს, ნამდა V-VI ოშწანურეფიშ თანჯაშე იშენი კლარჯეთი შხვა წყუეფით ხოლო ქართლიშ აკოდგინალუას რჩქჷ[83]. ვახტანგ გორგასალქ კლარჯეთიშ ერისთავო მუში ძუძუმტე — არტავაზი ქჷდარინუ. ქორთული ისტორიული წყუეფი ვახტანგ გორგასალიშ პერიოდის ურსხუანს კლარჯეთის ოკიდანჯალე საქვარუეფს. მაფაქ დო ერისთავქ ართო მილეს ახალმუკნაართეფი პროვინცია დიდი კიდანჯალა დოგეგმეს. მუჭოთ ჯუანშერიშ ჩინებეფს რჩქჷნი, თი პერიოდის კლარჯეთის ჟირი დიდი ჯიხა რდჷ — თუხარისი დო ახიზა, ნამუქჷთ მაფას დაზიანებულქ დოხვადჷ. მაფაშ ზოჯუათ არტავაზიქ გაახალჷ ახიზა დო გეკიდჷ ახალი ჯიხა არტანუჯის. ჯუანშერი მუთუნს ვაჭარჷნს მაფაშ დო ერისთავიშ მოძირაფილ ოხვამეეფშე. რე არზი, ნამდა V ოშწანურაშ II გვერდის კლარჯეთის ხვალე ართი ოხვამე რდჷ, ნამუთ მირდატ მაფაშ ენაგეფუ თუხარისიშ ჯიხას იდვალუაფუდუ. ჯუანშერიშ თხზულებაშ მეჯინათ, ვახტანგიშ მეწურაფათ არტავაზიქ გეკიდჷ მონასტერი ოპიზას დო სუმი ოხვამე: დაბა მერისა, შინდობისა დო ახიზისა[84]. თეშ მოხ, რე ტრადიცია, ნამუთ ვახტანგ მაფას მიორსხუანს თუხარისიშ წიმინდე გერგიშ ოხვამეშ კიდანჯალას ხოლო[83].

ვახტანგიშ პერიოდის მიაჭარუაფუ თაშნეშე კლარჯეთის ოეპისკოპოსე კათედრაშ დორსხუაფა. თეიშახ კლარჯეთის ზოხო ოეპისკოპოსე ვა რჩქჷ. თიშენი, ნამდა თე აკანი დახე ართი ოშწანურაშ გოძვენას ბიზანტიაშ იმპერიას ორხველჷდჷ, ოეგებიეთ, თინა იმპერიაშა მიშმალი პოლემონიშ პონტოშ ეპარქიაშ ნორთის წჷმარინუანდჷ დო რდჷ ტრაპეზუნტიშ კათედრაშ თუდო. V ოშწანურაშ II გვერდის ქართლიშ ომაფეშ შხვა აკანეფწკჷმა ართო კათედრაქ კლარჯეთის ხოლო ქჷდირსხუ. ჯუანშერიშ ჩინებათ, ვახტანგიქ ქჷდარინუ თაქი ეპისკოპოსი („დასუა ერთი ეპისკოპოსად კლარჯეთს, ეკლესიასა ახიზისასა“)[85].

ეიოშანალი რე, ნამდა ჯუანშერიშ „ვახტანგ გორგასლის ცხოვრებაშ“ ჩინებეფს კანკალე მენცარი ვანდჷ — 1910-იანი წანეფშე მუს ძალამი ვასანდო ისტორიული წყუშ რეპუტაციაქ აშუ. თექ უმოსო გოპიჯალუ თიცალი ავტორეფიშ მეჯინელობა, მუჭომეფით რენა ივანე ჯავახიშვილი დო კორნელი კეკელიძე. ივანე ჯავახიშვილი ეშანჷნდჷ, ნამდა თე თხზულება „არიკის უმოსო ქოგჷ, ვინდარო თახმი ისტორიას“. მუში რაგადით, თინა ვახტანგიშ ბორჯიშ ისტორიაშო, მუდგაზმარენი უშანულო ჩინებაშ მოხ, დახე უმოღე რე[86]. ბოლო ბორჯიშ მარკვიებელეფიშ მერინაქ კვათჷრას დითირჷ ჯუანშერიშ თხზულებაშჸურე. ამდღა ალაზიმაფათ მეტი მენცარი ირზიეს მარი ბროსეშ არზის, ნამდა თხზულებას მოჸონაფილ არიკულ ამბეეფს რეალური ისტორიული ნერჩი გაჩქჷ.[87].

VI-VII ოშწანურეფი[რედაქტირაფა | წყუშ რედაქტირაფა]

523 წანას ქართლიშ ომაფეს მაფობაქ გეუქვუ დო დახე თელ ტერიტორიაქ სპარსეთიშ მართუალაშ თუდო ქჷმოხვადჷ. ჯუანშერიშ ჩინებათ, სპარსეთიშე ზოხორინალა ქართლიშ ხვალე ჟირ ოძგალე გვალამ აკანქ მუკიტუ — კახეთიშ მთიულეთიქ (სოდეთ ბაკურ მაფაშ სქუალეფქ მითაფორეს დუდი) დო კლარჯეთ–ჯავახეთიქ. კლარჯეთიშ კირდეეფს თარენდჷ ვახტანგ გორგასალიშ გამნარყი გუარამი, ნანათ ხოსროიანი დო მუმათ ბაგრატიონი[88]. სუმბატ დავითიშ სქი მუს „ბაგრატიონეფიშ მუმათ“ იშინუანს, მარა მუში კლარჯეთიშ თარალაშ გეშა მუთუნს ვეჩიებუ[89].

VI ოშწანურაშ ბოლოს დო VII ოშწანურაშ დაჭყაფუს ბიზანტიას დო სპარსეთის შქას ნირზი იგინძორებუდუ. ბიზანტიაშ იმპერიაქ ქართლის სპარსეთიშ გოლინა დოთირუ 571 წანაშ არყებაშ დო გუარამშო კურაპალატიშ ტიტულიშ მეჩამაშ უკული. 580–ამ წანეფს სპარსეთიქ ნორთობურო კინე დირთინუ პოზიციეფი ქართლის, 590–ამ წანეფს კინე დათმუ, 600–ამ წანეფს კინე დირთინუ, 627 წანას ნინევიაშ ბურჯაფის კონწარო დამარცხებაშ უკული საბოლოთ დუთმუ ბიზანტიას ქართლი[90]. ჩინებული ვარე, მუ ხვადუდუ თე პერიოდის კონკრეტულო კლარჯეთის, მარა წყუეფს მოჩამილ ჩინებეფიშ ნერჩიშე ვარაუდენა, ნამდა თე აკანი ფშხირას რტინელ დამარცხებულეფიშ დუდიშმითაფორაფალს წჷმარინუანდჷ. ჯუანშერიშ მეჯინათ, თაქ დეკვირდეს სპარსეთიშ ალმარინჯე სტეფანოზიშ (გუარამიშ სქიშ) სქუალეფქ 628 წანაშ უკული, მუჟამს დჷნოსქილედი ქართლი იმპერატორ ჰერაკლეშე ერისმთავარო კინე დორინაფილ ადარნასეს უკინებუდუ[91].

VI-VII ოშწანურეფს კლარჯეთიშ ოკიდანჯალე საქვარუაშ გეშა ჩინებეფი პრაქტიკულო ვამიპალუაფუ. რაგადებული რე ვარაუდი, ნამდა თე ბორჯის ოკო დორსხუაფედჷკო პარეხიშ მონასტერი წყარმალუ დუგანალაშ ლეხერს, მარა თე არზის კანკალე მენცარი ვაალჷ. პარეხის ასქილადირი ნოგაფუეფი ხვალე IX ოშწანურას დო უკულიან პერიოდის ორხველჷ.[92]. ომენცარე ლიტერატურას ართხანს მეღებული რდჷ არზი, ნამდა კლარჯეთის არაბობაშახიან პერიოდის სომეხეფქ დარსხუეს მონასტერეფი. თე არზი მიშჷ ნიკო მარიშე, ნამუთ ფირქენდჷ, ნამდა VI-VIII ოშწანურეფს კლარჯეთის სომეხური ემიგრაციაშ დიდ პოპორქ ქჷმახორცქჷ (ქოძ. თე სტატიაშ სექცია — ეთნიკური აკოდგინალუა ორდოიან შქა ოშწანრეფს). თე არზი ალმახანურ ომენცარე ლიტერატურას გინოვარაფილი რე (ფირჩას ქოძირით სექციას — „სომეხური მონასტერეფი“).

VII ოშწანურაშ II გვერდიშე საქორთუოშ ისტორიას ახალი ეტაპი იჭყაფუ. 654 წანას ქართლიშ ერისმთავარქ ნირზიშ უმუშო დემორჩილჷ არაბეფს, მუქჷთ არაბეფიშ სარდალშე, მასლამაშე გოჩამილ სიგელით გეფორმუ. სიგელს ეშანილი რე, ნამდა თი პიჯალათ არაბეფს დემორჩილეს ქართლიშ ზოხოურ აკანეფქ, თინეფ შქას კლარჯეთიქ ხოლო. მუჭოთ დავით ხოშტარია ეშანჷნს, თე საგანგებო ეშანუა თიშა მიოწურუანს, ნამდა ერისთავეფი (თინეფ შქას კლარჯეთიშ) ძალამი ზოხორინელეფი რდეს მუჭოთ დინოხოლენ, თეშ გალეიან საქვარეფს ხოლო[93]

VIII ოშწანურა[რედაქტირაფა | წყუშ რედაქტირაფა]

დიო ხოლო ულირი ოშწანურაშ II გვერდის დოჭყაფილი არაბეფიშ პატჷნალაქ საქორთუოს გჷშაკერძაფილო დემონკჷ VIII ოშწანურაშ I გვერდის, ხალიფა ხიშამიშ (724–743) ჟინობაშ წანეფს. 735 წანას არყებული კავკაციაშ დამორჩილებერო ხიშამქ მუში ჯიჯისქუა მარვან იბნ მუჰამედი (მურვან ჸუნგაშ ჯოხოთ ჩინებული) მოლაჯღონჷ. „ქართლის ცხოვრებაშ“ მეჯინათ, მურვანიშ ოურდუმე ნძალათ ანთხებულ თარეფქ დო პიტიახშეფქ, დიდებულეფქ დო მუნეფიშ მოჯგირეეფქ დიტყობეს კირდეეფს.[94].

გინოჭკირილო ვარე დოდგინელი, რდჷ დო ვარ მურვან ჸუნგაშ ნალაშქარა აკანეფს შქას. თეშ გეშა ბონ ჩინებას ხვალე სუმბატ დავითიშ სქი ირზენს. მუში ჩინებათ[95]

„ ყრუმან ბაღდადელმან შემუსრნა ყოველნი ციხენი და მოვლო შავშეთიცა და ღადონი
(მიკოღანკუა: „ღადონი“ [წყარმალუ]] იმერხევიშ კლარჯეთიშ მარძგვან წყარპიჯის დვალირი ნორთი რე) 		“

სუმბატ დავითიშ სქი თაშნეშე ეჭარჷნს, ნამდა აშოტ კურაპალატიქ გაახალჷ მურვან ჸუნგაშ მუნაჯალაგა არტანუჯიშ ჯიხა[96]. შხვა ინფორმაციას ირზენა შხვა წყუეფი. „დავით და კონსტანტინეს მარტვილობას“ ეჭარილ მურვან ჸუნგაშ მარშრუტის ვართ კლარჯეთი რჩქჷ დო ვართ შავშეთი — თინა სამცხეშე არგვეთშა გინმურს[97]. თაში რე გინაძინას ჯუანშერწკჷმა[94]. შხვადო ჯუანშერი არაბეფშე მუნაჯალაგა ქიანეფს შქას შინანს ქართლის, სომხითის დო რანს[98], „არჩილის წამებას“ ქართლიწკჷმა ართო შინელი რე კახეთი ხოლო[99], მარა სოთინი ვარე ნაშინა შავშეთი ვარა კლარჯეთი. გიორგი მერჩულეშ მეჯინათ, 780–ამ წანეფს, გრიგოლიშ ხანძთაშა მეულაშ ბორჯის

„ კლარჯეთს და ტაოთა შინა და შავშეთს და ყოველთა მათ მახლობელთა ქუეყანათა მცირენი იპოვებოდეს დაშენებული ტყეთა შინა ადგილ–ადგილ[100] “

ბრელი მარკვიებელი თეს კონწარი ტერიშ მუნაჯალაგა მუხურიშ სურათო მირჩქინანს. გიორგი მერჩულე არაბეფიშ ლაშქარუაშე კლარჯეთის მუთუნ ვაჭარჷნს. ეიოშანალი რე, ნამდა სუმბატ დავითიშ სქი (აკა ავტორი, ნამუთ კლარჯეთის მურვან ჸუნგაშ ლაშქარუაშე ირზენს ჩინებეფს) კლარჯეთიშ მახორობაშ მორკებას ვემიორსხუანს არაბეფიშ მუშაციმეფს, მუშ არზით მახორობაშ რკება გჷმიჭანუ „სატლობაქ“ ანუ ქოლერიშ ეპიდემიაქ[95]. კორნელი კეკელიძე იჩიებუ, ნამდა თენა ოკო რდას 746–747 წანეფიშ დიდი ეპიდემია, ნამუქჷთ ბიზანტიას მიარე კათა ქეკიდინუ, დო ალბეთ, კლარჯეთის ხოლო მადუ[101].

თიშ უმკუჯინუო, ნამდა კლარჯეთიქ გინასქიდჷ მურვან ჸუნგაშ ლაშქარუას, რეგიონს სიტუაცია იშენი მონკა რდჷ. კლარჯეთს მუში ნოქური გიოხუნუ მუმაჯალაგარ ეპიდემიაქ დო საართო პოლიტიკურ დო ეკონომიკურ კრიზისიქ, ნამუქჷთ VIII ოშწანურას თელი საქორთუო დოფორჷ. VIII–IX ოშწანურეფიშ თანჯას მუხურს ღურელი რდჷ მუჭოთ შურიელი, თეში ომეურნე რინა, დოთხჷთხარაფილი რდჷ მახორობა, ადმინისტრაცია — მოლასირი[102].

