ჯუზეპე გარიბალდი
ჯუზეპე გარიბალდი (დ. 4 კვირკვე, 1807, ნიცა — გ. 2 მანგი, 1882, კოკი კაპრერა) იტალიაშ ოკათაშე გერგეზი. გენერალი. XIX ოშწანურაშ იტალიაშ ერუანულ-გუმადუდიშალაფარი ყარაფაშ მოქარანე, მუში რევოლუციური-დემოკრატიული ფსუაშ ართ-ართი ჯღვერი (ჯ. მაძინიწკჷჸმა ართო). გჷშმეშჷ იტალიაშ "თუდოშე" აკოშქუმალაშ პროგრამათ.
ახალობა[რედაქტირაფა | წყუშ რედაქტირაფა]
ჯუზეპე გარიბალდიქ დებადჷ 1807 წანაშ 4 კვირკვეს ნოღა ნიცას ნეგოციანტიშ ფანიას. გარიბალდეფიშ მუსხირენი მოითჷრიშ არძო მუმაკოჩი მეზუღური დო ხვამარდკიდანჯუ რდჷ. ჯუზეპეშ მუმა "პატრონ" დომენიკო დორხველი ტარტანით გილანჩურუნდჷ კატალონიაშე ლიგურიაშახ დო გინმუღუდჷ შხვა დო შხვა ხარგეფი. მუში ალმასქუ, დონა როზა, ძალამი გურტიბუ, მოხანდე დო მოგამიე ოსური რდჷ. ჯუზეპე თინეფიშ მაჟირა ბოში რდჷ, თის სუმი ჯიმა ჸუნდჷ. დომენიკოქ დო როზაქ მუნეფიშ სქუალეფს საუჯგუშო განათლება ქიმეჩეს. ჯუზეპექ ოდაბადური იტალიური დო ფრანგულიშ გალე ბერეხონო ქიდიგურუ გერმანული, ესპანური, ინგლისური ნინეფი , მათემატიკა, ისტორია, გეოგრაფია დო ა.უ. მასქერეფს ოკოდეს, ნამუდა თინა პაპა ჸოფედუკონ, მარა ჯუზეპეს ზუღა იხვამილუანდჷ . ვითოხუთი წანერი თინა უკვე იუნგა რე დო ოხარგე ხვამარდით მიშარუაფჷ ოდესაშა. ვითაართი წანაშ განწხანს ჯუზეპე გინმოკვათუნს სქირონაშქა ზუღას არძო გეზათ კანარიშ კოკეფიშე ტაგანროგაშახ დო კილ-კილშა გურაფულენს მეზუღურიშ ხელობას. ეჩდოხუთი წანერი უკვე კაპიტანიე. თის შეულებუდჷ წჷმოძჳნელო გუგინძორებუდუკო მუში კარიერა, მარა ჯუზეპე გარიბალდი რდჷ შურერზამილი რომანტიული ადამიერი, თიშ დინოხ ძალამი დიდი დინოხოლენი ღარჯილი იპოპორუდჷ, ნამდა დობაღინაფელედუკო ხვალე მუში ჯგირობუაშ მონწყალათ, თინა უციოთ დიდი საქვარეფს ოკო დოხარჯელედუკო. ბაღანობაშე თინა ფურე ინტერესით დო დიდი გურიშჭუათ ოჸუნუანდჷ თოჸუჯის იტალიას მიმალი ურთულაშ პროცესეფს.
გარიბალდიშ შურობუმული ნოღა ნიცა ისტორიულო მიშმეშჷ პიემინტ-სარდინიაშ ომაფეშ აკოდგინალუაშა. 1796 წანაშ პირელს საფრანგეთიშ რევოლუციური გენერალი ნაპოლეონ ბონაპარტიქ გემშეჭკირჷ იტალიაშა, დამარცხჷ პიემონტიშ დო ავსტრიაშ აკოშქუმალირი ჯარეფი დო ქიმურსხუ ნიცა სავოიაწკჷმა ართო საფრანგეთის. 1801 წანას ნაპოლეონქ დუდშეშე ქიდეკინჷ ოორუე იტალია დო ქუდარსხუ ლიგურიაშ დო ციზალპიური რესპუბლიკეფი. მარა 1814 წანაშ პირელს, მუჟამსჷთ ნაპოლეონქ ხვისტაშე გეგნოდირთჷნ, ვენაშ კონგრესიშ გჷნოჭყვადუაშ ალაფათ პიემონტ-სარდინიაშ ომაფექ აკოდირთჷ მუში თანჯეფს დო მაფა ვიტორიო-ემანუელე I, ნამუთ თეიშახ დუც სარდინიას იფორუანდჷნ, ავსტრიული ხიშტეფიშ მეშქაშალათ დირთჷ მუში ნანანოღა ტურინშა. პიემონტის, თიშნეშეთ მუჭოთ იტალიაშ შხვა ვითშახ სახენწჷფოსჷნ, გოუქვაფილი რდჷ რესპუბლიკაშ დო იმპერიაშ პიჯალეფს ჩუნატარებჷ პროგრესული რეფორმეფი დო ეკონწყილი რდჷ XVIII ოშწანურაშ ბორჯიშ კანონდვალა დო დინასტიეფი, მინეფით რსულაშო ომორჩილუდეს ავსტრიაშ იმპერიაშ კონტროლს.
მარა რევოლუციური საფრანგეთიშ გოლინაქ მუში მოღალუ გაგმიღჷ დო იტალიური ჯარალუაშ განათლებული ნორთის ვა მიახუჯინჷ დოკვირდაფილი რეაქციაშა. ედმშამი იტალიას გიჭყუ ფულირი თ.გ. "კარბონარეფიშ" ორგანიზაციეფიშ რშვილქ, ნამნეფიშ ღანკი რდჷ "რისორჯიმენტო", ანუ, იტალიაშ ეკონწყუალა - გოფუშკუა.თინეფიშ მოთხუალეფი რდჷ კონსტიტუცია დო ოკათაშე წჷმჷმარინაფალაფა დო, მუთ თარი რენ, ქიანაშ გოდუდიშაფა ავსტრიული დიქტატიშე დო ართი სახენწჷფოთ აკოშქუმალა.
1821 წანაშ ედომუშამი იტალიას გინულუ არყაფილეფიშ რეღმაქ, ოდო გჷშაკერზაფილო სიცილიას, მარა ავსტრიული ოურდუმე მანქანა კონწარას შქირიტუნდჷ პატრიოტეფიშ თე გიშულეფს, იტარებაფუაფუდჷ რეპრესიეფი,დოღინჯილეფს კონწარას აწამენდეს დო ღურათ სარჯუნდეს.
პიემოტიშ ომაფეს პატრიოტული ყარაფაქ თიშნერი ძალიერი ფორმეფი გეჭოფუ, ნამუდა 1821 წანას მაფაქ გეგნოდირტჷ, მარა მუში ჯიმაქ დო მონძექ კარლო-ფელიჩექ ზისხირს ქიმშახუნეს არყაფილეფი.
1831 ანას პიემონტიშ ხვისტაშა ეშელჷ კარლო-ალბერტოქ, ნამუსუთ ბოშალაშ წანეფს მუხვადჷ ნაპოლეონიშ ბანაკებფს რინაქ დო თინა ლიბერალიშ რეპუტაციათ რგებაფულენდჷ. იტალიარი პატრიოტეფი თიშა დიდი მენდეფს ორსხუანდეს. თითჴნ ჯუზეპე მაძინიქ, დიდი იტალიარქ, ნამუქუთ ემიგრაციას დარცხუ ორგანიზაცია "ჯოვინე იტალია" (ახალგაზრდა იტალია), ქაწუდირთჷ მაფას გეჸვენჯი ზიტყვეფით: "სირ, ქენოდირთით ერიშ ოდუდეს დო დოჭარით თქვანი შილას ართამალა, დუდიშალა, ზოხორინალა." მარა კარლო-ალბერტოს, მუჭოთ პოლიტიკოსის, სპონტანური მოქმენდალეფიშ გლახა ნაწისეფჷ ორდო აფუდჷ დო თიქ უგამეთ ქიდიტუ თე თხუალა. მაძინიქ მუში ორგანიზაციაშ ნძალეფით ქეშუდირთჷ მუმალი არყაფაშ მოხაზირაფას.
