დიხაუჩა

დიხაუჩა (ასტრონომიული სიმბოლო: ) — ბჟაშ სისტემაშ ბჟაშე მასუმა პლანეტა. თინა უდიდაშიე დიხაუჩაშ ტიპიშ პლანეტეფც შქას დო ოქიანუს ჩინებული აკა კაკალია აბანიე, ნამუთ დოხორინელიე შურდგჷმილი სქჷლედეფით. თინაქ დოხოლაფირო 4,5 მილიარდი წანაშ წოხოლე გორჩქინდჷ დო მალასჷთ ქჷმიშუ მუში ხვალახე ორთაშობური ალმაშარე თუთა. დიხაუჩას ოხორანც გაღიერი სქჷლედი — ადამიერი. 2009 წანაშ 12 ქირსეთუთაშ მუნაჩემეფით დიხაუჩას 6 803 000 000 ადამიერი ოხორანც.

დიხაუჩაშ ზჷმეფი

ეკვატორული რადიუსი: 6 378,1 კმ
პოლარული რადიუსი: 6 356.8 კმ
ოშქარი რადიუსი: 6 371 კმ
ეკვატორიშ სიგჷრძა: 40 075,02 კმ
მერიდიანიშ სიგჷრძა: 40 007,86 კმ
დიხაუჩაშ ჟიდოხი: 510,072 მლნ კმ²
მოსოფელიშ ოკიანეშ ჟიდოხი: 361,132 მლნ კმ² (70,8 %)
სქირონაშ ჟიდოხი: 148,94 მლნ კმ² (29 %)
დიხაუჩაშ გოჸა: 1,0832073 x 10 12 კმ³
დიხაუჩა მასა: 5,9736 x 10 24, ნამუშეთ 7% წყარშა მუთმურც
დიხაუჩაშ ოშქარი სიბერჯეკე: 5.515 გ/სმ³
ჰაერიშ ტემპერატურა მინიმალური: -89 °C ( 184 °K ) პოლუსეფც, მაქსიმალური 57,7 °C ( 331 °K ) ეკვატორც.
ჰაერიშ აკოდგინალუა: 78.08% აზოტი, 20.95% ჟანგბადი, 0.93% არგონი, 0.038% ნოშქერორჟანგი.
აფელიუმი: 152 097 701 კმ, 1.0167103335 ა.ე.
პერიფელიუმი: 147 098 074 კმ, 0.9832898912 ა.ე.
ექსცენტრისიტეტი: 0.016710219
ორბიტას ყარაფიშ სიჩქარა: 29783 მ/წმ.

ანტარქტიდა

ოკიანეთი

აფრიკა

აზია

ევროპა

ოორუე
ამერიკა

ობჟათე
ამერიკა

რჩქალი
ოკიანე

ატლანტიშ
ოკიანე

ინდოეთიშ
ოკიანე

ობჟათეშ ოკაინე

ოორუე ჸინუამი ოკაინე

ისტორია

გოჭყაფა

დიხაუჩაშ გოჭყაფაშე მაართა მოაზჷრაფეფს დიო ხოლო ჯვეში ბერძენეფი გჷმოთქუანდეს, მორო თე მოაზჷრაფეფი მენცარულო დოსაბუთაფილი ვა რდჷ. XVIII ოშწანურას წჷმორინაფილქ იჸუ პირველი მენცარული ჰიპოტეზაქ, მუდგაშ მეჯინათ თინაქ კოსმოსური აირეფი დო ტვერიშე გიჭყჷ. გონდღულაფირი, გოვარვალაფირი დო ფეიკარას მართაფუ მასაქ ცენტრალური მეზინდალაფაშ ნძალათ ქვერსემი სფეროთ გინირთჷ. ბორჯეფიშ მალობას სფეროქ გორგიდჷ დო თიში ჟიპიჯიქ ბერჯეკი ქერქით დიფორჷ.

XX ოშწანურას მენცარეფიშით გჷმითქუ მიარე მოაზჷრაფაქ დიხაუჩაშ გოჭყაფაწკჷმა რსხუაფათ, მარა თეშ უმკუჯინუო,ამდღარშახ ზუსტას მითინც ვაუჩქჷ დიხაუჩაშ სფეროშ გოჭყაფაშ ზუსტი მექანიზმი. თეჟამო ედომუშამი მოსოფელს ინტენსიურო მითმეურს დიხაუჩაშ ემაგაფალი ქანეფიშ, თუთაშე გჷმოღალირი მოღეეფიში დო მეტეორიტეფიშ დოგურაფა, თაშნეშე შხვა პლანეტეფიშ კჷლაჩხირკუა კოსმოსური აპარატეფიშ მეშქაშობათ.