ეთნიკური აკოდგინალუა ორდოიან შქა ოშწანურეფს[რედაქტირაფა | წყუშ რედაქტირაფა]

ნიკოლოზ მარი ფირქენს, ნამდა VI ოშწანურას კლარჯეთიშ „თუბალ–კაინურ“ ანუ ქართველურ მახორობაქ გესომეხჷ (перерождается в армян)[103]. თე პროცესი ნიკო მარს, მუში აღიარებათ, ძალამ ბუნდოვანო აფუდუ წარმოდგენილი. ირკვიებუ, ნამდა თინა გინმაჭყვიდირალ ფაქტორო თე პროცესის სომეხეფიშ მასიურ დოხორალას მირჩქინანდჷ. მუქ ცადჷ, თე მოლინა ოჭარილე ძეგლეფით ხოლო დუდასურებუდჷკო დო აკა წყუს ქიგეჩენდჷ — სომეხი მემატიანეშ ჰოვან მამიკონიანიშ თხზულებაშე, ნამუსჷთ VII ოშწანურაშ დაჭყაფუ რე ეჭარილი. ნიკო მარქ თაქ ედომუშამო მუჭოდგა გეშეკითხჷ ჩინება უკვე აკოდგინელი სომეხური ემიგრაციული ყარაფიშ გეშა ივერეფიშ თე ქიანას (კლარჯეთის)[103]. ქიანა ივერია რენი, თე თხზულებას მართალო ეშანილი რე — მუში მამართვალი ვაშდენი „ივერეფიშ თარო“ („ივერთა მთავრად“) იშინუაფუ; მარა, სომეხეფიშ ემიგრაციულ ყარაფშე მატიანეს ვართ ბონი დო ვართ ორსა მეშანაფა ვამიპალუაფუ[104]. პავლე ინგოროყვაქ წიაკალშა დოსხუნუ ჰოვან მამიკონიანიშ ჩინებეფი დო ოძირუ ნიკო მარიშ მოსარზებაშ უნერჩობა[105]. მუჭოთ დავით ხოშტარია ეშანჷნს, ჰოვან მამიკონიანიშ თხზულებეფი ძალიერო არიკულ ელემენტეფს იკათუანს; ნიკოლოზ მარი თინეფს მიშინუანს, მუჭოთ „გვერდოლეგენდარულს“. ეიოშანალი რე, ნამდა ათე თხზულებას მოჸუნაფილი ამბე, მოქმედი კათა დო მოქმენდალაშ აბანი (ნოღა ტამბური უჩა ზუღაშ პიჯის დო უკული მუშ მანგიორო ეგაფილი ნოღა ჰამამაშენი) შხვა წყუეფშე ჩინებული ვარე.[106].

კლარჯეთიშ მახორობაშ ედომუშამი არმენიზაციაშ ჰიპოთეზა ალმახანურ მენცარობას ვესხუნუ, მარა მუდგარენ პერიოდის კლარჯეთის სომეხური მახორობაშ რინა ვაგჷშერიცხუ. თინეფიშ თაქ რინას 530–540–ან წანეფს ადასურენს პროკოპი კესარიალი, ნამუთ De bello gothico-ს ჭარჷნს, ნამდა ათინაშ, არქაბიშ დო აფსაროსიშ მარძგვანშე ებიჯილი გვალეფიშ მელე, იბერიაშ თანჯეფშახ, ბიზანტიაშ მორჩილი პერსარმენეფი დო არმენეფი ოხორანდეს[107]. დავით ხოშტარია ფირქენს, ნამდა სომეხეფქ კლარჯეთის უმოსო IV ოშწანურაშ ბოლოს დო უმოს ინტენსიურო V ოშწანურას დიხორეს. მუში რაგადით, ოფირქებელი რე, ნამდა თინეფქ ცენტრალურ დო ბჟაეიოლ სომხეთშე მორთეს, ნამუქჷთ ბიზანტიას დო სპარსეთის შქას სომხეთიშ დორთუალაშ უკული (387 წანას) სპარსეთიშ აკოდგინალუას ქჷმოხვადჷ. თაქ ქირსიანული მახორობა იჩაგრებუდუ, მუქჷთ გჷმიჭანუ 450–451 წანეფიშ არყება[108]. ლაზარ ფარპეციშ „სომხეთიშ ისტორიაშე“ რჩქჷ, ნამდა სპარსალეფწკჷმა ლჷმაშ ბორჯის სომეხეფი ფშხირას დუს მითაფორუანდეს ტაოს, კლარჯეთიშ მოხურგე ძნელომიორინალ აკანს[109]. ოეგებიეთ, თინეფიშ ნორთიქ — პრობიზანტიურ ორიენტაციაშ სომეხურ არისტოკრატიულ ფანიეფქ — ტაოშე კლარჯეთშა გინილჷ, ნამუთ ბიზანტიაშ გიობიჯალს წჷმარინუანდჷ ქართლის დო ედომუშამო კავკაციას სპარსეთიწკჷმა ლჷმას. დავით ხოშტარია კოროცხჷნს, ნამდა ძნელი ოფირქებელი რე თინეფს აკანიშ მახორობაშ ჯინჯიერი თირაფა გჷშუჭანუაფუდესჷკო, მარა, მუჭოთ რჩქჷნი, თინეფი აქტიურო რჩქჷდეს პოლიტიკურ რინას[108].

დავით ხოშტარია კოროცხჷნს, ნამდა V-VI ოშწანურეფს ინტენსიურო მიშჷ კლარჯეთიშ მორჩილრიცხუამი სომეხური მახორობაშ დოხოლაფა თაქიან მახორობაწკჷმა, მარა თე პროცესიქ ითუ „გოსომეხაფათ“ ვარინ, პიჯიშო, სომეხეფიშ ეთნოკულტურული თირაფათ. მუში არზით, თე ტენდენციაქ გჷშაკერძაფილო VII ოშწანურას გეძალიარჷ, სომეხურ–ქორთული საეკლესიო ნირზიშ უკული, მუჟამსჷთ რელიგიურო უმოსო ეთნიკურ გვირზილს მოხარცქილ მართლმადიდებელ (დიოფიზიტი) სომეხეფქ ხოლო უმოსო მეჭედას მიარსხუეს ეთნიკურო გინორთელ, მარა ართმორწუმე ქორთუეფს. დავით ხოშტარია ჩილათირო მირჩქინანს ნიკოლოზ მარიშ მოსარზებას, ნამდა სომეხეფიშ ქართიზაციაქ ხვალე VIII ოშწანურას დიჭყჷ დო XI ოშწანურაშახ იგინძორჷ. მუში არზით, თე პროცესი უკვე VII ოშწანურაშო დალიებური რდჷ. თაქ თინა ვა გჷმორიცხჷნს, ნამდა ზოხო ოფუტეეფს დო თემეფს სომეხეფს უმოსი ბრელი ხანიშ გოძვენას მუკუტებუდესჷკო დორხველი ეთნიკური ელემენტეფი, თინეფ შქას ოდაბადური ნინა[110].

ორდოიანი შქა ოშწანურეფიშ კლარჯეთიშ ეთნიკურ აკოდგინალუას მენცარეფი ითოლწონენა ტოპონიმიკას ხოლო. ჯვეში ოჭარილე წყუეფით კლარჯეთის ხვალე ჟირი სომეხური ტოპონიმი რე დოდასურაფილი — შატბერდი დო მიძნაძორი (თე ზიტყვას ხოლო მიჯნა ქორთული რე). ქართველური ტოპონიმეფი ბრელით უმოსი რე. პავლე ინგოროყვას მოჸუნსჷ 50–შე უმოსი გეოგრაფიული ჯოხოდვალა, ნამუეფშეთ, ართი-ჟირი გჷმჷნარკებუშ მოხ, არძო ქართველურ ნინობურ ოქიანუს ორხველჷ[111]. რ. ედვარდსი აღნიშნავს, რომ შატბერდი არის ერთ–ერთი თითო–ოროლა ამოცნობად სომხურ ტოპონიმთაგანი კლარჯეთში[112]. ქორთულ ტოპონიმეფიშ უმეტაშობა სომეხურიშ გინაწონს, მოწმენს თის, ნამდა კლარჯეთიშ სომეხობა ბრელით ნორკე რდჷ ქართველურ მახორობაშე.

IX-X ოშწანურეფი[რედაქტირაფა | წყუშ რედაქტირაფა]

IX ოშწანურაშე ობჟათე საქორთუოშ დო თინეფ შქას კლარჯეთიშ ისტორიას ხოლო ახალი ფარანი იჭყაფუ. ოშწანურაშ დაჭყაფუს აშოტ ბაგრატიონშე ობჟათე საქორთუოს დირსხუ ტაო-კლარჯეთიშ ომაფექ, ნამუთ ტაოშ დო კლარჯეთიშ მოხ ფორჷნდჷ შხვა ისტორიულ რეგიონეფს ხოლო, შავშეთის, კოლას, არტაანს დო შხვა. თე მოლინაშ შხვადოშხვანერი დოთარიღაფა რე ჩინებულია— კანკალე მენცარი ომაფეშ დორსხუაფაშ თარიღო 809 წანას მირჩქინანს[113], შხვეფი იჩიებუნა 813 წანაშ ხოლო ხანეფს[114]. სუმბატ დავითიშ სქიშ მეჯინათ აშოტი დუდშე ქართლიშ ერისმთავარი რე. თინა ოლჷმუდჷ არაბეფს, მარა დემარცხჷ დო აძვილებურქ იჸუ, კლარჯეთშა ურტებუდჷკო, ნამუთ ბიზანტიაშ იმპერიაშ გოლინაშ სფეროს რდჷ[113]. ახალი ომაფეშ დორსხუაფაშ უკული აშოტიქ კურაპალატიშ ტიტული ხოლო ქიმიღჷ. მუდგაზმარენი წანაშ უკული აშოტიქ ირგებუ სახალიფოს დოჭყაფილი რია დო არაბეფწკჷმა ლჷმა გაგინძორჷ. ბურჯაფეფქ წჷმოძინელ იჸუ დო 820 წანაშო ტაო-კლარჯეთიშ ომაფეშ უკვე ქართლი ხოლო ომორჩილჷდჷ[115].

აშოტ კურაპალატის მიარსხუაფუ კლარჯეთიშ არძაშე დიდი ოკიდანჯალე სამუშეფი. სუმბატ დავითიშ სქი გჷშაკერძაფილო ეშანჷნს, ნამდა აშოტიქ გაგშანწყუ არტანუჯიშ ჯიხა, ეკიდჷ თიშ თუდო ნოღა, ჯიხას დინოხოლე მუში დოხორე დო წიმინდე პეტრეშ დო პავლეშ ჯოხობაშ კარიშ ოხვამე, ნამუსჷთ საფულე ხოლო გიხაზირჷ[96]. აშოტიქ მეჭედა ურთიართალა დიჭყჷ კლარჯეთის მოღალე ბერეფწკჷმა, უმაართაშო გრიგოლ ხანძთელწკჷმა. მუშ პერიოდის კლარჯეთიშ ომონასტერე კიდანჯალაქ გჷშაკერძაფილო დიდი მასშტაბეფით ქჷმიძინჷ. აშოტის ბრელქ ვაჭიშუ, მარა ოსხირი დინურღუ კლარჯეთიშ ბერ–მონაზონეფს დო ოერე ხეშულობას შქას ურთიართალას, ნამუსჷთ მუში გამნარყეფი ტკიცას თხილანდეს[116] (თე პერიოდიშ ომონასტერე კიდანჯალაშ გეშა ქოძირით თე სტატიაშ სექცია — გრიგოლ ხანძთელიშ პერიოდი).

სუმბატ დავითიშ სქიშ მეჯინათ, 826 წანას აშოტიქ არაბეფწკჷმა ბურჯაფის დიღუპუ[96]. თე მოლინაშ თარიღო ართგანი მენცარეფი 836 წანაშ ხოლო ხანეფს ხოლო მირჩქინანა[117][118]. აშოტის სუმ სქიქ დასქიდჷ — ადარნასე, ბაგრატი დო გუარამი. ტაო-კლარჯეთიშ ომაფეს დუდშე სუმხოლო ართო მართუნდუ, სოიშახ ოშქარ ჯიმა ბაგრატიქ ვემიღჷ კურაპალატიშ ტიტული იმპერატორშე. თეშ უმკუჯინუო, ტაოს დო კლარჯეთის თინა ვაჸოფე აკა მამართვალი, ნამუსჷთ აშოტი — გიორგი მერჩულე სუმხოლო ჯიმას „ხენწჷფეეფო“ იშინუანს[119].

აშოტ კურაპალატიშე ტაო კლარჯეთის ომაფეშა მუშაართაფილ ტერიტორიეფქ (თინეფ შქას ქართლი ხოლო) მუში ღურაშ უკული მალას მედინჷ. არაბეფიშ სარდალ ხალილ იბნ იაზიდიქ 829–830 წანეფს ქართლი გეჭოფუ[120]. 850–ამ წანეფს არაბეფშო ქართლიშ დათმობაქ საბოლოთ გეფორმუ ბაგრატ კურაპალატის დო ქართლიშ ამირაშ აპიჯაფათ, მუშ უკულით ტაო-კლარჯეთიშ ომაფე ანუ ქორთუეფიშ ომაფექ (ქართველთა სამეფო) კინე ობჟათე-ბჟადალ საქორთუოშ პროვინციეფით მუკიფარგალჷ. კლარჯეთიშ ბაგრატიონეფი ართი პერიოდი ხარკის ხოლო უგანდეს არაბეფს, მარა თე ირფელიშ უმუჯინუო, ქიანას ეკონომიკური დო შურიელი ეკეულაშ პროცესი ვაგაჩერებე. პიჯიში, გვალო თენა რე კლარჯეთიშ ომონასტერე კიდანჯალაშ არძოშე ინტენსიური პერიოდი[121].