ჯუზეპე გარიბალდი თე პერიოდის უკვე ხვამარდიშ კაპიტანი რდჷ, მარა თინას კილ-კილშა უჩქუდჷ ირფელი, მუთ ხვადუდჷ იტალიას დო ედომუშამი გურით ქიწისუ ნეაპოლიშ ომაფეს, კერძოთ სიცილიას პატრიოტეფიშ ღურათ სარჯუა. ნიშოლუაშ ბორჯის გარიბალდიქ ქიდიგურუ სენ-სომონიშ მონძღვარუა დო თექ უმოსო გუძალიერი თჳს ნჭუაფა ულიმუდუკო ტირანიაშ ონირზებელო. თიქ ქიდიჭყუ მაძინიწკჷმა რსხუეფიშ გორუა. თინეფიშ აკოხვამილაფაქ აკოდირთჷ მარსელს 1833 წანას. მაძინის უკვე დოგეგმაფილი აფუდჷ არყაფაშ მონწყუალა პიემონტის დო გარიბალდის თიქ დავალჷ თე გეგმაშ ნორთიშ მოთება. - გენუაშ არსენალიშ დო პორტიშ ხეშა ეშაჸოთამა. გარიბალდიქ ენთუზიაზმით ქეშუდირთჷ საქვარს, მარა არყაფა თიშნერი გლახათ რდჷ მოხაზირაფილი ნამუდა დოჭყაფაშახ ქენოლჷ. აკონწყუმაშ მაკათურეფიშ უმენტი დოღინჩეს. გარიბალდიქ ონდეტ მაჭიშუ ნტინი დო საფრანგეთის ქიფორუ დუდი გაზეთეფშე თიქ ქიგეგჷ, ნამუდა ოურდუმე ტრიბუნალქ თის რხუალა ქიმუსარჯჷ. რეპრესიეფიშ მოღალუთ მაძინიშ ორგანიზაციაქ ფაქტიურო რინა მეჭვიდჷ დო გარიბალდიქ, დუდი ურსხებუდუკო უმოქმენდალაფაშენ, გეგნოჭყვადჷ ახალი ოქიანუშა გინოხორინი. 1835 წანაშ ეკენიას თინი გითმედოხოდუ ხვამარდის დო მიშარუაფჷ რიო-დე-ჟანეიროშა.
ობჟათეამერიკული პერიოდი[რედაქტირაფა | წყუშ რედაქტირაფა]
რიო-დე-ჟანეიროს გარიბალდის დოხვადჷ იტალიარი ემიგრანტებფიშ ობაღინაფალო დიდი კოლონიაქ. ღურამესარჯაფილი პატრიოტის დიდი პატით აკოხვადეს, არძო ფანიაშ კარი თიშო გონწყუმილი რდჷ, მალას თის უკვე ბრელი ართგური მაჸალე ჸუნდჷ. ბრაზილიას იტალიარეფი ჯინჯიერო კომერციათ რდეს დაკებული, მარამ გარიბალდიშ კომერცია ვართ ოხუჯუდჷ დო ვართ ოინტერესუდჷ. თინა ინჭუაფუდჷ "დიდი საქვარეფშა", თინა "გარაგანი დო რალაფის" ოხვილუდჷ.
ათეშნერი "დიდი საქვარქ" გეკლარჩქინდჷ, მუჟამცჷთ ბრაზილიაშ იმპერიას გაგმართჷ ობჟათე ნორთიქ დო დუდი ზოხორინელი რესპუბლიკათ გაგმაცხადჷ ართმანგალაშ დო სამართლიანობაშ დოკვირდაფაშ მოთხუალათ. თე რესპუბლიკაშ ხემანჯღვერალა მეჭედას ალმახანდენდჷ იტალიარი პატრიოტი - ემიგრანტეფწკჷმა, ნამუეფით მაძინიწკჷმა გითმიტენდეს რსხუს დო გარიბალდით თინეფიშ წირეს ორხველუდჷ. თინეფიშ გინოჭყვადუათ გარიბალდი გინმირთუ "რესპუბლიკაშ კორსარო": თინა გჷშმურს ზუღაშა, დუც გიანთხუ ბრაზილიაშ შილატ მიმალი ხვამარდეფს, რესპუბლიკაშ ორგებაფალო ოხვამილუანს ხვამარდეფიშ დო ხარგეფიშ კონფისკაციას, ოდო მეშარეეფს ადუდიშალენს. თენა ხვადუდჷ 1837 - 1840 წანეფს, თე პერიოდის გარიბალდიშ რინას რდჷ ავანტიურეფი, აკორაგვინეფი, ხვამარდეფიშ ნწყუალეფი, გომორძგვაფეფი, დამარცხებეფი, უხოლაში მაჸალეფიშ დინაფეფი, მიარეშა ღურაშე ართი ბიჯგის რინა. გარიბალდიქ გეგშიჯარჯჷ ლჷმეფს, დიჸონდინჷ მუჭოთ ჯღვერქ. თინა მონკას რდჷ ჭკირილი, ქუმოხვადჷ ჭკორალას, გეგნიღჷ წამაფა, ინტჷ ჭკორალაშე დო კჷნე გაგინძორჷ მუში საქვარი.
1839 წანას გარიბალდიქ შეხვადჷ ანიტას, გოსოფური ოსურს, ნამუქუთ თინა ქიჸოროფუ, ხასლას ალურედ უმონკაში ლჷმეფიშ ბორჯისჷთ დო ურზჷდ ირნერი გაჭირებას. მარა მუჟამცჷთ თინეფს ბაღანაქ გეურჩქინდესჷნ, გარიბალდიქ ქუგოხვადჷ, ნამდა მუში თარი მოვალეობა რდჷ მუში ფანიაშ მილარნალიშ დო სტაბილურობაშ უნარღელჸოფა. ათეშენ თიქ ქოთხუ რესპუბლიკაშ ხემანჯღვერალას ნება გეგნურინალუდუკო დო გეუჭოფუდუკო აპიჯაფაწკჷმა ართო ჯილდოშ სახეთ ხოჯეფიშ ჩხოროშდუდამი ჯოგი.
მაჸალეეფიშ მოხვარათ ჯუზეპექ დო ანიტაქ მონტევიდეოს ქიდიხორეს, დიჭარეს ჯვარი. გარიბალდი მაგურაფალო ეთმიჯუმანდჷ ფანიას. შქვითი წანაშ განწხანს თინეფს ოთხი სქუაქ გეურჩქინდეს. მარა ლჷმაქ თინეფს კინე ქუმადირთჷ კარს .
1843 არგენტინაშ დიქტატორქ ხუან მანუელ როზაიქ ქჷდიჭყჷჸ ლჷმა ურუგვაიშ რესპუბლიკაშ წინანდეგო დო მონტევიდეოშ ედომუშამი მახორობაქ გამწოდირთჷ დუდიშალაშ ოთხილარო. გარიბალდიქ ქუდარსხუ იტალიური ლეგიონი, ნამუთ თიშნერი დუდგოწირილო დო წჷმოძჳნელო ლჷმენდ ნტერიშ წინანდეგო, ნამუდა არგენტინაშ დიქტატორს დიო გარიბალდიშ ლიკვიდაცია ოკოდჷ დო ვაგშურთუნ, ქეშეცადჷ თიშ მოჸიდირს, მარა გარიბალდიშ უანგარობა ოირკოჩეთ ჩინებული რდჷ. მუჟამსჷთ ურუგვაიშ თარალაქ მარდაფაშ შინო ქიმიარზუ თის დო მუშ მალჷმორეფს საჩუქარო დიხეფინ, გარიბალიდქ პეკას უგამუ: "იტალიარი ოფიცრეფქ მიარზის რესპუბლიკას მუნეფიშ მოხვარაფა ირნერი გინაგაფურიშ გალე, ხვალე პატიცემაშო ქელუძანძუაფუდესკონ თი კათაშა, ნამუქუ მუნეფს სუმარმოჸოროფალა გუწჲუ."ურუგვაიშ თარალაქ გარიბალდი ქუდარინუ თარჯღვერო დო გენერალიშ დვალა ქჷმეჩჷ.
მონტევიდეოშ დუდიშთხილუაქ დიდი რეზონანსი გჷშეჭანუ ედომუმ მოსოფელს. სარდალ გარიბალდიშ გეშა ჭარუნდეს მოსოფელიშ არძო გაზეთი. თე მოლინეფს ალექსანდრე დიუმაქ მეუჯღუნჷ წიგნი: "მონტევიდეო ანუ ახალი ტროა", მუთ დიდი წჷმოძინათ რგებაფულენდჷ. ფრანგი დო ინგლისარი დიპლომატეფი დო ადმირალეფი,ნამუეფით თიმ ბორჯის მონტევიდეოს რდესჷნ, ათაშ შჳნანდეს გარიბალდის: "თქვანი ნიჭიშ დობოშკოჩანაშ ჭყოლოფუათ თქვა ჩატარით ოურდუმე ოპერაცია, ნამუთ პატის მოუღანდჷ ქვერსემი არმიას"; "გარიბალდი რე უდიდაში ბოშკოჩანაშ მაღვენჯი ადამიერი, დოჯილდოაფილი თახმი ოურდუმე ნიჭით"; "ირი გამანჯიშე გარიბალდი გჷშმეშჷ მუში ღირსებაშ უმკუწიკუო."
ოკო ირაგადუას, ნამუდა გარიბალდიქ, მუჭოთ დიდი ორგანიზატორქ, ქუდარსხუ მუში სიმბოლოეფი: თენა რდჷ უჩა შილა (ტანჯული იტალიაშ სიმბოლო), სოდეთ ჭითა ეპოპორაფილი ვეზუვი რდჷ გჷმოსახული (რისორჯიმენტოშ სიმბოლო) დო, მუთ თარი რენ, ოურდუმე უნიფორმა - ჭითა ხალათი დო ჸალიშ კინაკირალი, ჩე ვარა შქირუ პონჩო დო ფართოფარფალეფამი სომბრეროშ ტიპიშ ქუდი.
შილაშო გიშაგორილი სიმბოლოეფი მოწმენა, ნამდა ოდაბადეშე გინორაჸილი გარიბალდი ირო ეთმიტენდჷ რწმუმას, ნამდა მუში რინაში თარი ღანკი იტალიაშ გოდუდიშაფა დო აკოშქუმალა რდჷ. იტალიარი ემიგრანტეფი მონტევიდტოს ირიათონი რსხუს რდეს იტალიარ პატრიოტეფწკჷმა დო უჩქუდეს, ნამდა ეკონია წანეფს შურობუმუს ჩეჟიერი თირაფეფი ხვადუდ, იტალიაშ ედომუშამი ჯარალუა ეპოპორაფილი რდჷ, იბჟინუაფუდჷ წიგნეფი, ნამუეფით ახაზირენდეს რისორჯიმენტოშო უციო შურიელი ატმოსფეროს. 1847 წანას ირკოჩიშო არგამა რდჷ, ნამდა დღა – დღაშა ედომუშამი იტალია ეკინწყუაფუდჷ მალჷმარო.
გარიბალადიქ მუში ალმამალჷმორეფწკჷმა ართო დიჭყუ ხაზირი ოდაბადეშა დარტალო. თიქ ოწმახ ქაჯღონჷ ანიტა დო ბაღანეფი დიდა ნიცას, ოდო მუ მონტევიდეოს საქვარეფს ონწყჷნდჷ დო ხვალე 1848 წანაშ 15 პირელს მუში უართგურაში ალმამალჷმორეფწკჷმა ართო მალეშარჷ იტალიაშა.
1848 წანა პიემონტის დო იტალიას[რედაქტირაფა | წყუშ რედაქტირაფა]
პიემონტ - სარდინიაშ მაფა კარლო-ალბერტო, ნამუქუთ 1834 წანას დოშქირიტჷ მაძინიშით მონწილი არყაფა დო გარიბალდის ღუა ქიმუსარჯუნ, მუჭოთ იჸუნი დიჸონდინჷ მუში პოლიტიკური ნჭუაფეფს დო ღანკო გეჭოფუ პიემონტიშ თი ბირთვო გინორთინა, ნამუშ მუკე-მუკე აკუშქუმალუდჷ ედომუშამი იტალია. მუში მინისტრეფქ აკიმუშუეს რეფორმეფი, ნამუქეფქუთ პიემონტი იტალიაშ არძაშე წჷმოძინელი სახენწჷფოთ გინაშკვეს. არმია, განათლება, კომუნიკაციეფი, იუსტიცია, კომერცია - არძო თე სექტორი რდ გოახალაფირი. მუჭოთ უკვე ჟიშე ბშინეთჷნ, კარლო-ალბერტო მუშ ლიბერალური მერინეფით რადიკალრო იშხვანერებუდჷ თიჟამიშ იტალიაშ შხვა მონარქეფშე დო ოკოდჷ ახალი ტიპიშ სახენწჷფოშ დორსხუაფა.თე საქვარშო თინა ვახვილუდჷ რესპუბლიკური რწმუმაშ ეკმათხოზინე მაძინის დო რადიკალი კარბონარეფს, ნამუეფით აკონწყუმეფიშ დო ტერორეფიშ მეშქაშალათ ქიმინჯალენდეს. კარლო-ალბერტოს ულამუდჷ ხვალე ლეგიტიმური მეშქაშალეფიშ გჷმორინაფა. 1847 ანას თიქ ჩატარჷ სახენწჷფო სხუნუშ რეორგანიზაცია, დადაღარჷ ცენზურა დო გამშეღჷ კონსტიტუცია, თ.გ. სტატუტი, ნამუთ 1923 წანაშახ მოქმედენდ. თიში არძოშე შანულამი ღონისძიება თინა რდ, ნამდა თიქ გაგმუცხადჷ ავსტრიას თ.გ. "ობაჟე ლჷმა", მუქუთ თის პატრიოტეფიშ დიდი სიმპატიეფი მუშიბუ. "მა ვამოშქურჷ ავსტრიაშა, მა ხაზირი ვორექ ხვალე ქიდიბჭყე ლჷმა ზოხორინალაშო" - ჭარუნდჷ კარლო-ალბერტო მუში ოურდუმე მინისტრის.
ედომუშამი თე წანეფიშ განწხანს იტალიარი მოსჷმჷნეეფიშით დიჭარჷ წიგნეფქ, სოდეთ იჸონდინუდჷ იტალიაშ გოფუშქუაშ კონცეპფცია. 1848 წანას გჷშართჷ წიგნიქ "იტალიარეფიშ ჯარალუობური დო მორალური პრიმატი", სოდეთ დოსაბუთაფილი რდჷ იტალიაშ კონფედერაციაშ დორსხუაფაშ ვანათალა დო მეწურაფილი რდჷ, ნამდა თე ღანკიშ მიოჭირინაფალო, უციო რე, ნამდა რომიშ პაპიქ დო პიემონტიშ მაფაქ აკიშქვანჷ.
1847 წანას გჷშაგორილი რომიშ პაპი პიუს IX არზენდჷ იტალიარი ინტელექტუალეფც სამანჯელს, ნამდა თინა ჯღვერო ქიმურჩქინუაფუდესკონი - თიქ გაგმაცხადჷ პაპიშ სახენწჷფოს პოლიტპატიმარეფიშ ოირკოჩე ამნისტია, პოლიტემიგრანტეფც დორთაშ ნება ქიმეჩჷ, გამშეღჷ კონსტიტუცია, დოსახჷ განათლებაშ რეფორმა.
ოირკოჩე პატრიოტული გოფუშქუაშ პერიოდის იტალიარეფი ფსიქოლოგიურო ოხვილუდეს დიდი ჯღვერსს, ნამუთ უდუდენდ თინეფც დო გომორძგვაფაშა ქიმიჸონანდჷ. თე თოლსჷმჷნით გარიბალდიქ, მიდგაშ ჯოხო იგურგინუდჷ ედომუშამი მოსოფელს დო მიდგაშ პოპულარობა ოირკოჩეთ აღიარაფილი რდჷნ, მერჩქინელქ იჸუ ოსქვებური ფიგურათ. ედომუშამი იტალიას ქჷდიჭყჷ ხემოჭარუათ ფარაშ აკოშაყარუაქ, "ერუანული აღიარაფაშ შანო" გარიბალდიშა ორქოშ ყამა ქიმუჯღუნუდესკონჷ. გვალო მუსხირენი დღაშა ოხვილური თანხაქ აკიშაყარჷ. კარლო-ალბერტო რდჷ ართ-ართი მაართა, მიდგაქჷთ შანულამი თანხა მიშეღუნი.
1848 წანაშ დოჭყაფუშე ედომუშამი ევროპას დო კერძოთ იტალიასჷთ რევოლუციური გჷშულეფიშ რეხიქ გინულუ. იანარ - ფრევალს მოხვადჷ არყაფეფქ სიცილიას დო ნეაპოლს, ტოსკანას, ლომბარდიას, ვენეციას. პოლიტიკური მოთხუალეფიშ გალე თე არყაფეფს ეკონომიკური ბაძაძეფით გარჩქუდჷ - მუნაწიაშ ძალიერი სინარკებეშ გეშა ქიანას შქირენი რდჷ დო მახორობა პროტესტის გჷმოთქუნდჷ კაკალიაშურეფიშ ავსტრიაშა გჷშაღალაშ წინანდეგო. ვენაქ მალაჯღონჷ ოექსპედიცე კორპუსი რიაშ ოშქირიტალო.
848 წანაშ 15 მელახის, ავსტრიას, სოდეთ თაშნეშე ორდჷ შქირენაშ პრობლემან, ქჷმოხვად რევოლუციაქ, მუდგაშ გეშათ გეგნოდირთ მეტერნიხიშ თარობაქ. კარლო-ალბერტოქ ქირგებუ სიტუაციათ დო ავსტრიას ლჷმა გეგმუცხადჷ. მუშ არმიას თითონ მუქ ქიგუდირთ ოდუდეს. ართი თუთაშ განწხანს თიქ მუსხირენი გომორძგვაფა ქჷმიშუ დო მანგიშ დაჭყაფუშოთ პიემონტის ლომბარდიაქ და ვენეციაქ ქჷმიაძინ. ტოსკანაქ თის ხუჯი ქჷდუკინ, არიებული ნეაპოლქ დო პაპიშ სახენწფოქჷთ ხასჷლას ქალუდირთეს, მარა წჷმოძინეფიშ პერიოდიქ ათეთ გეთუ.