888 წანას ადარნასე II–ქ „ქორთუეფიშ მაფაშ“ („ქართველთა მეფე“) ტიტული ქიმიღჷ, ომააფეს ქიგიადუ ხოლო სამეფოს „ქორთუეფიშ ომაფექ“ („ქართველთა სამეფო“). ართოიანი საქორთუოშ გოჭყაფაშ თარიღო იკოროცხუ 978 წანა, მუჟამსჷთ „ქორთუეფიშ მაფაქ“ (ბჟაეიოლ საქორთუო) ბაგრატ III-ქ მიღჷ აფხაზეთიშ ხვისტა. თე პერიოდის კლარჯეთი ართოიანი ომაფეშ გალე რდჷ დოსქილადირი. ბაგრატიქ თინა 1001 წანას მუშეართჷ. თე ბორჯიშე კლარჯეთიშ ისტორია ართოიან საქორთუოწკჷმა რე მერსხუაფილი[113].

XI - XVI ოშწანურეფი[რედაქტირაფა | წყუშ რედაქტირაფა]

XI ოშწანურაშე კლარჯეთის ოკიდანჯალე მუშობეფიშ თარ ობიჯიქ — ბაგრატიონეფიშ ხუჯიშდაკინაქ მეუჭყორდჷ. 1001 წანას დოღურუ დავით კურაპალატიქ, 1008 წანას — გურგენქ. გოართოიანაფილ საქორთუოშ ომაფე კარქ კლარჯეთშე ბჟადალ საქორთუოშა, ქუთეშშა გინილჷ. ბაგრატიონეფიშ კლარჯულ ჸაქ ფაქტობურო რინა მეჭყვიდჷ — მუნეფიშ ნორთი ბაგრატ III-ქ ჯიხას ქიმლახვილჷ, შხვეფქ რტინათ მიახვარეს დუდს. ობჟათე საქორთუოს ბაგრატიონეფქ ვადოსქიდეს, მუქჷთ დუდშენო გიოდოხოდჷ თე რეგიონიშ კულტურულ რინას[122].

XI ოშწანურაშ II გვერდიშე საქორთუოს რინელ სიტუაციაქ გეუფურაშჷ. მესოპოტამიას დაკვირდებულ თურქ-სელჩუკეფი ჭიე-ჭიეთ კავკაციაშა დო მორჩილ აზიაშა მიშეს. 1065 წანას სულთან ალფ-არსლანიშ დუდალათ ჯავახეთი დარბიეს, 1068 წანას კახეთი დო ქართლი. თე პერიოდშო თურქ-სელჩუკეფი უკვე ტომბას რდეს მიშაჭკირილი მორჩილ აზიაშა. 1071 წანაშ მარაშინათუთას მუნეფქ მანზიკერტიშ ბურჯაფის დამარცხეს ბიზანტიაშ არმია, მუქჷთ ხოლო ბჟაეიოლს ნძალეფიშ ართმანგობა კვათჷრას დოთირუ. 1080 წანას სელჯუკეფქ სულთან მელიქ-შაჰიშ დუდალათ მაჟირაშა გამშაციეს საქორთუოშა დო დახე არძო მუხური დოლაშქარეს. კლარჯეთი, ნამუშათ სუმი ოშწანურაშ გოძვენას მუსლიმი დჷმაპყრებელი ვა რდჷ მიშნაულა, გჷშაკერძაფილო მონკა დგომარობას ქჷმოხვადჷ. დავით აღმაშენებელიშ ისტორიკოსიშ ჩინებათ, „... კლარჯეთი ზღვის პირამდის ... აღივსო თურქითა“[123]. ეიოშანალი რე, ნამდა კინ თი ისტორიკოსწკჷმა მელიქ-შაჰი ძალამ ჯგირო რე დოხასიათაფილო დო ქირსიანეფიშ ჸოროფა ხოლო მიაჭარუ[124]. მარა, მუჭოთ კინ თი ნაწარმებუს ირკვიებუნი, დჷმაპყრებელეფი ვაგშეგორუდეს ჭყოლოფათ[123]:

„ ერთსა დღესა დაწუეს ქუთათისი, და არტანუჯი, და უდაბნონი კლარჯეთისანი. “

მენცარეფი გინოჭყვიდირელო ვეჩიებუნა, კონკრეტულო მუ გავალქ მიოდირთჷ კლარჯეთის, მუშ ომონასტერე კომპლექსეფს, მარა ფაქტი რე, ნამდა მონასტერეფიშ გინოჭუალას უმიარაშ ბორჯის აკოციმა ვაგჷმუჭანუაფუ (ხანძთა, შატბერდი, ოპიზა). თურქ-სელჩუკეფიშ პატჷნალა კლარჯეთის მეტნორკე ინტენსივობათ XII ოშწანურაშ დაჭყაფუშა იგინძორებუდუ, სოიშახ დავით აღმაშენებელქ ვა გინორაჸჷ თინეფი[125].

XII ოშწანურაშე, მუჟამსჷთ კლარჯეთი უკვე გოართოიანაფილ ფეოდალურ საქორთუოშ ნორთის წჷმარინუანს, კლარჯეთიშ აქტუალურობაქ, მუჭოთ რჩქჷნი მედინჷ. ართ განშე თენა გჷშაჭანაფილი რდჷ ომაფე კარიშ კლარჯეთშე დიო ქუთეშშა, უკული ქართიშა გინულათ; მაჟირა განშე თით, ნამდა ბაგრატიონეფი უმოსო უჩანდეს გურს ქიანაშ დინოხოლენ, ცენტრალურ რეგიონეფს. XII–XIII ოშწანურეფიშ ეკლესიეფი კლარჯეთის ჩინებული ვა რე. უკულიან პერიოდშე ხოლო XVI ოშწანურაშახ თაქ ხვალე ჟირკაკალია უშანულო ოკულტე ნოგაფუ რე[125].

XVI ოშწანურა დო უკულიანი პერიოდი[რედაქტირაფა | წყუშ რედაქტირაფა]

ამიერკავკაციაშ ტერიტორიეფიშ დორთუალა ყარსიშ ხეშაკოკირუაშ უკული; ისტორიული კლარჯეთი მიშულირი რე თურქეთშა, ართვინიშ პროვინციაშა

1551 წანას კლარჯეთი ობჟათე საქორთუოშ შხვა მუხურეფწკჷმა ართო ოსმალეფქ დეკინეს. თე ბორჯიშე კლარჯეთიშ (დო ზოგადო საათაბაგოშ) ქორთული მახორობა გომუსულმანაფაშ რზას გერე. ბერი ეგნატაშვილიშ მეწურაფათ, XVII ოშწანურაშ I გვერდიშე:

„ სრულიად არღარა იპოებიან მუნ მორწმუნეთაგანი, თჳნიერ კლარჯეთისა მსხემთა
„მუნ“–ს იგურიშხონარებუ ჸოფილ ოათაბაგე[126][127] 		“

რუსეთ-თურქეთიშ 1877–1878 წანეფიშ ლჷმაშ უკული, ბერლინიშ კონგრესის მეღებული გინოჭყვიდრუაშ ოსხირშა ისტორიული ობჟათე საქორთუოშ დიდ ტერიტორიაქ რუსეთიშ იმპერიაშ აკოდგინალუაშა მიშელჷ. თინეფს შქას რდჷ კლარჯეთიშ ნორთი ხოლო. კლარჯეთიშ თე ნორთი ბათუმიშ ოლქიშა მიშმეშჷ დო ფორჷნდჷ ართვინიშ ოკრუგის, ნამუთ ბათუმიშ ოლქიშ შხვა ოკრუგეფწკჷმა ართო ოურდუმე დო ადმინისტრაციულ საქვარეფს კავკაციაშ თარსარდალიშ ხეს რდჷ. აბანობურ მართუალას ოდუდეს მუკურდჷ ბათუმიშ ოურდუმე გუბერნატორი. 1883-1903 წანეფს ისტორიულ კლარჯეთიშ ტერიტორიაქ (ედომუშამო ბათუმიშ ოლქიწკჷმა ართო) ქუთეშიშ გუბერნიაშა მიშელჷ. 1903 წანაშე კინე ზოხო გჷშართილილი ბათუმიშ ოლქიშ აკოდგინალუას რე[128].

კლარჯეთიქ 1918 წანაშ 22 პირელს ახალდუნარსხუეფ ამიერკავკაციაშ დემოკრატიულ ფედერაციულ რესპუბლიკაშ ფარგალეფს ქჷმოხვადჷ, თიშ ფაჩუაშ უკული, თი წანაშ 26 მესიშე საქორთუოშ დემოკრატიულ რესპუბლიკაშ თანჯეფს რე. 1918 წანაშ 27 მარაშინათუთას ბრესტ-ტილოვსკიშ ზჷთ რუსეთიქ საქორთუოშ დემოკრატიული რესპუბლიკაშ ალაფაშ უმუშო ვარია ქოთქუ ობჟატე საქორთუოშ ტერიტორიეფშე, თინეფ შქას ისტორიულ კლარჯეთშე ხოლო. 1921 წანაშ 13 გჷმათუთას თურქეთ დო ამიერკავკაციაშ დემოკრატიულ რესპუბლიკეფს შქას ხექ იჸუ მოჭარილქ ოთინჩე მორაგადაფაშა, ნამუთ ყარსიშ ხეშაკოკირუაშ ჯოხოთ რე ჩინებული. ხეშაკოკირუათ თურქეთიქ ქიმიღჷ ობჟათე საქორთუოშ ტერიტორიეფიშ შანულამი ნორთი, თინეფ შქას კლარჯეთიშ ისტორიული რეგიონი — ართვინიშ პროვნიცია ხოლო.

1921 წანაშ ხეშაკოკირუათ სხუნუეფიშ რსხუს დო თურქეთის შქას იჸუ დოდგინილქ თი სანძოქ, ნამუთ ამდღა ხოლო მოქმედენს საქორთუო დო თურქეთის შქას[129].

კიდანჯალა დო არქიტექტურა[რედაქტირაფა | წყუშ რედაქტირაფა]

ვახტანგ გორგასალიშ პერიოდი[რედაქტირაფა | წყუშ რედაქტირაფა]

ვახტანგიშ მეწურაფათ არტავაზიშ აკნანწყუა ახიზაშ ჯიხა ამდღა

კლარჯეთის მაართა შანულამი ოკიდანჯალე სამუშეფიშ გეშა ინფორმაციას ირზენს ჯუანშერი. თე კიდანჯალეფი ვახტანგ გორგასალს დო მუშ ძუძუმტეს, კლარჯეთიშ ერისთავ არტავაზის მიარსხუაფუ. ჯუანშერიშ გინოჩალამთ მაფაქ დო ერისთავქ ართო მილეს კლარჯეთიშ ახალმუშნაარტეფი აკანი დო დოგეგმეს დიდი ოკიდანჯე სამუშეფი. მუჭოთ ირკვიებუნი, თე პერიოდის ჟირი დიდი ჯიხა რდჷ — თუხარისი დო ახიზა. ვახტანგიშ ზოჯუათ არტავაზიქ გაახალჷ ახიზაშ ჯიხა დო გეკიდჷ ახალი არტანუჯიშ ჯიხა. ჯუანშერი მუთუნს ვაჭარჷნს მაფაშ დო ერისთავიშ მუნაძირეფი ეკლესიეფიშ გეშა, მუშ ოსხირშათ დავით ხოშტარია ვარაუდენს, ნამდა კლარჯეთის თე პერიოდის ხვალე ართი ოხვამე რდჷ, ნამუთ V ოშწანურაშ მაჟირა გვერდის მირდატ მაფას ოკო ეუკიდჷდჷკო თუხარისიშ ჯიხას[130]. ვახტანგ გორგასალქ, მუჭოთ რჩქჷნი, იფირქჷ საეკლესიო კიდანჯალაშე ხოლო; მუში მეწურაფათ არტავაზიქ ეიოგჷ ოპიზაშ მონასტერი დო დაბა მერიშ, შინდობიშ დო ახიზაშ ეკლესიეფი[84].

ბერთაშ ოთხთავიშ ართ-ართი მიკნაჭარა თუხარისიშ წიმინდე გერგიშ ოხვამეშ ეგაფას თაშნეშე ვახტანგ გორგასალს მიორსხუანს. რ. ბლეიკი დო ს. დერ ნერსესიანი მიკნაჭარაშ ღოლამაშ თარიღო XII-XVI ოშწანურეფს შქას ოხვამილუანა[131]. მუნეფიშ არზით, თენ რე თუხარისიშ ოხვამეშ დორსხუაფაშ ლეგენდა. მიკნაჭარაშ მეჯინათ ოხვამე გორგასალიშ ბორჯის ეუგაფუნა. მუჭოთ რჩქჷნი, ლეგენდაქ, ნამუთ გვიანიშახიან მიკნაჭარას ესახჷ, ვახტანგიშ ჯოხოს მიორსხუ თუხარისიშ ჯვეში, დიო ხოლო IV ოშწანურას ეგაფილი ოხვამე. თეშ ოსხირო შილებე თინა გინორთედჷკო, ნამდა ჯუანშერიშ ჩინებათ ვახტანგიშ ერისთავი არტავაზი ბრელს კიდჷნდჷ კლარჯეთის. დავით ხოშტარია ვა გჷმორიცხჷნს, ნამდა მუს თუხარისიშ ჯვეშ ოხვამეშე მართალო უტარებუდჷკო მუდგა იჸინი გაახალაფარი სამუშეფი, ვარა გვალო დუდშე ეუგაფუდჷკო ოხვამე. მარა, თე ეშანჷნს, ნამდა ჯუანშერი თეშ გეშა მუთუნს ვაჭარჷნს — თიშ მეჯინათ, ვახტანგიქ დო არტავაზიქ ხვალე ჯიხა მიძირეს[132].