მუჭოთ ჟი რდჷ შინელინ, გარიბალდიქ ქჷდიტუ მონტევიდეო 1848 წანაშ 15 პირელს. გჷნულაშ ოწოხოლე თის უჩქუდ, ნამდა ედომუშამი იტალიას ერუანულ-გჷმადუდიშალაფარი ყარაფიშ დიდი ფუშქუა დო გომორძგუაშ მოლება რდჷ მოდვალირი. შარალუაქ გეგინძორჷ ჟირი თუთა დო გვერდის დო თე პერიოდის სიტუაციაქ დითირჷ ფეიკარას უფრაშობაშა. 15 მელახის ნეაპოლიშ მაქაქ დოშქირიტჷ მუში ქიანას რევოლუცია დო უკახლე გეგშეჭანუ ჯარი. რომიშ პაპიქ პიუს IX-ქ გეგმაცხადჷ, ნამდა რახან თინა რე არძო კათოლიკეეფიშ მონძღვარინ, თის ვა შეულებჷ ხუჯი დუკინას ავსტრიაშ მეხჷ ლჷმას. ვენას რევოლუციური რეხიქ მიწყჷნარჷ დო ავსტრიალეფქ ედომუშამი ნძალათ ქიმიანჭეს ლომბარდიას დო გორაჸეს პიემონტიშ ჯარი. კარლო-ალბერტოშით ინიციატივაშ ხეშე გოტებაშ ბაძაძი, ნორთიშურო თინათ რდჷ, ნამდა მილანსჷთ დო ვენეციასჷთ ავსტრიალეფიშ გორაჸუაშ უკული რესპუბლიკეფი რდჷ გჷმოცხადაფილი, მუთ მონარქ კარლო-ალბერტოშო აბსოლუტურო მეუღებელი რდჷ.
გარიბალდიქ გჷმილჷ იტალიაშა მანგიშ ლიას დო 4 კვირკვეს თის მაფაქ აუდიენცია ქუდურინუ. თე შეხვალამაქ თინეფც ჟირხოლოს მენდი გილულუ. ართი ურეშე რდჷ ხალიწერი არისტოკრატი კარლო-ალბერტო, გჷმონწყილი გოსოფურო მოჸუნაფილი მუნდირს, დო მაჟია ჸურეშე ხანგინძე შარალუაშ უკული ოკოჟღარტილი გარიბალდი, გჷმონწყილი მუში ეგზოტიკურ პარტიზანულ მოკოქვენჯის, დო თეწკჷმა ართო დასაბაღუო აკოლახირი მალარიაშ ახალგინნაღელი რალაფიშ უკული. კარლო-ალბერტოქ მირჩქინჷ, ნამდა მში არმიაშო დუდიშ კვათუა იჸუაფუდ გენერალიშ ჯოხოშ გედვალა თე "მონტევიდეოარი ბოშპატჷნშა". გარიბალდიქთ მუშ ჸურეშე მაფაშენ გეჸვენჯი დუნასქვი გჷშეღუ: "ჩქინი უჸვაიჭარე ოდაბადეშ ბედი ვაომენდური ადამიერიშ ხეს გორჩქინდჷ" დო მუში მალჯმორეფწკჷმა ართო ქჷდიტუ პიემონტი დო მიდართჷ მილანშა, სოდეთ აბანობური კუნტახანური თარობაქ თის ვოლონტიორეფიშ (ოკათაშე ლაშქარიშ) სუმანთასამი კორპუსი ჩაბარუ. მარა თე თუთაშ ეკონიასჷთ, 25კვირკვეს კარლო-ალბერტოშ არმიაქ წაგუ გჷნმაჭყვიდირალი ლჷმა დო ავსტრიალეფქ ქჷდეკინეს მილანი დო ედომუშამი ლომბარდია. ლჷმა წაგებული რდჷ.
გარიბალდიქ უგურკვიებუ სიტუაციას ქუმოხვადჷ . თის ქჷმაკითხუ მაძინიქ დო ალუჩუ ქუდუჭყაფუდუკო პარტიზანული ლჷმა. მარა მაძინი მუჭოთ ოურდუმე ორგანიზატორი აბსოლუტურო ურგენჯი რდჷ, ოდო გარიბალდი, მუში დიდი გამოცდილებაშ უმკუჯინუო, იტალიარეფშო დიო იშენით მარგინალი რდჷ. ოორუე იტალიას თიქ ქჷმოხვად მუშო შხვაშ თური გარემოს, აბანობური პიჯალეფც თინა ვაჩინებულენდ. თის ძალამც უკვენდ, ნამდა ჸაზახობა პარტიზანეფც ვა ოხვარუდუნ, ვარინ ნტერულო ოქცჷდ. თის ვა არჩქილედ, ნამდა ოფუტეეფც თეშით აჭიროთება დო შქირენი რდჷ, დო ლჷმას ახალი გაჭირებაშ დო კონწარი რეპრესიეფიშ გალე მუთუნი ვა მოუღუდუ ჸაზახეფშა. ათეშენ პარტიზანული ლჷმაქ ძალამი ხანკუნტაქ იჸუ.
გარიბალდიქ ფარ-ყამა ვა დაჸათუ. თის მუთუნნერი კონკრეტული გეგმა ვა გარჩქუდ, მარა ხაზირი რდჷ ულიმუდუკო ირდიხას, სოდეთ ოხვილური იჸუაფუდუნ. დო მუჟამცჷთ თიქ დეპეშა ქჷმიღუ რომიშე თიში გეშა, ნამდა თექ რევოლუცინერეფქ ნძალანება ხეშა ქაშეჸოთე დო თხულენა გარიბალდის მუში ლეგიონერეფწკჷმა ართო გჷმილასჷნ, გარიბალდიქ უნელო მიდეშარუ რომშა.
რომიშ რესპუბლიკაშ დუდიშთხილუა დო დონთხაფა; მაჟირა ემიგრაცია[რედაქტირაფა | წყუშ რედაქტირაფა]
რომი რდჷ წიმინდე ტახთიშ სახენწჷფოშ ნანანოღა. 1848 წანაშ გერგობათუთას რესპუბლიკარეფქ ქარაჸეს პაპი პიუს IX დო მიანჭეს გარიბალდის თხუალათ ქუმუხვარებუდუკო ნოღაშ თხილუაშ ორგანიზებას. დახე ჟირი თუთაქ ქჷმაკორინ გარიბალდიშ ლეგიონერეფს ზოთონჯიშ პიჯალეფც, გეგნულახუდესკო ჸალაიბონეფი აპენინეფც დო ქიმუჭირინუაფუდესკო რომშახ. ურუგვაიშე გჯმულირი მალჷმორეფი გჷმონწყილეფი ორდეს ჭითა ხალათეფც დო ჩე პონჩოეფც, ონანგერეფც მესკუაფილი აფუდეს ლასო. შარას თინეფი ეთმიჯუმუაფუდეს მახორობაშ ხარჯიშა დო მუნეფიშ ანგარიათ ოშქურნუანდეს ოფუტარეფც, მინეფიშ თოლც უმოსო აბრაგეფც ქოგუდეს, ვინდარო მალჷმორეფც.
რომშა მაძინქჷთ გჷმელჷ. 1849 წანაშ 9 ფურთუთას აკოდირთჷ დჷმარსხუაფალი სხუნუშ ასამბლეაშ აკოხუნაქ, ნამუქუთ გარიბალდიშ ზიტყვასქვილით გაგმაცხადჷ რომიშ რესპუბლიკაშ დორსხუაფა დო პაპიშ დუდალაშ გოუქვაფა. მეღებული რდჷ გჷნოჭყვადირუა ეკლესიაშ ღჷმალაშ კონფისკაციაშ, თაშნეშე ოირკოჩე განათლებაშ, ბეშტუაშური ზიტყვაშ დუდიშალაშ დო არძო მენოღალეფიშ კანონიშ წოხოლე ართმანგობუაშ გეშა. მაძინიშ ზიტყვასქვილით ასამბლეაქ მოღოზჷ სოციალური პროგრამა, ნამუშ მეჯინათ ჸოფილი ოეკლესიე დიხეფი გირთუდჷ უღარიბაში დიხამოსაქვარეეფიშ ფანიეფი შქას. მარა რომიშ რევოლუციური თარობა დო მუში მანჯღვერი გარიბალდი დუც ვეღორენდეს: თინეფც უჩქჷდეს, მუ დიდი უბადობა მოძუდჷ რომცჷნ.
1849 წანაშ მელახის ავსტრიაქ ოეკონიეთ გორანგჷ პიემონტიშ არმია. გჷმადუდიშალაფარი ყარაფიშო თენა კატასტროფა ორდჷ, პიემონტიქ გჷნასქიდ ავსტრიაშე ოკუპაციას ხვალე საფრანგეთიშ ჩავაშ ჭყოლოფათ. კარლო-ალბერტოქ გეგნოდირთჷ ტახთიშე მუში ბოშიშ ორგებაფალო. ავსტრიაშ ჯარეფქ კჷნე ქჯდეკინეს ლომბარდია, ტოსკანა, პარმა, მოდენა დო შხვა ნოღეფი. ზოხორენჯეფო ქდოსქიდეს ხვალე რომქ დო ვენეციაქ - ჟირი მუშითგჷმოცხადაფილი რესპუბლიკაქ. ავსტრიაშ ჯარი მითმეურდჷ რომჸურე დო გარიბალდიქ რომიშ დუდიშთხილუაშ ორგანიზაფას ქენუდირთჷ ოდუდეს.