ჯუანშერიშ ჩინება არტავაზიშე V ოშწანურაშ მაჟირა გვერდის ოპიზაშ მონასტერიშ დორსხუაფაშ გეშა მარკვიებელეფიშ აბსოლუტურ უმირაშობას ართხანს სარწუმოთ ვემიორჩქჷდჷ. თე მოსარზება მოურს თი გოფაჩილ ტრადიციულ მეჯინელობაშე, ნამდა საქორთუოშახ VI ოშწანურაშ შქა ხანეფშახ, ასურალი მუმალეფიშ მოულაშახ საქორთუოს მონასტერეფი ვარდჷ[133][134]. კორნელი კეკელიძე თე თემაშე ჭარჷნდჷ[135]:

„ მუთუნნერი თიშ საბუთი, ნამდა თაქი თაშნე გედვალირ ვითოსუმ ასურალ მუმალეფიშ მოულაშახ მონასტერეფი, თე ზიტყვაშ თახმი შანულობათ, ჸოფედჷკო, ვა რე. მაართა მონასტერეფი თაქ დარსხუეფს თე მუმალეფქ. “

ალმახანურ მენცარობას თე ოკითხუწკჷმა მერსხუაფათ არზი ვაჸოფე. დავით ხოშტარიას მიორჩქჷ, ნამდა ბოლო ხანეფს გჷმოლინილი მოღეეფი შხვანერო წჷმარჩქინანა ქორთული მონასტერეფიშ ორდოიან ეტაპის დო ჯუანშერიშ თე ჩინებაშე ეჭვიშ ოსხირი ვარე[136]. ალმახანურ მარკვიებელეფშე ოპიზაშ მონასტერიშ დორსხუაფაშ ვახტანგიშ ფარანით დოთარირაფას გინივარანს ვახტანგ ჯობაძე[137].

VI - VIII ოშწანურეფი[რედაქტირაფა | წყუშ რედაქტირაფა]

პარეხიშ მონასტერი

კლარჯეთიშ აკანს VI-VII ოშწანურეფიშ ოკიდანჯალე სამუშეფიშ გეშა ჩინებეფი პრაქტიკულო ვამიპალუაფუ. რაგადებული რე მოსარზება, ნამდა თე ბორჯის ოკო დორსხუაფედჷკო პარეხიშ მონასტერი, წყარმალუ დუგანალაშ ლეხერს, ბერთაშ ჟილე. მარკვიებელეფს შქას მოსარზებაშ ოსხირს ირზენს „სერაპიონ ზარზმელის ცხოვრება“, სოდეთ ნარაგადი რე, ნამდა წიმინდე შიოშ ართ-ართქ მოწაფე მიქაელქ მიდართჷ კლარჯეთშა, ართ ხანს ქორდჷ ოპიზას დო უკული:

„ აღაშენა უწყებითა საღმრთოჲთა მცირე ეგუტერი და შესაკრებელი მცირეთა ძმათაჲ ადგილსა კლდოანსა და უვალსა კაცთაგან, რომელსა პარეხ უწოდიან.[138] “

„გრიგოლ ხანძთელის ცხოვრებაშ“ მეჯინათ:

„ რაჟამს ხანცთაჲ იქმნა სახელოვან მადლითა და სიხარულევან სულიერთა შვილთაგან, მას ჟამსა მიძნაძოროჲთ ხანცთად მოვიდა დიდი მეუდაბნოე მიქელ მამაჲ, რომელიცა დაემკჳდრა პარეხთა, რამეთუ იყო იგი მეგობარ ნეტარისა მამისა გრიგოლისა. და ეძიებდა მარტოდ მყოფებასა და პოვა თავისა თჳსისა სამკჳდრებელი ბერთისა პარეხთა. “

პარეხიშ მონასტერიშ დორსხუაფაშ თარიღი მარკვიებელფს შქას არზეფიშ შხვადოშხვაობას იჭანუანს. მუნეფიშ ნორთი, ნამუეფით „სერაპიონ ზარზმელის ცხოვრებას“ ეჭარილ მოლინეფს VI-VII ოშწანურეფით ათარიღენს[139][140][141][142][143][144][145], ფირქენს, ნამდა პარეხიშ მონასტერი მართალო წიმინდე შიოშ მოწაფე მიქაელქ დარსხუ VI ოშწანურაშ შქა ხანეფს. მარკვიებელეფიშ მაჟირა ბუნა, ნამუთ სერაპიონ ზარზმელს IX ოშწანურაშ მოღალეთ მირჩქინანს[146][147][148][149][150][151], კოროცხჷნს, ნამდა ჟირხოლო თხზულებას მოშინელი მიქაელი ართი დო კინ თი კოჩი რე, გრიგოლ ხანძთელიშ წორომებორჯე; თაშ ნამდა, VI-VII ოშწანურეფს პარეხი ვა რდჷ ეგაფილი.

VII ოშწანურაშ მაჟირა გვერდიშე დო VIII ოშწანურაშე კლარჯეთის შანულამი გავალი მიორინუ მურვან ჸუნგაშ ლაშქარუეფქ თუ ქოლერაშ ეპიდემიაქ (ქოძირით გიმენდუდი VIII ოშწანურა). ომონასტერო, ოეკლესიე დო შხვა სახეშ კიდანჯალეფი თე პერიოდის შურო ვარე ჩინებული. ხოლო, თე პერიოდის დიჩოლჷ ოპიზაშ მონასტერქ, ნამუქჷთ 750–760 წანეფს კინე გეახალჷ. VIII ოშწანურაშ მეწირილშო, მუჟამსჷთ კლარჯეთშა გრიგოლ ხანძთელქ ქიმერთჷ, ოპიზაშ მოხ შხვა მონასტერი ვადოხვალამუ[102].

„სომეხური მონასტერეფი“[რედაქტირაფა | წყუშ რედაქტირაფა]

ომენცარე ლიტერატურას ართ ბორჯის გოფაჩილი რდჷ მოსარზება, ნამდა არაბობაშახიან პერიოდის კლარჯეთის სომეხეფქ მუდგარენი მონასტერეფი დარსხუეს. თე არზი მოურს ნიკოლოზ მარიშე, ნამუთ კოროცხჷნდჷ, ნამდა VI-VII ოშწანურეფს კლარჯეთიშ მახორობაქ სომეხური ემიგრაციული პოპორიშ გეშა „გესომეხჷ“. „გრიგოლ ხანძთელის ცხოვრებაშ“ მაართა გჷშაშქუმალაშ წოხოლენზიტვობას ნიკოლოზ მარი გრიგოლ ხანძთელიშ დო მუში მოწაფეეფიშ მოღალობაშ დაჭყაფუშ გეშა ჭარჷნდჷ[152]:

„ ქორთუ ბერეფს კლარჯეთის სომეხურ ომონასტერე ნოგაფუეფქ მუდგარენ აკოციმაშ უკული გვალო მოჯალაგერქ ქჷდოხვადჷ. “

VIII ოშწანურაშ შქახანეფს ოპიზაშ მონასტერიშ აკონწყუალაწკჷმა მერსხუაფათ ნიკოლოზ მარი ეშანჷნდჷ[77]:

„ მაართა ქორთულ ომონასტერე კოლონიაქ კლარჯეთის დირსხუ ართ-ართი სომეხური ოჸურჩეშ ახალ ნაფრაველუს (на одном из совершенно свежих пепелищ армянских обителей) “

მოგვიანაფილო კინ თე არზი გჷმოთქუ კორნელი კეკელიძექ ხოლო[153]:

„ სომეხეფს ეუგაფუნა მონასტერეფი, ნამუეფით რე ოპიზა, ხანძთა, იშხანი, მიძნაძორი, შატბერდი დო შხვა, სოდეთ კულტურულ–ქიმინჯური დო ლიტერატურული მოღალობა ფუნდუ დო გინმოფუნდუ. “

დავით ხოშტარია რაგადანს, ნამდა კორნელი კეკელიძე იშხანიშ მონასტერს ჩილათირო კლარჯეთიშ მონასტერეფიშ ხასჷლას შინანს, თიწკჷმა, მუჟამს თინა ტაოს იდვალუაფუნ. ჩინებული რე დო ალმახანურ მენცარობას ხოლო ნირზის ვაგშეჭანუანს თი ფაქტი, ნამდა იშხანს მაართა კათედრალი დიოფიზიტ მართლმადიდებელ სომეხ ნერსექ ეიოგჷ VII ოშწანურას, მარა დავით ხოშტარიაშ ეშანუათ, ტაოშ დო კლარჯეთიშ ართიანშა აბორჯება ვეშილებე, თიშენი, ნამდა IX ოშწანურაშახ მუნეფიშ ისტორიული ბედი შხვადოშხვა რდჷ[154]. უოშქარეთ კლარჯეთის თე პერიოდიშ სომეხურ მონასტერეფიშ ნიკო მარიშული მოაზჷრაფა ალმახანურ მენცარობას გინოვარაფილი რე[155]. ვამიპალუაფუ ნამთინი ჭარილობურ ჩინება, ნამუთ ბონას, ვარა ორცათ დადასურენდჷ სომეხეფშე კლარჯეთის აკა მონასტერიშ ეგაფაშ ფაქტის ვარა. თაშნეშე ვარე კლარჯეთის თიხანო დორსხუაფილი მუთუნნერი სომეხური ხენაჭარა ვარა შხვანერი ომონასტერე რინაშ ნოქური[154].

ბოლო ხანეფს კლარჯეთიშ დო ტაოშ არქიტექტურაშ ისტორიის ფალსიფიკაციაქ გჷშაკერძაფილო ტენდენციური ხასიათი ქიმიღჷ. გორჩქინდჷ პუბლიკაციეფქ, ნამუეფსჷთ კლარჯეთი ისტორიული სომხეთიშ ნორთო რე გჷმოცხადებული, ობჟათე საქორთუოშ IX–X ოშწანურეფიშ კულტურა — „სომეხურ–ქალკედონიტურო“[156]. თეშნერ პუბლიკაციეფს, მუჭოთ დავით ხოშტარია ეშანჷნს, არქიტექტურული ასპექტი უკოხოლენ პლანს რე, თიშენი, ნამდა ხელუანობაშ ისტორიაშ თოლარზით ტაო–კლარჯეთიშ არქიტექტურაშ სომეხურო გჷმოცხადებაშ აბსურდულობა არძოშე მეტო მოხვადუ თოლს[157].

გრიგოლ ხანძთელიშ პერიოდი[რედაქტირაფა | წყუშ რედაქტირაფა]

ხანძთაშ მონასტერი ამდღა

არძოშე ფართომასშტაბამი კიდანჯალა კლარჯეთის IX ოშწანურაშე იჭყაფუ დო მერსხუაფილი რე შქა ოშწანურეფიშ საქორთუოშ არძოშე დიდი ომონასტერე ყარაფიშ ინიციატორიშ — გრიგოლ ხანძთელიშ მოღალობაწკჷმა. გრიგოლქ კლარჯეთშა ქართლიშე 780 წანაშ ხოლო ხანეფს მერთჷ[158]. მუს ოხოლჷდჷ სუმი ალმაშარე, საბა, თეოდორე დო ქრისტეფორე, ნამუეფქჷთ უკული მუში თია მიშეღეს ომონასტერე კიდანჯალას. მუნეფიშ დუდშეიანი დუდიშმითაფორაფალი ოპიზაშ ახალაკნანწყუა მონასტერი რდჷ, სოდეთ გრიგოლი ჟირ წანას რდჷ. ჟირი წანაშ უკული თინა ანაქორეტი ბერიშ, ხუედიოსიშ ელაჩამათ ორსხუანს ახალ მონასტერს — ხანძთას[159].

გიორგი მერჩულეშ თხზულება „გრიგოლ ხანძთელის ცხოვრებას“ რჩქჷნა ოერე ხეშულეფი, გაბრიელ დაფანჩული დო აშოტ კურაპალატი, ნამუეფიშ მოხვარათ მოხვადჷ ომონასტერე კიდანჯალაშ ფართას გოფაჩუაქ. აშოტის მეჭედა ურთიართალეფი უღუდუ კლარჯეთის მოღალე ბერეფწკჷმა, გჷშაკერძაფილო გრიგოლ ხანძთელწკჷმა. თეშ უკული ომონასტერე კიდანჯალა კლარჯეთის გჷშაკერძაფილო ფართო მასშტაბეფს იძინანს. აშოტიშ მართუალაშ პერიოდის ჟინო (აზნაურ) გაბრიელ დაფანჩულიშ მოხვარათ ეკიდილქ იჸუ ქუაშ ახალ ოხვამექ ხანძთას დო დირსხუ დიდალეფიშ მონასტერ გუნათლეშ ვანქ. გუნათლეს შავშეთის დვალირ ოფუტე გურნათელწკჷმა ამანგენა, სოდეთ ოეგებიეთ IX ოშწანურაშ მორჩილი დარბაზული ოხვამე რე დოსქილადირი. შხვა ვერსიათ გუნათლიშ ვანი რე გვიანიშ შქა ოშწანურეფიშ ოხვამე. თე მონასტერი, მუჭოთ რჩქჷნი, ჭიჭე დო ნორკეთჩინებული რდჷ, თიშენი, ნამდა გიორგი მერჩულე უკული მუთუნს ვეჩიებუ თიშ გეშა დო ვართ „ვითოჟირ ტიოზის“ („ათორმეტ უდაბნოთა“) შქას იშინუაფუ[160].

თე ხანეფშო ვარაუდენა მერე დიდალეფიშ მონასტერიშ დორსხუაფას ხოლო. მერეს ოხვამე დიო ხოლო ვახტანგ გორგასალიშ ბორჯის არტავაზიქ ეკიდჷ. შილებე, თე ოხვამე მონასტერიშ დორსხუაფაშ ბორჯის ხოლო თელი ჸოფედჷკო. გიორგი მერჩულე მუთუნს ვეჩიებუ მერეს ახალი ოხვამეშ კიდანჯალაშე, უბრალეთ ეშანჷნს, ნამდა დიდია ფებრონიაქ მორთჷ მერეშა („მოიწია სამცხით და დაემკჳდრა მერეს შინა“)[161]. თეშ უკული ჰაგიოგრაფი უკვე მერეშ მონასტერს შინანს, ნამუთ, მუჭოთ რჩქჷნი, ფართას რდჷ ჩინებული. კლარჯეთიშ „ვითოჟირ ტიოზის“ („ათორმეტ უდაბნოთა“) შქას თენა აკა დიდალეფიშ მონასტერი რე. მუში ზოგადი აბანდვალა ჩინებული რე, მარა ნომონასტერუშა ვარე მეგორაფილი[160].

IX ოშწანურაშ შქახანეფს ბაგრატ კურაპალატიქ დო მუშ ჯიმალეფქ გრიგოლ ხანძთელიშ თხუალათ მილეს კლარჯეთიშ მონასტერეფი. თე შარალუაშ გეშა გიორგი მერჩულეშ თხზულებას ამხვადუნა ახალი მონასტერეფი, ნამუეფით ნაწარმების ეიშახ ვარჩქჷ[119]. კერძოთ, ბაგრატიონეფშე მოძირაფილ მონასტერეფს შქას მოშინელი რე ჯმერკიშ ჯეგემარია დო დაბაშ წიმინდე გერგი. თეშ მოხ, ხანძთას გაჩერებული ხენწჷფეეფიშ ოძირაფალო მეურთუმჷნა მიძნაძორიშ მანჯღვერს („დიდი მამაჲ“) დავითის დო მუშ მოწაფეეფს — წყაროსთავიშ მონასტერის მაკიდალ ილარიონს დო ბარეთელთაშ მონასტერიშ მაკიდალ ზაქარიას. არძო თე მონასტერქ 830–840–ამ წანეფს დირსხუ, მოგვიანაფილო თინეფს ქიგიაძინჷ პარეხიშ დო დოლისყანაშ მონასტერეფქ ხოლო[121].

თაშ ნამდა, ბორჯის ძალამ მორჩილ მუნაკვათას კლარჯეთის დირსხუ ვარა გეახალჷ ვითოჟირ დიდ მონასტერქ, კლარჯეთიშ „ათორმეტი უდაბნოშ“ ჯოხოთ ჩინებული: ოპიზა, ხანძთა, მერე, შატბერდი, მიჯნაძორი, წყაროსთავი, ბარეთელთა, ბერთა, ჯმერკი, დაბა, პარეხი დო დოლისყანა. შქა ოშწანურეფიშ ავტორეფი თე მონასტერეფს აჸონებათ მიშინუანდეს, მუჭოთ „საქართველოს სინა“. ირ მონასტერს მუში მანჯღვერი ჸუნდუ, მარა თინეფი თეწკჷმა ართო ორგანიზაციულ ართობას ხოლო წჷმარინუანდეს, ნიკოლოზ მარიშ რაგადით „ბერეფიშ რესპუბლიკას“ (монашеская республика), ნამუსჷთ ოდუდეს ინურდჷ გრიგოლ ხანძთელი. 830–ამ წანეფშე თინა კლარჯეთიშ „ათორმეტ უდაბნოთა“ არქიმანდრიტი რე[162].

ამდღარშო ძალამი მორჩილი მასალა რე ასქილადირი თიშო, ნამდა მენცარულ დონეშა მოხვადას გრიგოლ ხანძთელიშ ბორჯიშ არქიტექტურაშ აკოგურაფაქ. დუდშეიანი ნოგაფუეფი მონასტერეფიშ უმიარეშობას ამდღარშახ ვარე მოჭირინდაფილი; თინეფი ვარა წიაკალშა რე გინოკეთებული, ვარა ედომუშამო თირელი რე ახალით. ოეგებიეთ, დუდშეიანი 830–840–ამი წანეფიშ ოხვამეეფიშ ალაზიმაფათ მორდილი ნოსქილედეფი მუკოჩუალირი რე ხვალე წყაროსთავს დო მიჯნაძორს[162].

XI ოშწანურაშ უკული[რედაქტირაფა | წყუშ რედაქტირაფა]

XI ოშწანურაშ დაჭყაფუშე ოკიდანჯალე აქტივობა კლარჯეთის კვათჷრას რკებულენს, ოშწანურაშ მაჟირა გვერდიშე, თურქ-სელჩუკეფიშ მუშაციმეფიშ გეშა დახე მითმეჭყორდუ.თე მუშაციმეფქ შანულამი გავალი მიორინუ უკვე რინელ ეკლესიეფს დო მონასტერეფს ხოლო, ნამუეფით გეგნოჭვეს, მარა დაჩხირს, მუჭოთ რჩქჷნი, აკოციმა ვამოჸუნაფუ[163].

კლარჯეთის ვარე ჩინებული XII-XIII ოშწანურეფიშ ეკლესიეფი ხოლო. გეჸვენჯ პერიოდშე გვალო მუდგაზმარენი ოკულტე ნოგაფუ რე გჷმოლინილი. თინეფ შქას რე ოფუტე ტინძოთიშ ოხვამე, ნამუთ XIX ოშწანურას მეჩეთო გეგნაკეთეს; თაშნეშე მამაწმინდაშ ოხვამე გოხოლუას. მამაწმინდაშ არქიტექტურა ცხადას ოძირანს კლარჯეთიშ ოკიდანჯე ხელუანობაშ დაქვეითებას. მუს XVI ოშწანურათ ათარიღენა[164].

თე მორჩილი ოეკლესიე კიდანჯალეფიშ მოხ ოფუტეეფს, შხვადოშხვა მორჩილმასშტაბამი სამუშეფი მიშჷ თაშნეშე გრიგოლ ხანძთელიშ პერიოდიშ მონასტერეფს ხოლო. XIV-XVI ოშწანურეფს ეიგჷ ორეკეშეფქ ოპიზას დო ხანძთას, შატბერდიშ ოხვამეს XIII ოშწანურას ობჟათეშე ქიმკოდგეს ეგვტერი[165].

ოსმალეფიშე 1551 წანას კლარჯეთიშ ეჭოფუაშ უკული მონასტერეფი იშენი აგინძორენდეს რინას. საბოლოთ თინეფქ დიჩოლჷ XVII ოშწანურაშ მაჟირა გვერდის ვარა XVIII ოშწანურას, მუჟამს გეუქვუ ანჩაშ დო ტბეთიშ კათედრეფქ დო ედომუშამო მილასჷ შავშეთ–კლარჯეთიშ ოეკლესიე ორგანიზაციაქ[165].

გალერეა[რედაქტირაფა | წყუშ რედაქტირაფა]

  • პარეხიშ მონასტერი
    პარეხიშ მონასტერი
  • პარეხიშ ჟიდონი დო თუდონი მონასტერეფიშ აკნაციმეფი
    პარეხიშ ჟიდონი დო თუდონი მონასტერეფიშ აკნაციმეფი
  • პარეხიშ მონასტერი
    პარეხიშ მონასტერი
  • პარეხი
    პარეხი
  • დოლისყანაშ ობჟათე ფასადი
    დოლისყანაშ ობჟათე ფასადი
  • ახიზაშ ჯიხა
    ახიზაშ ჯიხა
  • ხანძთაშ მონასტერიშ თარი ოხვამე
    ხანძთაშ მონასტერიშ თარი ოხვამე
  • ხანძთაშ თარი ოხვამეშ დინოხოლენი იტერიერი
    ხანძთაშ თარი ოხვამეშ დინოხოლენი იტერიერი
  • ხანძთაშ ართ-ართი აფსიდი
    ხანძთაშ ართ-ართი აფსიდი
  • ხანძთაშ ომონასტერე კომპლექსშა მიშმალი ნოგაფუეფი 2007 წანას. ცენტრის თარი ოხვამე რე, ნამუსჷთ დიო ხოლო მუნოდგჷ გუმბათიშ სფერო
    ხანძთაშ ომონასტერე კომპლექსშა მიშმალი ნოგაფუეფი 2007 წანას. ცენტრის თარი ოხვამე რე, ნამუსჷთ დიო ხოლო მუნოდგჷ გუმბათიშ სფერო
  • დოლისყანაშ დინოხოლენი ინტერიერი. კიდალეფი აკორჩიალებური რე ჸოფირი მეჩეთიშ გესვარონიშ დონეშე
    დოლისყანაშ დინოხოლენი ინტერიერი. კიდალეფი აკორჩიალებური რე ჸოფირი მეჩეთიშ გესვარონიშ დონეშე
  • დოლისყანაშ მონასტერი ამდღა
    დოლისყანაშ მონასტერი ამდღა
  • ხანძთაშ მონასტერი
    ხანძთაშ მონასტერი
  • არტანუჯიშ ჯიხა
    არტანუჯიშ ჯიხა

ლიტერატურა[რედაქტირაფა | წყუშ რედაქტირაფა]

ქორთული
უცხოური
  1. კოროცხუაფონი ერკებულიშ ელემენტი

{{ქიანაშ მუნაჩემეფი {{{1}}} | country flaglink2 | variant = | size = | name = | altlink = მორაგბეეფიშ ერუანული ნაკორობა | altvar = rugby }} Д. Бакрадзе, Об археологической поездке совершенной в 1879 году по поручению академии Наук в Чорохский бассеин, Батум, Артвин и Артанудж, Записки Императорской Академии Наук, т. 37, кн.1, С.-Петербург, 1880

  1. კოროცხუაფონი ერკებულიშ ელემენტი

{{ქიანაშ მუნაჩემეფი {{{1}}} | country flaglink2 | variant = | size = | name = | altlink = მორაგბეეფიშ ერუანული ნაკორობა | altvar = rugby }} Г. Казбек, Три месяца в Турецкой Грузии, Записки Кавказского отделения Императорского русского географического общества, кн. X, ч. I, Тифлис, 1876, 1-140

  1. კოროცხუაფონი ერკებულიშ ელემენტი

{{ქიანაშ მუნაჩემეფი {{{1}}} | country flaglink2 | variant = | size = | name = | altlink = მორაგბეეფიშ ერუანული ნაკორობა | altvar = rugby }} П. Уварова, Путевые записки. Кавказ: Аджария, Шавшетия, Посховский участок, ч. II, Москва, 1891, გვ. 300 და შემდგომნი

  1. კოროცხუაფონი ერკებულიშ ელემენტი

{{ქიანაშ მუნაჩემეფი {{{1}}} | country flaglink2 | variant = | size = | name = | altlink = მორაგბეეფიშ ერუანული ნაკორობა | altvar = rugby }} А. Павлинов, Экспедиция на Кавказ 1888 года, Материалы по Археологии Кавказа, вып. III, Москва, 1893

  1. კოროცხუაფონი ერკებულიშ ელემენტი

{{ქიანაშ მუნაჩემეფი {{{1}}} | country flaglink2 | variant = | size = | name = | altlink = მორაგბეეფიშ ერუანული ნაკორობა | altvar = rugby }} Н. Марр, Дневник поездки в Шавшию и Кларджию. წიგნში: Георгий Мерчул, Житие св. Григория Хандзтийского. Грузинский текст. Введение, издание, перевод Н. Марра, Тексты и разыскания по армяно-грузинской филологии, кн. VII, С.-Петербург, 1911

  1. კოროცხუაფონი ერკებულიშ ელემენტი

{{ქიანაშ მუნაჩემეფი {{{1}}} | country flaglink2 | variant = | size = | name = | altlink = მორაგბეეფიშ ერუანული ნაკორობა | altvar = rugby }} Е. Такаишвили, Христианские памятники, Экскурсия 1902 года, материалы по археологии Кавказа, вып. XII, Москва, 1909

  1. კოროცხუაფონი ერკებულიშ ელემენტი

{{ქიანაშ მუნაჩემეფი {{{1}}} | country flaglink2 | variant = | size = | name = | altlink = მორაგბეეფიშ ერუანული ნაკორობა | altvar = rugby }} Е. Такаишвили, Археологическая экспедициа 1917-го года в южние провинции Грузии, Тбилиси, 1952

  1. კოროცხუაფონი ერკებულიშ ელემენტი

{{ქიანაშ მუნაჩემეფი {{{1}}} | country flaglink2 | variant = | size = | name = | altlink = მორაგბეეფიშ ერუანული ნაკორობა | altvar = rugby }} В. Беридзе, Архитектура Тао-Кларджети, Тбилиси, 1981

  1. კოროცხუაფონი ერკებულიშ ელემენტი

{{ქიანაშ მუნაჩემეფი {{{1}}} | country flaglink2 | variant = | size = | name = | altlink = მორაგბეეფიშ ერუანული ნაკორობა | altvar = rugby }} П. Закарая, Зодчество Тао-Кларджети, Тбилиси, 1990

  1. კოროცხუაფონი ერკებულიშ ელემენტი

{{ქიანაშ მუნაჩემეფი {{{1}}} | country flaglink2 | variant = | size = | name = | altlink = მორაგბეეფიშ ერუანული ნაკორობა | altvar = rugby }} Житие св. Григория Хандзтииского, Грузинский текст. Введение, издание, перевод Н. Марра, Тексты и разыскания по армяно-грузинской филологии, кн. VII, С-Петербург, 1911