რომიშ რევოლუციაქ ქჷმოხვადჷ ევროპული პოლიტიკაშ თოჸუჯიშ ცენტრის. რომიშ პაპიქ პიუს IX-ქ მიოწურუ არძო კათოლიკურ ქიანას თხუალათ დოუთხილუდესკონ მუში ნებეფი წიმინდე ხვისტაშ ღვალაში. საფრანგეთიშ თარობაქ, ნამუთ დოინტერესაფილი რდჷ იტალიას გოლინაშ გაძალიერებასჷნ ავსტრიაშ აწმარენჯო, გეჭოფჷ გჷნოჭყვადირუა რომშა ჯარიშ ომაღურეთ ჯღონუაშ გეშა თი ღანკით, ნამდა რომიშ პაპი დო მუში მოინალეეფი შქას მეჭირინაფილი ჸოფედუკო კომპრომისი. ჟღონელი რდჷ ხვალე სუმანთასამი კონტინგენტი, რახან ოურდუმე ოპერაცია ვა იგეგმაფუაფჷდ. იგურიწყულებჷდ, ნამდა იტალიარეფს ჯგირი გური აღვენუდეს საფრანგეთიშ რესპუბლიკაშ არმიაშ მეხჷ.
მუჟამცჷთ რომც გინირთჷ ჩინებულქ ფრანგული ჯარიშ გჷნოხუნაფაშ გეშან, ასამბლეაქ ქჷდავალჷ "ტრიუმვირატის გჷნატუას რესპუბლიკა დო ნძალას ნძალა ქაწურინუას". გარიბალდიქ ჯგირო გახაზირჷ დუდიშთხილუაშ პოზიციეფი. მუჭოთ რომჸურე ნერას მუმალი ფრანგული ჯარქ გამკორჩქინდჷნ, თის უნელო ჯვარედინი დაჩხირი გუნწყეს დო თეიშახ ფრანგეფი ჰონიაშა მიშესჷნ, გარიბალდიარეფქ ხემერნელი ხიშტეფამი რალიფაშა გჷნილეს დო ფრანგეფი აძულებურეფქ გჷნირთეს დიდი ნადინეფუთ უკახალე დუხებდესკონ. გარიბალდის ოკოდჷ ფრანგეფი ხვამარდეფშახ გურაჸუდუკონი დო თეთი მუში გომორძგუა გუბერჯეკებუდუკონი, მარა რომიშ თარობა გჷნაფულენდჷ, ნამდა საქვარი თაში რჩქვანელობურო ვეთებუდჷ დო ათეშენ აკაჩემეს გარიბალდი ფრანგეფწკჷმა ურთიართალაშ გვალო გილალუაფაშ შქურინით. მარა თექ საქვარს ვა მეხვარჷ.
მოხვალამირ რაგვინჯიქ პარიზის კონწარი რეაქცია გჷშეჭანუ. ლუი-ნაპოლეონქ, ნამუთ ართი წანათ ორდო საფრანგეთიშ რესპუბლიკაშ პრეზიდენტორდჷ ეშაგორილინ, ათაშ მეჭარჷ მუში ჯღვერც რომც: "საქვარი ოწაწჷ ჩქინი ცხენენდურ ღრისებას დო მა ვა დუაშქვანქ თიშ დაჩიჩიებას." ფრანგული ჯარიშ კონტინგენტი რომც მორდეს ვითიშახ დო გაძალიერეს არტილერიათ. რომი ოშქურანჯი სიტუაციაშ წოხოლე გერდჷ. რომის მათხილარეფ შქას იტალიარეფიშ მოხ რდეს პოლონარი დო უნგრალი პატრიოტეფი, ინგლისარი მოხალისეეფი, ფრანგი დისიდენტეფი. მარა თე ლესქერი დასაბაღი ვარდჷ ნოღაშ ოთხილარო. კატასტროფა უმკუჩილათუ რდჷ. ფრანგი გენერალქ ქიმეჭარჷ რომიშ თარობას, ნამდა რახან თინა იჭყანც რალაფის რომშა, მახორობას შეულებ ხეუნჩალუო ქჷდიტუას ნოღან. რომიშ შტურმი ფრანგეფქ ქჷდიჭყეს 1 მანგის. ნოღას არტილერია მოუნჭეს,მუდგათ დიდი გავალი მიორინეს ნოღაშ ისტორიულ ნორთის დო შვიდობამი მახორობას. გარიბალდიარეფი დუდგინოდვალირო ლჷმენდეს, მარა თინეფიშ გერგეზობა დაღარი რდჷ მაღალპროფესიული ფრანგული არმიაშ მეხჷ. ედომუშამი თუთა იგინძორებუდ ლჷმეფი, გარიბალდიშ საუჯგუშო მალჷმორეფქ, თინეფ შქას მონტევიდეოარეფქ, გოჭყორდეს. თვითან გარიბალდი დუდუზოგარო ლჷმენდ უგუჩემებუო წოხოლენი ღოზის. ეკონიას, მუჟამც უკულნეშიანი აწორინაშ არძო შელება ეშაწჷრილი რდჷნ, 2 კვირკვეს გაგმიცხადინ დაზებაქ. გარიბალდიქ აკოკორობჷ მუში ლეგიონიშ ნოსქილედეფი დო უწუ: "მა მეული რომშე. მიდგასჷთ ოკო გაგინძორას ლჷმა ნტერეფიშ მეხჷ, ქეკმაჸუნით. მარა თქვა მიგელჷნა ხვალე შქირენი, ჸუმენი, ლჷმეფი დო ღურა." დო ლეგიონერეფქ ქეკაჸუნეს თის. გარიბალდიშ ხასჷლას ცხენით მეჸუნდჷ მუში ართგური მოჸოროფე ანიტა.
მაჟირა დღას ფრანგული ჯარქ ქჷდეკინ რომი. ედომუშამი იტალია ქჷმიკინდუ მასიური რეპრესიეფიშ დო გორხუალეფიშ ახალი რეღმაქ.
გარიბალდი მუში ჭიჭე ჯარით მიდართ ვენეციაჸურე, ნამუთ დიო ხოლო ლჷმენდ. თინეფც ოკო გეგნულახუდესკონ აპენინეფი თ.გ. გირინიშ კუჩხიშარეფით, რახან თინეფც აჭი-გაჭით ავსტრიალეფი ეკოთხოზუდეს. აბანობური მახორობა თიშნერაშო რდჷ შქურინაფილი, ნამდა თინეფც მუთუნით ვა ოხვარუდჷ. წორომალმორეფც ვა გარზინეს სიძნელეფშა დო აკიფაჩეს, ბოლოს გარიბალდის ხვალე მუსხირენი ვითური უართგურაში წორომოხვარექ ქასქიდჷ. ანიტაქ გლახათ გჷნირთ. უდიდაში სიძნელეეფით თინეფქ ქიმიოჭირიენს ადრიატიკიშ ოძგალეს, ქეშეცადეს მეჩხომეეფიშ ხვამარდეფით ვენეციაშა გჷნულას, მარა ავსტრიული ესკადრაქ შარა გეგნუკილუ, მუხვადეს უკაცრიელ ვირვილი ძგაშა გჷნულაქ, ტყას ტყობინქ. თაქ ტყას ანიტაქ დოღურჷ. გარიბალდიქ აძულაფირქ იჸუ აბანობური ჸაზახეფშა ქჯდოუტებუდუკო ღურელი ოსაფულარო, ოდო თვითან მუქ ფეიკარას ქჷდიტუ თი აბანი, რახან ავსტრიალეფითის ვა დენდეს. დახე არძო თიში წორომალჷმორი უკვე დოღინჩეს დო გორხვეს.
მორიკულიე, მუჭო მიხუჯუ გარიბალდიქ ედომუშამი ჩქონიშ კინეშე გჷნოლახუა დო პიემონტშახ დინოჭირინაფა. პიემონტიშ თარობაქ აძულაფირქ იჸუ ფორმალურო თინა დუღინჩუდუკო (თინა ოღინჩუეს ვარინ, ართ-ართი ჯიხადარბაზის ქიმლახუნეს). უკული კონვოიშ ალაჸუნათ გარიბალდი ნიცაშა მიდაშარეს დიდაშ დო სქუალეფიშ ოძირაფალო. წორომოქიანეეფქ თის ეფურინათ აკოხვადეს, მარა ხეშუულობაქ მიარზუ იტალიაშ უგუჩემებუო დოტება დო ემიგრაციაშა ულა. ტურინიშ პარლამენტიქ გჷმოთქუ პროტესტი "გენერალ გარიბალდიშ" ოდაბადეშე გშაჸოთამაშ მეხჷ, მარა თარობაშ გჷნოჭყადირუაქ უთირუო ქჷოდსქიდ.
თე ბორჯიშო ვენეციაშ რესპუბლიკათ უკვე დონთხაფილი რდჯ მუჭოტ ართი პატრიოტიქ თქუნ: "ჩქი ქენუანთხით ნწკვარამიშ ქვინც,... თექ ოკო გაბჩენდათ დო მიკიბჯინათ ვიშო-აშო, ოდო უკული ირფელი დუდშე ოკო ქჯდიბჭყათ."