  • (ინგლისური) W. Djobadze, Early Medieval Georgian Monasteries in Historic Tao, Klardjeti and Savseti, Stuttgart, 1992
  • (ინგლისური) D. Winfield, Some Early Mediaval Figure Sculpture from North-East Turkey, Journal of the Warburg and Courteauld Institutes, vol. 31, 1968
  • (ინგლისური) R. W. Edwards, The Fortifications of Artvin: A Second Preliminary Report on the Marchland of Northeast Turkey, Dumbarton Oaks Papers 40, 1986
  • (გერმანული) B. Baumgartner, Drei Fergessene Georgische Kloester in der Nordostturkei: C'q'arostavi, Nuka Kilise, Miznazori, Revue des etudes georgiennes et caucasiennes 8-9, 1992-1993
  • (გერმანული) M. Kadiroğlu, Untersuchungen am mittelalterlichen georgischen Baudenkmälern in Nordost-Anatolien, Georgica, Zeitschriften für Kultur, Sprache und Geschichte Georgiens und Kaukasiens, H. 22, 1999
  • (გერმანული) K. Koch, Wanderungen im Oriente waerend der Jahre 1843 und 1844, Reise im pontische Gebirge und tuerkische Armenien, Weimar, 1846, გვ. 190–194
  • (ფრანგული) J.-M. Thierry, Tipographie et etat actuel des monuments georgiens en Turquie orientale, Revue des etudes georginnes et caucasiennes 5, 1989
  • (ფრანგული) N. et J.-M. Thierry, Notes d'un voyage en Georgie turque, Bedi kartlisa: Revue de karthvelologie, vol. VIII-IX, No 34-35, 1960
  • (ფრანგული) N. et. J.-M. Thierry, Notes d'un nouveau voyage en Georgie turque, Bedi Karthlisa: Revue de karthvelologie, vol. XXV, 1968
  • (ფრანგული) M. Thierry, Topographie et etat actuel des monuments georgiens en Turquie orientale, Revue des etudes georgiennes et caucasiennes 5, 1989
  • (ფრანგული) M. Thierry, Notes sur les monuments de la vallee du Karckal, Revue des etudes georgiennes et caucasiennes 8-9, 1992-1993
  • (ფრანგული) V. Beridʒe, Les monuments d'architecture du T'ao-K'larʒeti, Revue des etudes georgiennes et caucasiennes, no 5, 1989
  • (თურქული) M. Kadiroğlu, Z. Karaca, T. Yazar, 1995 yılı Tao-Klardjeti yüzey araştırması, XIV Araştırma Sonuçları Toplantısı, t. 1, Ankara, 1996
  • (თურქული) M. Kadiroğlu, Z. Karaca, T. Yazar, Ortaçağ Gürcü mimarisi 1996 yılı yüzey araştırması, XIV Araştırma Sonuçları Toplantısı, t. 1. Ankara, 1998
  • (თურქული) M. Kadiroğlu, Z. Karaca, T. Yazar, Ortaçağ Gürcü mimarisi 1997 yılı yüzey araştırması, XIV Araştırma Sonuçları Toplantısı, t. 1. Ankara, 1999

სქოლიო[რედაქტირაფა | წყუშ რედაქტირაფა]

  1. ↑ დ. მუსხელიშვილი, ქსე, ტ. 5, ხს.544-545, ქართი, 1980
  2. ↑ 2.0 2.1 დ. ხოშტარია, კლარჯეთის ეკლესიები და მონასტრები, თბილისი, 2005, 2009, გვ. 13
  3. ↑ ქართლის ცხოვრება, ტექსტი დადგენილი ყველა ძირითადი ხელნაწერის მიხედვით ს. ყაუხჩიშვილის მიერ, ტ. I, თბილისი, 1955, გვ. 48
  4. ↑ (ფრანგული) J.-M. Thierry, Tipographie et etat actuel des monuments georgiens en Turquie orientale, Revue des etudes georginnes et caucasiennes 5, 1989, გვ. 144
  5. ↑ (ინგლისური) M. Kadiroğlu, The Architecture of the Georgian Church at Ishan, EUS - XXVIII, vol. 121, 1991, გვ. 2, 5, 6 და შემდგომნი
  6. ↑ (გერმანული) K. Koch, Wanderungen im Oriente waerend der Jahre 1843 und 1844, Reise im pontische Gebirge und tuerkische Armenien, Weimar, 1846, ხს. 190–194
  7. ↑
    1. კოროცხუაფონი ერკებულიშ ელემენტი
    {{ქიანაშ მუნაჩემეფი {{{1}}} | country flaglink2 | variant = | size = | name = | altlink = მორაგბეეფიშ ერუანული ნაკორობა | altvar = rugby }} Д. Бакрадзе, Об археологической поездке совершенной в 1879 году по поручению академии Наук в Чорохский бассеин, Батум, Артвин и Артанудж, Записки Императорской Академии Наук, т. 37, кн.1, С.-Петербург, 1880
  8. ↑
    1. კოროცხუაფონი ერკებულიშ ელემენტი
    {{ქიანაშ მუნაჩემეფი {{{1}}} | country flaglink2 | variant = | size = | name = | altlink = მორაგბეეფიშ ერუანული ნაკორობა | altvar = rugby }} Д. Бакрадзе, Записки о Батумской области, Известия Кавказского отделения Императорского русского географического общества, т. VI, 1879-1881, გვ. 153–167
  9. ↑
    1. კოროცხუაფონი ერკებულიშ ელემენტი
    {{ქიანაშ მუნაჩემეფი {{{1}}} | country flaglink2 | variant = | size = | name = | altlink = მორაგბეეფიშ ერუანული ნაკორობა | altvar = rugby }} Г. Казбек, Три месяца в Турецкой Грузии, Записки Кавказского отделения Императорского русского географического общества, кн. X, ч. I, Тифлис, 1876, 1-140
  10. ↑ გ. ყაზბეგი, სამი თვე თურქეთის საქართველოში, ბათუმი, 1995
  11. ↑
    1. კოროცხუაფონი ერკებულიშ ელემენტი
    {{ქიანაშ მუნაჩემეფი {{{1}}} | country flaglink2 | variant = | size = | name = | altlink = მორაგბეეფიშ ერუანული ნაკორობა | altvar = rugby }} П. Уварова, Путевые записки. Кавказ: Аджария, Шавшетия, Посховский участок, ч. II, Москва, 1891, გვ. 300 და შემდგომნი
  12. ↑
    1. კოროცხუაფონი ერკებულიშ ელემენტი
    {{ქიანაშ მუნაჩემეფი {{{1}}} | country flaglink2 | variant = | size = | name = | altlink = მორაგბეეფიშ ერუანული ნაკორობა | altvar = rugby }} А. Павлинов, Экспедиция на Кавказ 1888 года, Материалы по Археологии Кавказа, вып. III, Москва, 1893, გვ. 1–91, ტაბ. XXIII-XLVII
  13. ↑ Н. Марр, Дневник поездки в Шавшию и Кларджию. წიგნის: Георгий Мерчул, Житие св. Григория Хандзтийского. Грузинский текст. Введение, издание, перевод Н. Марра, Тексты и разыскания по армяно-грузинской филологии, кн. VII, С.-Петербург, 1911
  14. ↑
    1. კოროცხუაფონი ერკებულიშ ელემენტი
    {{ქიანაშ მუნაჩემეფი {{{1}}} | country flaglink2 | variant = | size = | name = | altlink = მორაგბეეფიშ ერუანული ნაკორობა | altvar = rugby }} Ю. Марр, Поездка Н. Я. Марра в Южную Грузию, Тбилиси, 1949, ხს. 7–21. (ნ. მარის დღიურის სამეცნიერო მნიშვნელობის შესახებ)
  15. ↑
    1. კოროცხუაფონი ერკებულიშ ელემენტი
    {{ქიანაშ მუნაჩემეფი {{{1}}} | country flaglink2 | variant = | size = | name = | altlink = მორაგბეეფიშ ერუანული ნაკორობა | altvar = rugby }} Е. Такаишвили, Христианские памятники, Экскурсия 1902 года, материалы по археологии Кавказа, вып. XII, Москва, 1909, გვ. 1–117
  16. ↑ ე. თაყაიშვილი, არქეოლოგიური ექსპედიცია კოლა–ოლთისში და ჩანგლში 1907 წელს, პარიზი, 1938
  17. ↑
    1. კოროცხუაფონი ერკებულიშ ელემენტი
    {{ქიანაშ მუნაჩემეფი {{{1}}} | country flaglink2 | variant = | size = | name = | altlink = მორაგბეეფიშ ერუანული ნაკორობა | altvar = rugby }} Е. Такаишвили, Археологическая экспедициа 1917-го года в южние провинции Грузии, Тбилиси, 1952
  18. ↑ გ. ჩუბინაშვილი, ნ. სევეროვი, ქართული არქიტექტურის გზები, ტფილისი, 1936, გვ. 88
  19. ↑ გ. ჩუბინაშვილი, ტაოსა და კლარჯეთის ხუროთმოძღვრული ძეგლები და მათ მიერ წამოჭრილი პრობლემები, საქ. სსრ. მეცნ. აკად საზ. მეცნ. განყ–ბის XXII სამეცნიერო სესია, მუშაობის გეგმა და მოხსენებათა თეზისები, თბილისი, 1946, გვ. 8–10
  20. ↑
    1. კოროცხუაფონი ერკებულიშ ელემენტი
    {{ქიანაშ მუნაჩემეფი {{{1}}} | country flaglink2 | variant = | size = | name = | altlink = მორაგბეეფიშ ერუანული ნაკორობა | altvar = rugby }} В. Беридзе, Архитектура Тао-Кларджети, Тбилиси, 1981
  21. ↑ (ფრანგული) V. Beridʒe, Les monuments d'architecture du T'ao-K'larʒeti, Revue des etudes georgiennes et caucasiennes, no 5, 1989, გვ. 169–202
  22. ↑
    1. კოროცხუაფონი ერკებულიშ ელემენტი
    {{ქიანაშ მუნაჩემეფი {{{1}}} | country flaglink2 | variant = | size = | name = | altlink = მორაგბეეფიშ ერუანული ნაკორობა | altvar = rugby }} П. Закарая, Зодчество Тао-Кларджети, Тбилиси, 1990
  23. ↑ (ინგლისური) W. Djobadze, Early Medieval Georgian Monasteries in Historic Tao, Klardjeti and Savseti, Stuttgart, 1992
  24. ↑ (ფრანგული) N. et J.-M. Thierry, Notes d'un voyage en Georgie turque, Bedi kartlisa: Revue de karthvelologie, vol. VIII-IX, No 34-35, 1960
  25. ↑ (ფრანგული) N. et. J.-M. Thierry, Notes d'un nouveau voyage en Georgie turque, Bedi Karthlisa: Revue de karthvelologie, vol. XXV, 1968
  26. ↑ (ფრანგული) M. Thierry, Topographie et etat actuel des monuments georgiens en Turquie orientale, Revue des etudes georgiennes et caucasiennes 5, 1989
  27. ↑ (ფრანგული) M. Thierry, Notes sur les monuments de la vallee du Karckal, Revue des etudes georgiennes et caucasiennes 8-9, 1992-1993
  28. ↑ (ინგლისური) D. Winfield, Some Early Mediaval Figure Sculpture from North-East Turkey, Journal of the Warburg and Courteauld Institutes, vol. 31, 1968
  29. ↑ (ინგლისური) R. W. Edwards, The Fortifications of Artvin: A Second Preliminary Report on the Marchland of Northeast Turkey, Dumbarton Oaks Papers 40, 1986
  30. ↑ (გერმანული) B. Baumgartner, Drei Fergessene Georgische Kloester in der Nordostturkei: C'q'arostavi, Nuka Kilise, Miznazori, Revue des etudes georgiennes et caucasiennes 8-9, 1992-1993
  31. ↑ (თურქული) M. Kadiroğlu, Z. Karaca, T. Yazar, 1995 yılı Tao-Klardjeti yüzey araştırması, XIV Araştırma Sonuçları Toplantısı, t. 1, Ankara, 1996
  32. ↑ (თურქული) M. Kadiroğlu, Z. Karaca, T. Yazar, Ortaçağ Gürcü mimarisi 1996 yılı yüzey araştırması, XIV Araştırma Sonuçları Toplantısı, t. 1. Ankara, 1998
  33. ↑ (თურქული) M. Kadiroğlu, Z. Karaca, T. Yazar, Ortaçağ Gürcü mimarisi 1997 yılı yüzey araştırması, XIV Araştırma Sonuçları Toplantısı, t. 1. Ankara, 1999
  34. ↑ (გერმანული) M. Kadiroğlu, Untersuchungen am mittelalterlichen georgischen Baudenkmälern in Nordost-Anatolien, Georgica, Zeitschriften für Kultur, Sprache und Geschichte Georgiens und Kaukasiens, H. 22, 1999
  35. ↑ დ. ხოშტარია, კლარჯეთის ეკლესიები და მონასტრები, თბილისი, 2005, 2009, გვ. 13
  36. ↑ 36.0 36.1 ქართლის ცხოვრება, ტექსტი დადგენილი ყველა ძირითადი ხელნაწერის მიხედვით ს. ყაუხჩიშვილის მიერ, ტ. I, თბილისი, 1955, გვ. 4
  37. ↑ ქართლის ცხოვრება, ტექსტი დადგენილი ყველა ძირითადი ხელნაწერის მიხედვით ს. ყაუხჩიშვილის მიერ, ტ. I, თბილისი, 1955, გვ. 9
  38. ↑ დ. ხოშტარია, კლარჯეთის ეკლესიები და მონასტრები, თბილისი, 2005, 2009, გვ. 14
  39. ↑ ძველი ქართული აგიოგრაფიული ლიტერატურის ძეგლები, წიგნი I, ილ. აბულაძის რედაქციით, თბილისი, 1963, გვ. 82
  40. ↑ ნ. ხაზარაძე, საქართველოს ძველი ისტორიის ერთი ასპექტისათვის, საქართველოს ტექნიკური უნივერსიტეტის შრომები, N 3 /414/, 1997, გვ. 391–392
  41. ↑ ნ. ხაზარაძე, ლეონტი მროველი და არიან–ქართლის ლოკალიზაციის საკითხი, Dedicatio: ისტორიულ–ფილოლოგიური ძიებანი, თბილისი, 2001, გვ. 324–326
  42. ↑ 42.0 42.1 დ. ხოშტარია, კლარჯეთის ეკლესიები და მონასტრები, თბილისი, 2005, 2009, გვ. 15
  43. ↑ წიგნი 5, თავი 12, პარაგრაფი 9
  44. ↑ კლავდიოს პტოლემაიოსი, გეოგრაფიული სახელმძღვანელო, ცნობები საქართველოს შესახებ, თარგმანი და განმარტებები ნ. ლომოურისა, მასალები საქართველოსა და კავკასიის ისტორიისათვის, ნაკვ. 32, თბილისი, 1955, გვ. 49
  45. ↑ (გერმანული) H. Kippert, Lehrbuch der alter Geographie, Berlin, 1878, გვ. 97
  46. ↑ Claudii Ptolemaei Geographia, e codicibus recognovit, prolegomenis, annotatione, indicibus, tabulis instruxit Carolus Müllerus, Vol. 1, 2, Parisiis, 1901, გვ. 937
  47. ↑ (გერმანული) I. Marquart, Eranšahr nach der Geographie des Ps. Moses Xorenac'i, Berlin, 1901, გვ. 116
  48. ↑ (გერმანული) H. Hübschmann, Die altarmenischen Ortsnamen, Straßburg, 1904, გვ. 212
  49. ↑
    1. კოროცხუაფონი ერკებულიშ ელემენტი
    {{ქიანაშ მუნაჩემეფი {{{1}}} | country flaglink2 | variant = | size = | name = | altlink = მორაგბეეფიშ ერუანული ნაკორობა | altvar = rugby }} Г. Гафанцян, Историко-лингвистическое значение топономики древнех Армении, Москва, 1940, გვ. 19
  50. ↑ პ. ინგოროყვა, გიორგი მერჩულე, თბილისი, 1954, გვ. 427–432
  51. ↑ დ. მუსხელიშვილი, საქართველოს ისტორიული გეოგრაფიის ძირითადი საკითხები, I, თბილისი, 1977, გვ. 60
  52. ↑ ნ. ხაზარაძე, საქართველოს ძველი ისტორიის ეთნო–პოლიტიკური პრობლემები, თბილისი, 1984, გვ. 54–55
  53. ↑
    1. კოროცხუაფონი ერკებულიშ ელემენტი
    {{ქიანაშ მუნაჩემეფი {{{1}}} | country flaglink2 | variant = | size = | name = | altlink = მორაგბეეფიშ ერუანული ნაკორობა | altvar = rugby }} Г. Меликишвили, К истории древней Грузии, გვ. 114, 210, 212
  54. ↑ კლავდიოს პტოლემაიოსი, გეოგრაფიული სახელმძღვანელო, ცნობები საქართველოს შესახებ, თარგმანი და განმარტებები ნ. ლომოურისა, მასალები საქართველოსა და კავკასიის ისტორიისათვის, ნაკვ. 32, თბილისი, 1955, გვ. 61
  55. ↑ თ. ყაუხჩიშვილი, საქართველოს ისტორიის ძველი ბერძნული წყაროები, თბილისი, 1976, გვ. 165–166
  56. ↑ თ. ყაუხჩიშვილი, სტრაბონის გეოგრაფია, თბილისი, 1957, გვ. 188
  57. ↑ (გერმანული) I. Marquart, Eranšahr nach der Geographie des Ps. Moses Xorenac'i, Berlin, 1901, გვ. 168–169
  58. ↑ პ. ინგოროყვა, გიორგი მერჩულე, თბილისი, 1954, გვ. 432–434
  59. ↑
    1. კოროცხუაფონი ერკებულიშ ელემენტი
    {{ქიანაშ მუნაჩემეფი {{{1}}} | country flaglink2 | variant = | size = | name = | altlink = მორაგბეეფიშ ერუანული ნაკორობა | altvar = rugby }} И. Манандян, Маршруты понтийского похода Помпея и путь отступления Митридата в Колхиду, Вестник древней истории, Н 3, 1940, გვ. 98–99
  60. ↑ ს. ჯანაშია, უძველესი ეროვნული ცნობა ქართველთა პირველსაცხოვრისის შესახებ, შრომები 2, თბილისი, 1952, გვ. 93
  61. ↑ თ. ყაუხჩიშვილი, სტრაბონის გეოგრაფია, თბილისი, 1957, გვ. 299–300
  62. ↑ დ. მუსხელიშვილი, საქართველოს ისტორიული გეოგრაფიის ძირითადი საკითხები, I, თბილისი, 1977, გვ. 55
  63. ↑ ნ. ხაზარაძე, საქართველოს ძველი ისტორიის ეთნო–პოლიტიკური პრობლემები, თბილისი, 1984, გვ. 55
  64. ↑ თ. ყაუხჩიშვილი, სტრაბონის გეოგრაფია, თბილისი, 1957, გვ. 125
  65. ↑ პ. ინგოროყვა, გიორგი მერჩულე, თბილისი, 1954, გვ. 439
  66. ↑ დ. მუსხელიშვილი, საქართველოს ისტორიული გეოგრაფიის ძირითადი საკითხები, I, თბილისი, 1977, გვ. 59
  67. ↑ ფლავიუს არიანე, მოგზაურობა შავი ზღვის გარშემო, თარგმანი, გამოკვლევა, კომენტარები და რუკა ნ. კეჭაღმაძისა, თბილისი, 1961, გვ. 90
  68. ↑ ბერძენი მწერლები საქართველოს შესახებ, V ძველი ბერძნულიდან თარგმნა, გამოკვლევა და საძიებლ;ები დაურთო თ. ყაუხჩიშვილმა, თბილისი, 1983, გვ. 158
  69. ↑ ქართლის ცხოვრება, ტექსტი დადგენილი ყველა ძირითადი ხელნაწერის მიხედვით ს. ყაუხჩიშვილის მიერ, ტ. I, თბილისი, 1955, გვ. 42
  70. ↑ ქართლის ცხოვრება, ტექსტი დადგენილი ყველა ძირითადი ხელნაწერის მიხედვით ს. ყაუხჩიშვილის მიერ, ტ. I, თბილისი, 1955, გვ. 57
  71. ↑ ქართლის ცხოვრება, ტექსტი დადგენილი ყველა ძირითადი ხელნაწერის მიხედვით ს. ყაუხჩიშვილის მიერ, ტ. I, თბილისი, 1955, გვ. 136–137
  72. ↑ გეორგიკა, ტ. I, თბილისი, 1961, გვ. 130
  73. ↑ დ. მუსხელიშვილი, საქართველოს ისტორიული გეოგრაფიის ძირითადი საკითხები, I, თბილისი, 1977, გვ. 202
  74. ↑
    1. კოროცხუაფონი ერკებულიშ ელემენტი
    {{ქიანაშ მუნაჩემეფი {{{1}}} | country flaglink2 | variant = | size = | name = | altlink = მორაგბეეფიშ ერუანული ნაკორობა | altvar = rugby }} Г. Меликишвили, К истории древней Грузии, გვ. 136
  75. ↑ დ. ხოშტარია, კლარჯეთის ეკლესიები და მონასტრები, თბილისი, 2005, 2009, გვ. 19–20
  76. ↑
    1. კოროცხუაფონი ერკებულიშ ელემენტი
    {{ქიანაშ მუნაჩემეფი {{{1}}} | country flaglink2 | variant = | size = | name = | altlink = მორაგბეეფიშ ერუანული ნაკორობა | altvar = rugby }} Житие св. Григория Хандзтииского, Грузинский текст. Введение, издание, перевод Н. Марра, Тексты и разыскания по армяно-грузинской филологии, кн. VII, С-Петербург, 1911, გვ. II
  77. ↑ 77.0 77.1
    1. კოროცხუაფონი ერკებულიშ ელემენტი