1850 წანაშ მანგის გარიბალდიქ ნიუ-იორკშა მიდეშარჷ. თიქ ნიცას ქჯდიტუ სუმი დოომბოლაფირი წულუ სქუალეფი დო რჩინი დიდა, ნამუსუთ მოჯგირეეფი ქჷმეხვარებუდეს ბაღანეფიშ ერდუალას. ტურინიშ თარობაშე ეიოჭოფალი პენსია დო ღინჩილეფიშ მინაჩემი ორქოშ მაღულარიშ გჷმოჩამაშე ეჭოფილი ფარა თიქ დიდას ქუდუტუ.
ნიუ-იორკის გარიბალდიქ დახე პარალიზაფილქ ენორთჷ - კონწარი არტრიტი, რევმატიზმი, მალარია დო შურიელი დეპრესია - თენა რდჷ მოღალუ თიში უწჷმუძინუ ლჷმაშ დო ოჸოროფული ალმასქუშ დინაფაშ. თექ თის ქჷდოხვად მიარერიცხუამი იტალიური წორომოქიანექ, ნამუქუთ ძალამი პატიჩამათ, თოჸუჯალათ დო გაგებათ აკოხვად გარიბალდის. ართი წანაშ უკული გარიბალდი იკინე ხვამარდიშ კაპიტანი რდჷ დო გჷნმოჭკირუნდ ოკიანეეფც ირი ჸურე. მუჭოთ მაღალი კლასიშ პროფესიონალი, თინა უმკუჭუებუო ანჯღვერდ ხვამარდეფც არძოშე რთული ოშქურანჯი მარშრუტებით უმონკაში კლიმატურ პიჯალეფც.
ათაშ იგინძორებუდ 1854 წანაშახ სოიშახჷთ გარიბალდიქ დიდაშ ღურაშ გეშა გეგუნ. თე მომენტიშე თიშო აქტუალურო გინირთჷ ოდაბადეშა დორთაქ, რახან თის სქუალეფშა ოკო მუკულუაფუდუკო. მუჭოთ იჸუნ ქჷდოდირთ ბორჯიქ, მუჟამცჷთ თიქ მიღჷ ოფიციალური მეწურაფა, ნამდა ტურინიშ თარობა აწმარინე ვეჸუაფუდ თიში ოდაბადეშა დორთაში.
გარიბალდიშ დორთა ემიგრაციაშე; იტალიაშ პოლიტიკური დგომარება 50-იან წანეფს[რედაქტირაფა | წყუშ რედაქტირაფა]
1850 წანაშ უკული, გარიბალდიშ ემიგრაციას რინაშ პერიოდის, პიემონტის მოხვადჷ შანულამი ჩეჟიერ თირაფეფქ. ქიანაქ აქტიურო ქიგიოდირთჷ ნაცონალურ პოლიტიკაშ მუკოჸუნაფაშ შარას. ახალი მაფა ვიტორიო ემანუელე II, ნამუქუთ ხვისტაშა ეშართჷ მუში მუმაშ გინორინაშ უკული 1849 წანას, ძალამ ენერგიული, შურიშკვათუაშ პიროვნება რდჷ, მართალიე თის ავტორიტარული მუშებებფით გარჩქჷდ, მარა თინა რდჷ ზიტყვაშ კოჩი დო ზუსტას თხილანდჷ კონსტიტუციას. თიშ ხეს ტურინქ გჷნირთ იტალიაშაკა კაკალია ოაზისო, სოდეთ რდჷ ზიტყვაშ დო აზრუანობაშ დუდიშალა. თაქ დუდი აკიკათეს ედომუშამი იტალიაშ ინტელექტუალეფქ დო პატრიოტეფქ.
1852 წანას პიემონტიშ თარობას ოდუდეს ენუდირთჷ დიდი იტალიარი, გოსოფური სახენწჷფო მოქარანე გრაფი კამილო ბენსო დი კავურიქ, ნამუქუთ თიშნერინე როლი ქიმინჷ იტალიაშო, მუჭოთ ბისმარკიქ გერმანიაშო. კავური რდჷ შურდინმადგუმალი პოლიტიკაში, მიდგაშ მეშქაშალათ პიემონტიქ გვალო კუნტა ხანშა გჷნირთჷ თიბორჯიშ ევროპაშ ართართი წჷმემალი წჷმოძინელ ქიანათ დო თიშ მუჭოთ მაგნიტის ოკო მიკუჭოფაფუდუკო აკოცჷმილ იტალიაშ არძო ნორთი. მუკოჸუნაფილი რდჷ რეფორმეფი, დირსხუ ახალი ბანკეფქ, ქჷდიგჷ რკინაშარეფიშ ხშირი რშვილქ, მოდერნიზირაფილი რდჷ პორტეფი, ქჷდირსხუ ძალიერი არმიაქ, ეკლესიას მუში აბანქ ქიმიარჩქინჷ.
კავურქ ჯგირაშო გაანალიზჷ 1848 - 1849 წანეფიშ დომარცხაფეფიშ ბაძაძეფი დო ქიმერჷ თი დუნასქვიშა, ნამდა ავსტრიაწკჷმა აწარინალო პიემონტი გიახვილუდჷ ძალიერ მორსხუეფც, ნამუეფით ქჷმეხვარებუდეს თის ოურდუმე კონფლიქტიშ ბორჯის. თეშნერი მორსხუეეფო თიქ მირჩქინჷ ინგლისი დო საფრანგეთი, ნამუეფწკჷმათ ხეკირილოებფი დოდვჷ. 1854 წანას, მუჟამცჷთ თე მორსხუე ქიანეფქ დიჭყეს რუსეთიშ მეხჷ ყირიმიშ ლჷმან, კავურქ ქაჯღონჷ სევასტოპოლშა ოურდუმე კონტინგენტი. თეთ თიქ მიოჭირინუ, თის ნამდა 1856 წანას პარიზიშ კონგრესის თის ქიმიაჩ მეშქაშალაქ კონწარას ქიგურინუაფუდუკო იტალიაშ ოკითხუ. მარა იტალიაშ ეკონწყუალაშო, მუ რაგადი ოკო, ხვალე დიპლომატია ვა რდჷ დასაბაღი, ოხვილური რდჷ პატრიოტული ყარაფიშ კონსოლიდაცია პიემონტიშ მონარქიაშ ეგიდით. თე თოლწონუათ კავური დიდი შანულობას არზენდჷ გარიბალდიშ ფენომენც. თე ჟირი პიროვნება, ნამუეფით დუდუზოგარო ოინალუდეს ართ დიდი საქვარსჷნ, რდეს ართმაჟირაშ რსული ანტიპოდეფი დო ხვალე მუნეფიშ ზისხირით ვარინ, ულირი რინათ დო ოქიანუშ აღქმათ ხოლო.
გარიბალდიშო პოლიტიკა რდჷ აბენება, დუდგინოდვალირ ლჷმა იდეალეფშოთ დო მუში იდეალი რდჷ დემოკრატიული რესპუბლიკა. არისტოკრატი კავური მონარქიაშ უხურგეთ ართგური რდჷ დო პოლიტიკას თინა მეჸუნდჷ ვირტუოზული მოჭადრაკეცალო. გარიბალდი თიშო რდჷ ძალიერი ოჭადრაკე ფიგურა, ნამუთ რაციონალურო ოკო გუმურინუაფუდუკო. გარიბალდი, მუში იდეალიზმიშ უმკუჯინუო, გინაფულენდჷ, ნამდა სქჷლადირ ალმახანურობას იტალიაშ რესპუბლიკათ გჷმოდარჯაკუა ვარეალური რდჷ დო ონარტებელ ღანკიშ მიოჭირნაფალო აკა კაკალია შელება რდჷ ნაცონალურ ნძალეფიშ აკოშქუმალა პიემონტიშ დინასტიაშ ნძალეფწკჷმა. ათეშენ გარიბალდიქ გეჭოფუ გინოჭყვადირუა ხუჯის ქალურინალუდუკო ვიტორიო-ემანუელე II-შა.
1854 წანას გარიბალდიქ დირთჷ მუში ოდაბადურ ნიცაშა სქუალეფშა. თის ქჷმიაჩჷ კვარზალქ ქუჸიდირიდუკო დიხა ჭიჭე კოკი კაპრერას სარდინიაშ გოხოლუას, სოდეთ თიქ მაართათ რინას ეკიდჷ მუში ხეთ ჸუდე დო ქჷდიხორჷ სქუალფწკჷმა ართო.
1857 წანას ტურინც დირსხუ ნაცონალურ პარტიაქ, ნამუსუთ მონარქისტეფწკჷმა ართო რესპუბლიკარეფქჷთ აკიშქვეს დო გეჭოფეს უკული დეკლარაცია: "რესპუბლიკური პარტია დუც გინმოდვანც ერუანულ საქვარშო, რახან დორწუმაფილიე, ნამდა უმაართაშ ირიშო ოკო ქირსხუას იტალიაქ დო ჩქი მითმუხუჯუანთ სავოიაშ ჸუდეს - დაე ქჷდირსხუას იტალიაქ დო ჩქი თქვანწკჷმა ართო ვორეთ " (სავოიაშ ჸუდე ანუ დინასტია რდეს პიემონტ-სარდინიაშ მონარქეფი). გარიბალდი რდჷ თე პარტიაშ დუმარსხუაფალეფ შქას დო თინეფიშ დევიზი რდჷ "იტალია დო ვიტორიო-ემანუელე".
თაშნე კავურქ ქჷდარსხჷ ქიანას ძალამ მირძღი ოსხირი გჷმადუდიშალაფარი ლმაშ დაჭყაფალო. მარა თინა უციოთ ოხვილუდჷ მორსხუე დიდი ქიანაშ ხუჯიშ დოკინას. თეშნერი ქიანათ თის საფრანგეთი მიორჩქჷდ. 1852 წანაშე შარლ-ლუი-ნაპოლეონ ბონაპარტი უკვე საფრანგეთიშ პრეზიდენტი ვარინ, ფრანგეფიშ იმპერატორი ნაპოლეონ III რდჷ. თე ადამიერს ულამუდ მში დიდი ჯიჯიშ ნაპოლეონ I-იშ დიდაფაშ ღრისი ქოჸოფედჷკო. თიშ დუდალაშ ბორჯის საფრანგეთიქ კჷნე გჷნირთჷ არძოშე გოლინუამ ქიანათ კონტინენტალურ ევროპას. კავური მეჸუნდჷ ფულირ დიპლომატიაშ მეთოდეფც, კერძოთ თიქ მეუჯღონჷ ნაპოლეონ III-ს უსქვამაშ იტალიარი ლელი არისტოკრატი ოსური ჰერცოგიშ ოსურ-სქუა ვირჯინია ორლონი, ნამუქუთ იმპერატორიშ ჸოროფილო გჷნირთჷ დო ოცადჷდ იტალიაშ მოხვარაშა ქელუჯიკუაფუდუკო თიშა. მარა გჷნოჭყვადირუა ნაპოლეონ III-ს ეიოჭოფაფუ კავურიშთ აბსოლუტურო უგუთოლწონებუ უნელი ტრაგიკული მონახვამილაქ.
1858 წანაშ ღურთუთას ტერორისტიქ ნაპოლეონ III-შ კარეტას სუმი ბომბა ქაჸათჷ, იმპერატორქ მარცხო გჷნასქიდ. დოღინჩილი ტერორისტიქ იჸუ კარბონარეფიშს ორგანიზაციაშ მაკათურქ იტალიარი გრაფი ფელიჩე ორსინიქ დო თიქ ღურათ საჯუაშ წოხოლე მეჭარჷ ნაპოლეონ III-ს ჭარილი, სოდეთ ენწყჷ მუში ნაქიმინაშ მოტივეფი. კილარჩქინდჷ, ნამდა მუმალი იმპერატორი ახალობას, მუჟამცჷთ ემიგრანტი რდჷ დო რომს ოხორანდჷნ 1833 წანას, კარბონარეფიშ ორგანიზაციაშ მაკათური ჸოფე დო ართგურობაშ ფუჩით ჸოფჷ დოდვალირი. ფუჩიშ გოტახუა კარბონარეფიშ წესდვალაშ ალებათ ღურათ ისარჯუდ დო ნაპოლეონც თე განჩინება გჷშაღალირი აფუდ რომიშ 1849 წანაშ მონახვამილეფიშ გეშა. მარა თე ნაჭარას ნაპოლეონც ერზიებუდ შანსი: "სირ - ჭარნდ თის ორსინი,- ვევარათ პატრიოტიშ ეკონია ხვეწინი, გადუდიშალით ჩქიმი ოდაბადე დო თქვანო იხვამანც ედომუშამი იტალიარი კათა დო თინეფიშ გამნარყეფი". ისტორიკოსეფიშ აზრით თე ნაჭარაქ თიშნერაშო დიდი შთაბეჭდილება მახვამილუ ნაპოლეონ III-შე, ნამდა თიქ გეჭოფუ იტალიაშენ გჷნოჭყვადირაფა.
1858 წანაშ კვირკვეს ნაპოლეონ III-ქ ტყობაშე გეგმიძახჷ კავური საფრანგეთშა დო თინეფქ აკიმუშეს ონოფულე აპიჯაფა საფრანგეთიშ დო პიემონტიშ შქას. თე აპიჯაფაშ ალებათ პარიზი ვალდვალირაფას ეთმოჭოფუნდჷ ქიმუჩამუდუკო ხუჯი ტურინშა ვენაშ მეხ ლჷმას. თე ლჷმაშ გეშა პიემონტის ქჷმიაძინუდჷ ედომუშამი ოორუე იტალია, დო კონპენსაციაშ სახეთ პიემონტი ქჷდუთმენდჷ საფრანგეთის ნიცას დო სავოიშ ოგრაფეს.
ქჷდიჭყჷ ხაზირებაქ ლჷმაშო. გარიბალდი გეგმიძახეს ტურინშა დო პიემონტიშ არმიაშ გენერალ-მაიორიშ დვალა ქჷმეჩეს. თის ქჷდავალეს რეზერვისტეფშე (თ.გ. ვოლონტიორეფშე) ალპიურ მაჸოთამალეფიშ (ბერსალიერეფიშ) კორპუსიშ დორსხუაფა. მაფაქ დუდო ქჷმიიღჷ გარიბალდი დო თინეფიშ აკოხვალამაქ ტიბჷქ დო გურგონწყუმილქ იჸუ.
ვენაქ ქჷმეუხვადჷ თინეფც ტურინიშ დო პარიზიშ ლჷმაშო ხაზირაფას დო ავსტრიაშ იმპერატორქ ფრანც-იოსებიქ გეგნოჭყვადჷ ქუჭიშუაფუდუკო თეშ მოხვალამაშა. 1859 წანაშ 25 პირელს თიქ ქაწურინუ პიემონტის ულტიმატუმი მოთხუალათ ანჯარი ქუდურღვაფუდესკო დო აკურღვაფუდესკონ გარიბალდიშ კორპუსი. კავურქ ივარუ ულტიმატუმი დო 29 პირელს ავსტრიაშ ჯარქ გემშეჭკირჷ პიემონტიშა. 3 მესის ნაპოლეონ III-ქ ომორსხუალე აპიჯაფაშ ალებათ გეგმუცხადჷ ავსტრიას ლჷმა დო დუდო მალეშარჷ იტალიაშა მუში ჯარიშ ოდუდეს ენორინელო.
ფრანგული ჯარიშ გჷმულაქ ედომუშამი თუთა ქჷმიკორინუ თიშენ, ნამდა პიემონტიშ რეგულარული არმია რიცხუანობურო ბრელაშო კჷნასქიდჷდჷ ავსტრიაშ არმიას, ტურინს ოკუპაციაშ მელუდჷ დო თიში თხილუაქ ფაქტიურო გარიბალდიშ კორპუსიშ ხუჯის გჷნილჷ. თე ბორჯის საფრანგეთიშ ჯარქ ფეიკარი მარშით გაგნოლახჷ ალპიური ჸალაიბონეფი, ოდო ნორთიქ გჷმილჷ გენუაშა ზუღათ დო თინეფც ტურინც პეულეფით დო "ბრავოშ" ძახინით აკოხვადეს. ნაპოლეონ III-ს ზალამი უღუდჷ მუში დიდი ჯიმადიშ 1796 წანაშ გოვალაფაშობური ლჷმა გუმაჟირაფუდუკონ. ავსტრიელეფსჷთ ძალამ ჯგირო შჷდეს ნაპოლეონ I.გმკორჩქინდეს დო ვარი ფრანგეფქჷნ, დოშქურონდეს დო მიოდინეს ინიციატივა, ხე ვაუნჩალუნა ფრანგული და პიემონტური ჯარეფიშ აკოართაფაშ დო ჟიდოჟი ჟირი მარცხება ქიწისეს, მუდგაშ გეშათ 8 მანგის ვიტორიო-ემანუელე II დო ნაპოლეონ III ტრიუმფით აკოხვადეს გოდუდიშალაფირ მილანს.
გარიბალდიშ კორპუსი გინოჸონაფილი რდჷ ფრონტიშ მაჟირახარისხამ განშა - ოურდუმე ხემანჯღვერეფი კინ თი გენერალეფი ორდეს, ნამუეფქჷთ 1848 წანას ვა მეჩეს ნება გარიბალდის პიემონტიშ არმიას ქენორიცხელედჷკონ. კავურით მუშ ჸურეშე ოცადჷდჷ, ნამდა ნაპოლეონ III-ს ვა მოხვალამუდუკო თოლც ოკათაშე ლესქერი, ნამუეფსჷთ გარიბალდი ხემანჯღვერენდჷნ. გარიბალდიქ ვე მიიღჷ დოპიჯაფილი აკოანჯარაფა, შტაბიშე ეჭოფილი ზოჯუეფი უმენტაშო უაზჷრე დო მაღუფალით ორდჷ,მარა თეშ უმკუჯინუოის ლჷმეფით აწმიკინანდჷ წჷმი, იკჷნენდ ნოღეფც დო ხეშა ქაშეჸოთჷ უკოროციხუ ავსტრიული ოურდუმე მონწყილობა დო არტილერია. მარა გარიბალდიშ ქიმინჯობეფი თე ლჷმას მაჟირახარისხამ რდჷ, თი დიდი თოჸუჯიშ უმკუჯინუო, ნამუსუჷთ თის არძო გაზეთეფი არზენდჷნ.