    {{ქიანაშ მუნაჩემეფი {{{1}}} | country flaglink2 | variant = | size = | name = | altlink = მორაგბეეფიშ ერუანული ნაკორობა | altvar = rugby }} Житие св. Григория Хандзтииского, Грузинский текст. Введение, издание, перевод Н. Марра, Тексты и разыскания по армяно-грузинской филологии, кн. VII, С-Петербург, 1911, გვ. XXII
  78. ↑ დავით ხოშტარია, კლარჯეთის ეკლესიები და მონასტრები, თბილისი, 2005, 2009, გვ. 20
  79. ↑ Г. Меликишвили, К истории древней Грузии, გვ. 136–137
  80. ↑ ქართლის ცხოვრება, ტექსტი დადგენილი ყველა ძირითადი ხელნაწერის მიხედვით ს. ყაუხჩიშვილის მიერ, ტ. I, თბილისი, 1955, გვ. 138
  81. ↑ ქართლის ცხოვრება, ტექსტი დადგენილი ყველა ძირითადი ხელნაწერის მიხედვით ს. ყაუხჩიშვილის მიერ, ტ. I, თბილისი, 1955, გვ. 177
  82. ↑ ვ. გოილაძე, ვახტანგ გორგასალი და მისი ისტორიკოსი, თბილისი, 1991, გვ. 141–145
  83. ↑ 83.0 83.1 დ. ხოშტარია, კლარჯეთის ეკლესიები და მონასტრები, თბილისი, 2005, 2009, გვ. 29
  84. ↑ 84.0 84.1 ქართლის ცხოვრება, ტექსტი დადგენილი ყველა ძირითადი ხელნაწერის მიხედვით ს. ყაუხჩიშვილის მიერ, ტ. I, თბილისი, 1955, გვ. 178
  85. ↑ ქართლის ცხოვრება, ტექსტი დადგენილი ყველა ძირითადი ხელნაწერის მიხედვით ს. ყაუხჩიშვილის მიერ, ტ. I, თბილისი, 1955, გვ. 198
  86. ↑ ი. ჯავახიშვილი, ისტორიის მიზანი, წყაროები და მეთოდები წინათ და ახლა, წიგნი I: ძველი ქართული საისტორიო მწერლობა (V-XVIII სს.), თბილისი, 1945, გვ. 187, 191
  87. ↑ (ფრანგული) M. Brosset, Historie de la Georgie, S.-Peterbourg, 1849, გვ. 189
  88. ↑ ქართლის ცხოვრება, ტექსტი დადგენილი ყველა ძირითადი ხელნაწერის მიხედვით ს. ყაუხჩიშვილის მიერ, ტ. I, თბილისი, 1955, გვ. 217–218
  89. ↑ ქართლის ცხოვრება, ტექსტი დადგენილი ყველა ძირითადი ხელნაწერის მიხედვით ს. ყაუხჩიშვილის მიერ, ტ. I, თბილისი, 1955, გვ. 373
  90. ↑ საქართველოს ისტორიის ნარკვევები, ტ. 2, თბილისი, 1973, გვ. 268–283 (თავის ავტორი – ა. ბოგვერაძე)
  91. ↑ ქართლის ცხოვრება, ტექსტი დადგენილი ყველა ძირითადი ხელნაწერის მიხედვით ს. ყაუხჩიშვილის მიერ, ტ. I, თბილისი, 1955, გვ. 226
  92. ↑ დ. ხოშტარია, კლარჯეთის ეკლესიები და მონასტრები, თბილისი, 2005, 2009, გვ. 38–40
  93. ↑ დ. ხოშტარია, კლარჯეთის ეკლესიები და მონასტრები, თბილისი, 2005, 2009, გვ. 43
  94. ↑ 94.0 94.1 ქართლის ცხოვრება, ტექსტი დადგენილი ყველა ძირითადი ხელნაწერის მიხედვით ს. ყაუხჩიშვილის მიერ, ტ. I, თბილისი, 1955, გვ. 234
  95. ↑ 95.0 95.1 ქართლის ცხოვრება, ტექსტი დადგენილი ყველა ძირითადი ხელნაწერის მიხედვით ს. ყაუხჩიშვილის მიერ, ტ. I, თბილისი, 1955, გვ. 376
  96. ↑ 96.0 96.1 96.2 ქართლის ცხოვრება, ტექსტი დადგენილი ყველა ძირითადი ხელნაწერის მიხედვით ს. ყაუხჩიშვილის მიერ, ტ. I, თბილისი, 1955, გვ. 377
  97. ↑ საქართველოს სამოთხე: სრული აღწერაჲ ღუაწლთა და ვნებათა საქართუჱლოს წმიდათა, შეკრებილი და გამოცემული გობრონ (მიხაილ) საბინინის მიერ, პეტერბურღი, 1882, გვ. 324–325
  98. ↑ ქართლის ცხოვრება, ტექსტი დადგენილი ყველა ძირითადი ხელნაწერის მიხედვით ს. ყაუხჩიშვილის მიერ, ტ. I, თბილისი, 1955, გვ. 239
  99. ↑ ქართლის ცხოვრება, ტექსტი დადგენილი ყველა ძირითადი ხელნაწერის მიხედვით ს. ყაუხჩიშვილის მიერ, ტ. I, თბილისი, 1955, გვ. 245
  100. ↑ გიორგი მერჩულე, შრომაჲ და მოღუაწებაჲ ღირსად ცხორებისაჲ წმიდისა და ნეტარისა მამისა ჩუენისა გრიგოლისი არქიმანდრიტისაჲ, ხანცთისა და შატბერდის აღმაშენებლისაჲ, და მის თანა ჴსენებაჲ მრავალთა მამათა ნეტართაჲ, ძველი ქართული აგიოგრაფიული ლიტერატურის ძეგლები, წიგნი I, ილ. აბულაძის რედაქციით, თბილისი, 1963, გვ. 257
  101. ↑ კ. კეკელიძე, ძველი ქართული ლიტერატურის ისტორია, ტ. I, თბილისი, 1980, გვ. 93, შენ. 1.
  102. ↑ 102.0 102.1 დ. ხოშტარია, კლარჯეთის ეკლესიები და მონასტრები, თბილისი, 2005, 2009, გვ. 45
  103. ↑ 103.0 103.1
    1. კოროცხუაფონი ერკებულიშ ელემენტი
    {{ქიანაშ მუნაჩემეფი {{{1}}} | country flaglink2 | variant = | size = | name = | altlink = მორაგბეეფიშ ერუანული ნაკორობა | altvar = rugby }} Житие св. Григория Хандзтииского, Грузинский текст. Введение, издание, перевод Н. Марра, Тексты и разыскания по армяно-грузинской филологии, кн. VII, С-Петербург, 1911, გვ. III-IV
  104. ↑ დ. ხოშტარია, კლარჯეთის ეკლესიები და მონასტრები, თბილისი, 2005, 2009, გვ. 21
  105. ↑ პ. ინგოროყვა, გიორგი მერჩულე, თბილისი, 1954, გვ. 422–426
  106. ↑ დ. ხოშტარია, კლარჯეთის ეკლესიები და მონასტრები, თბილისი, 2005, 2009, გვ. 21, სქოლიო N60
  107. ↑ გეორგიკა, ტ. II, თბილისი, 1965, გვ. 123–125
  108. ↑ 108.0 108.1 დ. ხოშტარია, კლარჯეთის ეკლესიები და მონასტრები, თბილისი, 2005, 2009, გვ. 22
  109. ↑ ლ. ჯანაშია, ლაზარ ფარპეცის ცნობები საქართველოს შესახებ, გვ. 188, 236, 248, 257
  110. ↑ დ. ხოშტარია, კლარჯეთის ეკლესიები და მონასტრები, თბილისი, 2005, 2009, გვ. 22–23
  111. ↑ პ. ინგოროყვა, გიორგი მერჩულე, თბილისი, 1954, გვ. 434–436
  112. ↑ (ინგლისური) R. W. Edwards, The Fortifications of Artvin: A Second Preliminary Report on the Marchlands of Northeast Turkey, Dumbarton Oaks Papers, 40, 1986, გვ. 167, შენ. 4
  113. ↑ 113.0 113.1 113.2 მ. ლორთქიფანიძე, ქართველთა სამეფო, ქსე, ტ. 10, თბ., 1986, გვ. 462-463
  114. ↑ თარიღის შესახებ იხილეთ: პ. ინგოროყვა, გიორგი მერჩულე, თბილისი, 1954, გვ. 43
  115. ↑ ქართლის ცხოვრება, ტექსტი დადგენილი ყველა ძირითადი ხელნაწერის მიხედვით ს. ყაუხჩიშვილის მიერ, ტ. I, თბილისი, 1955, გვ. 253
  116. ↑ დ. ხოშტარია, კლარჯეთის ეკლესიები და მონასტრები, თბილისი, 2005, 2009, გვ. 49
  117. ↑ ი. ჯავახიშვილი, ქართველი ერის ისტორია, ტ. II, გვ. 91
  118. ↑ კ. კეკელიძე, ძველი ქართული ლიტერატურის ისტორია, ტ. I, თბილისი, 1980, გვ. 137
  119. ↑ 119.0 119.1 გიორგი მერჩულე, შრომაჲ და მოღუაწებაჲ ღირსად ცხორებისაჲ წმიდისა და ნეტარისა მამისა ჩუენისა გრიგოლისი არქიმანდრიტისაჲ, ხანცთისა და შატბერდის აღმაშენებლისაჲ, და მის თანა ჴსენებაჲ მრავალთა მამათა ნეტართაჲ, ძველი ქართული აგიოგრაფიული ლიტერატურის ძეგლები, წიგნი I, ილ. აბულაძის რედაქციით, თბილისი, 1963, გვ. 275
  120. ↑ ქართლის ცხოვრება, ტექსტი დადგენილი ყველა ძირითადი ხელნაწერის მიხედვით ს. ყაუხჩიშვილის მიერ, ტ. I, თბილისი, 1955, გვ. 378
  121. ↑ 121.0 121.1 დ. ხოშტარია, კლარჯეთის ეკლესიები და მონასტრები, თბილისი, 2005, 2009, გვ. 51
  122. ↑ დ. ხოშტარია, კლარჯეთის ეკლესიები და მონასტრები, თბილისი, 2005, 2009, გვ. 221
  123. ↑ 123.0 123.1 ქართლის ცხოვრება, ტექსტი დადგენილი ყველა ძირითადი ხელნაწერის მიხედვით ს. ყაუხჩიშვილის მიერ, ტ. I, თბილისი, 1955, გვ. 319
  124. ↑ ქართლის ცხოვრება, ტექსტი დადგენილი ყველა ძირითადი ხელნაწერის მიხედვით ს. ყაუხჩიშვილის მიერ, ტ. I, თბილისი, 1955, გვ. 321
  125. ↑ 125.0 125.1 დ. ხოშტარია, კლარჯეთის ეკლესიები და მონასტრები, თბილისი, 2005, 2009, გვ. 222
  126. ↑ ქართლის ცხოვრება, ტექსტი დადგენილი ყველა ძირითადი ხელნაწერის მიხედვით ს. ყაუხჩიშვილის მიერ, ტ. I, თბილისი, 1955, გვ. 427
  127. ↑ დ. ხოშტარია, კლარჯეთის ეკლესიები და მონასტრები, თბილისი, 2005, 2009, გვ. 225
  128. ↑ ო. ჟორდანია, ქსე, ტ. 2, გვ. 151, თბ., 1977
  129. ↑ (ინგლისური)
    1. კოროცხუაფონი ერკებულიშ ელემენტი
    {{ქიანაშ მუნაჩემეფი {{{1}}} | country flaglink2 | variant = | size = | name = | altlink = მორაგბეეფიშ ერუანული ნაკორობა | altvar = rugby }} ყარსიშ ხეშაკოკირუაშ ორიგინალური ვერსია ინგლისურ დო რუსულ ნინეფშა
  130. ↑ დ. ხოშტარია, კლარჯეთის ეკლესიები და მონასტრები, თბილისი, 2005, 2009, გვ. 29
  131. ↑ (ინგლისური) R. P. Blake and S. Der Nersessian, The Gospels of Bert'ay: an Old Georgian MS. of the Tenth Century, Byzantion, vol XVI, 1942-1943, გვ. 233–234
  132. ↑ დ. ხოშტარია, კლარჯეთის ეკლესიები და მონასტრები, თბილისი, 2005, 2009, გვ. 27
  133. ↑ კ. კეკელიძე, ძველი ქართული ლიტერატურის ისტორია, ტ. I, თბილისი, 1980, გვ. 88, 93, 147
  134. ↑ ლ. მენაბდე, ძველი ქართული მწერლობის კერები, ტ. I, ნაკვეთი II, თბილისი, 1962, გვ. 385–386
  135. ↑ კ. კეკელიძე, ძველი ქართული ლიტერატურის ისტორია, ტომი I, ტფილისი, 1923, გვ. 72
  136. ↑ დ. ხოშტარია, უძველესი მონასტრები საქართველოში, არქიტექტურული მემკვიდრეობა, I, თბილისი, გვ. 49–55
  137. ↑ (ინგლისური) W. Djobadze, Early Medieval Georgian Monasteries in Historic Tao, Klardjeti and Savseti, Stuttgart, 1992, გვ. 15–16
  138. ↑ ცხოვრება სერაპიონ ზარზმელისა, გვ. 322
  139. ↑ (ფრანგული) P. Peeters, Histories monastiques georgiennes, Analecta Bollandiana, t. XXXVI-XXXVII, 1923, გვ. 165
  140. ↑ ს. კაკაბაძე, ქართული სახელმწიფოებრიობის გენეზისის საკითხები, გვ. 54
  141. ↑ პ. ინგოროყვა, გიორგი მერჩულე, თბილისი, 1954, გვ. 324–339, 345–346
  142. ↑
    1. კოროცხუაფონი ერკებულიშ ელემენტი
    {{ქიანაშ მუნაჩემეფი {{{1}}} | country flaglink2 | variant = | size = | name = | altlink = მორაგბეეფიშ ერუანული ნაკორობა | altvar = rugby }} Г. Чубинашвили, Грузинское чеканное искусство, Тбилиси, 1959, გვ. 29–31
  143. ↑ ვ. ბერიძე, სამცხის ხუროთმოძღვრება, XIII-XVI საუკუნეები, თბილისი, 1955, გვ. 118–123
  144. ↑ ა. ბოგვერაძე, სერაპიონ ზარზმელის ცხოვრების თარიღისათვის, მაცნე, ისტორიის სერია, N3, 1964, გვ. 50–69
  145. ↑ დ. თუმანიშვილი, ბასილ ზარზმელი ტაძართმშენებლობის შესახებ, ლიტერატურა და ხელოვნება, N1–6, 1996, გვ. 57–58
  146. ↑ ი. ჯავახიშვილი, ძველი ქართული საისტორიო მწერლობა (V-XVIII სს), ტფილისი, 1916, გვ. 61–72
  147. ↑ ე. თაყაიშვილი, შენიშვნები ზარზმის ეკლესიისა და მის სიძველეთა შესახებ, ტფილისის უნივერსიტეტის მოამბე, N1, 1919, გვ. 105–124
  148. ↑ კ. კეკელიძე, ქართული ლიტერატურის ისტორია, ტ. I, პირველი გამოცემა, ტფილისი, 1923, გვ. 145–148 (1980 წლის მეხუთე გამოცემაში – გვ. 146–152)
  149. ↑ ლ. მენაბდე, ძველი ქართული მწერლობის კერები, ტ. I, გვ. 423–427, 490–494
  150. ↑ ნ. ვაჩნაძე, სერაპიონ ზარზმელის ცხოვრება, როგორც საისტორიო წყარო, თბილისი, 1975, გვ. 5–30
  151. ↑ (ინგლისური) W. Djobadze, Early Medieval Georgian Monasteries in Historic Tao, Klardjeti and Savseti, Stuttgart, 1992, გვ. 52–53
  152. ↑
    1. კოროცხუაფონი ერკებულიშ ელემენტი
    {{ქიანაშ მუნაჩემეფი {{{1}}} | country flaglink2 | variant = | size = | name = | altlink = მორაგბეეფიშ ერუანული ნაკორობა | altvar = rugby }} Житие св. Григория Хандзтииского, Грузинский текст. Введение, издание, перевод Н. Марра, Тексты и разыскания по армяно-грузинской филологии, кн. VII, С-Петербург, 1911, გვ. XV
  153. ↑ კ. კეკელიძე, ძველი ქართული ლიტერატურის ისტორია, ტ. I, მეორე გამოცემა, თბილისი, 1941, გვ. 84. (შემდგომ გამოცემებში ტექსტი შეცვლილია)
  154. ↑ 154.0 154.1 დ. ხოშტარია, კლარჯეთის ეკლესიები და მონასტრები, თბილისი, 2005, 2009, გვ. 41
  155. ↑ ლ. მენაბდე, ძველი ქართული მწერლობის კერები, ტ. I, გვ. 385
  156. ↑ А. Казарян, Искусство армян-халкидонитов, Армения, Праваславная энциклопедия, т. III, Москва, 2002, გვ. 314–316
  157. ↑ დ. ხოშტარია, კლარჯეთის ეკლესიები და მონასტრები, თბილისი, 2005, 2009, გვ. 42
  158. ↑ თარიღისათვის: პ. ინგოროყვა, გიორგი მერჩულე, თბილისი, 1954, გვ. 341
  159. ↑ დ. ხოშტარია, კლარჯეთის ეკლესიები და მონასტრები, თბილისი, 2005, 2009, გვ. 47
  160. ↑ 160.0 160.1 დ. ხოშტარია, კლარჯეთის ეკლესიები და მონასტრები, თბილისი, 2005, 2009, გვ. 49
  161. ↑ გიორგი მერჩულე, შრომაჲ და მოღუაწებაჲ ღირსად ცხორებისაჲ წმიდისა და ნეტარისა მამისა ჩუენისა გრიგოლისი არქიმანდრიტისაჲ, ხანცთისა და შატბერდის აღმაშენებლისაჲ, და მის თანა ჴსენებაჲ მრავალთა მამათა ნეტართაჲ, ძველი ქართული აგიოგრაფიული ლიტერატურის ძეგლები, წიგნი I, ილ. აბულაძის რედაქციით, თბილისი, 1963, გვ. 261
  162. ↑ 162.0 162.1 დ. ხოშტარია, კლარჯეთის ეკლესიები და მონასტრები, თბილისი, 2005, 2009, გვ. 52
  163. ↑ დ. ხოშტარია, კლარჯეთის ეკლესიები და მონასტრები, თბილისი, 2005, 2009, გვ. 221–222
  164. ↑ А. Павлинов, Экспедиция на Кавказ 1888 года, Материалы по Археологии Кавказа, вып. III, Москва, 1893, გვ. 58–59, ტაბ. XXIII, XXIV-2
  165. ↑ 165.0 165.1 დ. ხოშტარია, კლარჯეთის ეკლესიები და მონასტრები, თბილისი, 2005, 2009, გვ. 225
ძ • ს • რ
საქორთუოშ ისტორიული მუხურეფი
აბაზგია • არგვეთი • აფხაზეთი • აჭარა • ბაზალეთი • ბაიდარი • ბამბაკი • ბასიანი • ბორჩალო • გაგი • გარდაბანი • გარეკახეთი • გაღმამხარი (კახეთი) • გაღმამხარი (ქართლი) • გაჩიანი • გუდამაყარი • გურია • გუჯარეთი • დვალეთი • დიღმისხევი • დმანისხევი • ეგრისი • ელისენი • ერუშეთი • ერწო-თიანეთი • ზემო ქართლი • ზენა სოფელი • თაკვერი • თორთომი • თორი • თრიალეთი • თუშეთი • იმერეთი • კამბეჩოვანი • კანგარი • კახეთი • კლარჯეთი • კოლა • კოლბოფორი • კუხეთი • ლაზიკა • ლეჩხუმი • ლორე • მაღრანდვალეთი • მესხეთი • მთიულეთი • მუხრანი • მუხურისი • ნიგალი • ოდიში • ოკრიბა • პალაკაციო • პარხალი • რაჭა • საარიშიანო • საბედიანო • საინგილო • სამაჩაბლო • სამარგალო • სამურზაყანო • სამცხე • სანიგეთი • საჯავახო • სვანეთი • სპერი • ტაო • ტაშირი • ფშავი  • ფხოვი  • ქართლი • თუდოლენი ქართლი • ქიზიყი • ქსნისხევი • შავშეთი • დინოხოლენი ქართლი • შუასოფელი • ცხავატი • ცხრაძმისხევი • წანარეთი • წებელდა • წილკანი • წობენი • წოფოფორი • ჭანეთი • ჭარ-ბელაქანი • ჭართალი • ხადა • ხანდო • ხევი • ხევსურეთი • ხერკი • ხორძენე • ხუნანი • ჯავახეთი • ჯიქეთი • ჰერეთი
გორილი რე "https://xmf.wikipedia.org/w/index.php?title=კლარჯეთი&oldid=212100"-შე