გჷნმაჭყვადალი ლჷმეფქ იმანჯჷ საფრანგეთიშ დო ავსტრიაშ არმიეფც შქას დიო მაჯენტას 4 მანგის, უკული სოლფერინოს 24 მანგის დო მისურჷ ავსტრიალეფიშ ეკონიაშახ მარცხებათ. თე ლჷმეფი რდჷ თიშნერაშო მონკა დო ზისხირამი, ჸვილირი დო ნჭყოლირი ჯარიშკოჩეფიშ მუდანობა ჟირხოლო განშე თიშნერო მიარერიცხუამი რდჷ, ნამდა ჟირხოლო იმპერატორქ ნჭუაფილო ქჷდიჭყს მორაგადაფა ზჷშე, მუსჷთ ხე 1859 წანაშ 11 კვირკვეს მაჭარეს ვილაფრანკას. ოზჷებელ ხეკირილიშ ალებათ ავსტრიაშ იმპერატორქ ფრანც-იოსებიქ გეგნოჩჷ ნაპოლეონ III-ს, მუჭოთ ლჷმას მოგებულ განს, ლომბარდია, ოდო ნაპოლეონ III-ქ მუში განშე გეგნოჩჷ თინა პიემონტის მაჸალობაშ შანო. თენა პიემონტიშო დუმაჩიჩიებელი რდჷ დო მუთ თარიენ, უგურკვიებუქ ქჷდოსქიდჷ ოორუე იტალიაშ თი სახენწჷფოეფიშ ბედიქ, ნამუეფით ლომბარდიაშ დო რომს შქას იდვალუაფუდესჷნ (პარმა, მოდენა, ტოსკანა, რომანია), სოჸურეშეთ მახორობაქ გორაჸჷ ვენაშ მორსხუე მონარქეფი დო პიემონტწკჷმა გოართოიანაფა იკორინუ. მუთ ოწაწჷ ვენეციასჷნ, თინა ავსტრიაშ ედომუშამი დორხველობას სქიდუდჷ. იტალიარეფი გურგოტახილეფი რდეს, კავური მენდგაცუდებული, რახნ მიორჩქუდჷ, ნამდა ნაპოლეონ III-ქ ვა მიჸონუ ბოლოშა მუში პიჯუა, მარა აძვილებური რდჷ რეალობაშა თოლი გოუთინუდუკონ დო ქუდუჭყაფუდუკო რთული დიპლომატიური ვარჭუა პარიზწკჷმა.
გარიბალდიქ, მისთ დიპლომატიური ლააფეფი ჯოგუდნ, ილამჷ მუში ნძალეფით გულა "ცენტრშა" (პარმა, ბოლონია, ფლორენცია) დო პერსპექტივას "ობჟათეშა" (რომი, ნეაპოლი, პალერმო). მარა ვიტორიო-ემანუელე II-ქ თის დაჩემებულო თხუუ: "ორდათ ძალამი რთხილას, ვა რე ოხვილური პარიზიშ გარღვინჯება". სიტუაციაქ თეშ გევითარჷ, ნამდა გარიბალდი აძვილებური რდჷ გაჩემებედუკონ. 23 კვირკვეს თიქ აკოფაჩუ მუში კორპუსი დო დათხიაბორჯის ათეშნერი ზიტყვეფი უწუ მუში ჯარიშკოჩეფც: "ვა გუგოჭყორდან, ნამდა ჩქი ვალდვალირეფი ვორეთ ნაპოლეონ III-ს დო გერგეზული ფრანგული ერიშ, ნამუშ ათესხი სქუაქჷთ დუდი გეგნოდჷ იტალიაშ გადუდიშალაფარო".
კავურქ ორსანტურო გამკიჸონჷ მორაგადაფეფი ნაპოლეონ III-წკჷმა დო დეალუ თიშა, ნამდა ლომბარდიაწკჷმა ართო ედომუშამი ოორუე იტალიას (პარმა, მოდენა, რომანია, ტოსკანა) გიმანჯუდჷ პლებისციტი, მუდგაშ გეშათ თე სახენწჷფოეფი აკიშქუმალუდეს პიემონტიშ ომაფეწკჷმა, ოდო პარიზი მუში ოურდუმე მოხვარაშ ფასო გეჭოფუნდჷ ნიცას დო სავოიშ ოგრაფეს, სოდეთ თაშნეშე გიმანჯუდჷ ოსქვებური პლებისციტი.
გარიბალდიქ თე პიჯალაშე ქიგეგუნ, გაჸალებურქ კითხირი ქოუჯღონჷ ნიცაშ გეშა ვიტირიო-ემანუელე II-ს დო მიიღჷ მაფაშე გეჸვენჯი გამა: "გეგნოჩით გენერალს, ნამდა ჩიება რე ხვალე ნიცაშე ვარინ, ვარინ სავოიაშეთ, დო მა ქოვთმენქ ჩქიმ კინოხენოეფიშ დიხასჷ-და, ჩქიმო თენა უმოსი მონკა რე, ვინდარო მუშო".
პლებისციტიქ ცეტრალურ იტალიას აკოდირთჷ 1860 წანაშ 11 მელახის დო მახორობაქ დადასურჷ მუში ზალამი ვიტორიო-ემანუელე II-შ თუდო ჸოფედესკონ. დოხოლაფირო ართი თუთაშ უკული პლებისციტიქ აკოდირთჷ სავოიას დო ნიცას დო თექ ნიცაშ მახორობაშ 85%-იქ გჷმოთქჷ ზალამი მიშულებუდუკო საფრანგეთიშ აკოდგინალუაშა.
გრგოტახილი გარიბალდიქ გენერალობაშე გეგნოდირთჷ დო მში ბაბათიშა დორთა ისხუნუ. მაფაქ მარდიშ შანო თის გაშინალო გოსოფური ოჯინუ თოფი ქიმეუჯღონჷ.
ართოიანი იტალიაშ ომაფეშ დორსხუაფა[რედაქტირაფა | წყუშ რედაქტირაფა]
ოორუე იტალიაშ გოართოიანაფაქ ართ ომაფეთ 1859 წანას იმპულსი ქჷმეჩჷ იტალიაშ ობჟათე ნორთის - თ.გ. ჟირხოლო სიცილიაშ ომაფეს ანჯიერი რევოლუციური ყარაფეფშა. თე სახენწჷფო, ნამუშ ნანანოღა რდჷ ნეაპოლინ, აკმოდირთჷდჷ ჩქონიშ ობჟათე ნორთიშე დო სიცილიაშე. ქიანას ბოლო 130 წანაშ განწხანც დუდენდჷ ნეაპოლარი ბურბონეფიშ დინასტია. ოკო ირაგადუას, ნამდა ჟირხოლო სიცილიაშ ომაფე ეკონომიკუო ანჯიერ დო წჷმოძინელ ოორუე იტალიაშე გინორთათ (მილანი, ბოლონია, ფლორენცია და განსაკუთრებით ტურინი), ოხორანდჷ შქა ოშწანრუეფიშ პიჯალეფც - თაქ მუსხირენი ფეოდალი, თ.გ. გეპარდი, ღვალენდჷ ქვერსემ ლატიფუნდიეფც, სახენწჷფოს მოურეფცალო დუდენდეს კორუმპირაფილი მოხელეეფი დო მახორობაშ ჯინჯიერი მასა - ყაზახეფი დო ჭყიშეფი - უგუხურგუ ჭიროთიშ დო უალობუობაშ პიჯალეფც ოხორანდჷ. უგუნათლებუობა, რცუმორწუმეობა, ნძალაფი, ზისხირიშ ეშაღალა, რჩუალა დო "მაფიაშ" თარიში - ათეშნერ რეალობას უღუდჷ აბანი ობჟათეს, გჷშაკერძაფილო სიცილიას.
კავური, მუჭოთ რეალისტურად მოაზჷრე სახენწჷფო მოღალე, მუშ პატრიოტიზმიშ უმკუჯინუო, მჟამცჷთ ლამენდჷ ართოიანი იტალიაშ დორსხუაფასჷნ, დიდი მოთხილაფათ მიოჯინედჷ ჩქონიშ ობჟათეშ დო სიცილიაშ პოლიტიკური მეართაფაშ ოკითხუს.
|
ათე სტატია მერკე რე. თქვა შეგილებუნა ქიმეხვარათ ვიკიპედიას დო გაგშათინათ დო გახვეიანათინ. |
ლიტერატურა[რედაქტირაფა | წყუშ რედაქტირაფა]
- "ჯუზეპე გარიბალდი", მაქს პოლო, 1998 როსტოვი "ფენიქსი".
- ენციკლოპედია "ევროპაშ არძო მონარქი", კონსტანტინე რიჟოვი, 1999, მოსკოვი, "ვეჩე".
- "კაიზერები", ანტონ შინდლინგი დო ვალტერ ციგლერი, 1997, როსტოვი "ფენიქსი".
*კიღურაძე გ., ქსე, ტ. 2, ხს. 701, ქთ., 1977