დიხაუჩაშ დო თელარაშ გოჭყაფა ბიბლიაშ მეჯინათ

ბიბლიაშ მეჯინათ ღორონთქ დიხაუჩა შქვით დღაშა გარჩქინჷ:

პირველ დღას ღორონთქ მუში ზიტყვათ, მუთუნვარშე აკოქიმინჷ დიხაუჩა — ეზელი ლეტაშნერი შურუდგუმი მასა, ნამუსუთ ვა რდჷ თელარა დო ოშქურენჯი წკვარამი ორდჷ. პირველო თიქ თქუ - „რდას ნათელი“ დო დიხაუჩაქ გეჭოფჷ სინთე. ნათელს დღა ქჷგიოდჷ, ოდო უკუმელას სერი.
მაჟირა დღას გორჩქინდ ჰაერქ (ატმოსფერო) დო დაჩხირქ.
მესუმა დღას - ოკიანეეფქ, ზუღეფქ, წყუეფქ, დიხაშთუდონი წყარეფქ. წჷმიქიმინჷ, გვალეფქ, დჷკეფქ, კოკეფქ. ოდო სინთეშ დო წყარიშ მოქმენდალათ გორჩქინდჷ მაფალუეფქ.
მანთხა დღას - ბჟაქ, თუთაქ, პლანეტეფქ დდო მურიცხეფქ.
მახუთა დღას წყრც გორჩქინდ ჩხომეფქ დო ზუღაშ შურდგუმეფქ. ოდო ათეშ უკული მაფურინჯეეფქ.
მამშვა დღას გორჩქინდეს ნონტყელეფქ, ხოხუეფქ დო ეკონიას ადამიერქ.
მაშკვითა დღას ღორონთქ ქჷმისვანჯჷ.

დიხაუჩაშ ასაკი დო გეოქრონოლოგია

დიხაუჩაშ ასაკიშ დოდგინა თიშნერინე რთული პრობლემა რე, მუჭოთ თიში გოჭყაფაშ მექანიზმიში. მენცარეფი დიდი ხანი რე ოცადუნა დიხაუჩაშ ასაკიშ დოდგინუას. თინეფქ ეკონია ხუთი ვითწანურაშ განწხანს ფიზიკაშ მეჭირინაფეფიშ გჷმორინაფათ ქოცადეს ქანეფიშ ასაკი დუდგინუდესკონი, მუდგაშ მეშქაშობატ შელებუანიე დიხაუჩაშ ასაკიშ გოხურგუათ. გჷშაანგარიშაფილიე, ნამდა დიხაუჩაქ დოხოლაფირო 5, ოდო ქერქიქ 4,5 მილიარდი წანაშ წოხოლე გორჩქინდჷ. ირფელი ათეში, შხვადოშხვა ასაკიშ ქანეფიშ გოჭყაფაშ პროცესეფიშ ბორჯიში დო ალმაჸვენჯობაშ მეჯინათ იდგინუაფუ გეოქრონოლოგია ვარა გეოლოგიური წანაშეკოროცხუა. გეოლოგიური ბორჯი დიხაუჩაშ ქერქიშ გორჩქინაშე იჭყაფუ. თის ეონეფო, ფარანეფო, პერიოდეფო დო ეპოქეფო რთუნა:

ოქიანუშ გეოცენტრული დო ჰელიოცენტრული სისტემეფი

მუჭოთ ჩინებულიენ ანტიკური ხანაშ მენცარეფი დიხაუჩაშ ოქიანუშ ცენტრო მირჩქინანდეს. გეოცენტრული სისტემას ქადაგენდეს ჯვეში ბერძენი გურაფილეფი: არისტოტელე დო პტოლემე. მოშინაფილი მიკოჯინაფათ, დიხაუჩა უყარაფუ რე: თინა ვართ მუში ღერზიშ დო ვართ მუდგაინი შხვა სხეულიშ მუკი-მუკი ვა ყარენც. დღაშ დო სერიშ მოთირაფუობას თინეფი გაჩემებული დიხაუჩაშ მუკი-მუკი ბჟაშ ყარაფით ეთმონწყუნდეს. დიხაუჩაშ როლი თიშენი რდჷ თაშ გოაზჷრაფილი, ნამდა თინა თიმწკჷმა არძოშე დიდირსხულო მიორჩქუდეს ოქიანუს. თე ჰიპოთეზაქ მა-16 ოშწანურაშახ ქუმაჭირინუ, მორო არისტოტელე-პტოლემეშ მონძღვარუაშახ დოჩილითაფირო ორდო არისტაქე სამოსარი (ჯვ. წ. მა-4, მა-3 ოშწანურეფი.) ჰელიოცენტრიზმიშ პოზიციას გერდჷ. ოქიანუშ ცენტრო თის ბჟა მიორჩქუდჷ. არისტოტელე-პტოლემეშ აზჷრიშ გეშა, შქა ოშწანურეფც დიხაუჩაშ სფერულობაშ, თიშ ღერზის დო ბჟაშ მუკი-მუკი ყარაფიშ აზჷრს პაპობუა უდღანუნდჷ. 1543 წანას პოლონელი მენცარქ ნ. კოპერნიკიქ დასაბუთჷ ჰელიოცენტრული კონცეფცია. ნ.კოპერნიკიშ თე კონცეფცია მა-17 ოშწანურას გავითარეს ჯორდანო ბრუნოქ დო გალილეო გალილეიქ. გალილეიქ დრუბენტით ქჷდეკვირჷ ცაშური ოქიანუს დო ქოძირჷ, ნამდა პლანეტა მორღა ირთანც მუში ღერზიშ მუკი-მუკი დო თე ბორჯისჷთ ბჟაშ მუკი-მუკით ხოლო. ჟიმოშინელიშ უმკუჯინუო, მენცარალა დო თინეფ შქას პაპობუა ოქიანუშ ჰელიოცენტრული სისტემას ვაალუდჷ, სონდარომუში თეორია ვა გჷმაჸონდინუ ი. ნიუტონქ, მუდგათ დგომარენდ მოსოფელიშ მეზინდალობაშ კანონიშ კჷლარჩქინას (სხეულეფც შქას მეზინდალობაშ ნძალა თინეფიშ მასეფიშ ნომიარელი ბონასპროპორციულიე დო თინეფ შქას გოძვენაშ კვადრატიშ უკუპროპორციული).

ატმოსფეროშ გოჭყაფა

მენცარეფიშ აზჷრით, ატმოსფეროქ გიჭყჷ მანტიაშე გჷმოდუდიშალაფირი აირეფიშე. დუდშენო დიხაუჩაშ ატმოსფერო იკათუანდ წყარიშ ორქის, მეთანს, ამიაკის, აზოტის დო შხვა. დიხაუჩაშ ჟიპიჯი თუთაშ თეჟამიში ჟიპჯიშ გჷდ, ახასიათენდ დიდი კიალიშუნარალა, ათეშენ ოშქარი ტემპერატურა ვა გჷნმაჩირთუდ 5° C-ის. დუდიშული ჟანგბადიშ შანულამი ნორთიქ გორჩქინდჷ 2,2 მილიარდი წანაშ წოხოლე. თეჟამიშ მუდანობას მიოჭირინუ 600 მილიონი წანაშ წოხოლე. თე პერიოდისჷთ გორჩქინდ ოზონიშ შჷრექ.

კონტინენტეფიშ დო ოკიანეეფიშ გოჭყაფა

ანტიკური დო შქა ოშწანურეფც გჷმოთქუალირი რდჷ მიარე ჰიპოთეზა თიშ გეშა, ნამდა დიხაუჩაშ კონტინენტეფი დოჭყაფუშენო ორდჷ დო თინეფიშ ორენი ვეთირუდჷ.

XX ოშწანურაშ დოჭყაფუს გერმანალი მენცარქ ალფრედ ვეგენერქ რუკას დაკვირაბორც თოჸუჯი მეჩჷ ობჟათე ამერიკობჟათე ამერიკაშ დო აფრიკაშ ძგალეფიშ მოღოზუაფას. კონტინეტეფიშ მოდელეფიშ აკოშქუმალაბორც თნეფქ გეთლიანეს. ვეგენერქ წჷმარინუ ჰიპოთეზა, ნამდა ართი ბორჯის ორდჷ გიგანტური კონტინენტი - პანგეა, მუდგაშ აკორღვაფაშ მოღალუთ მეღებულიე თეხანური კონტინენტეფი, მარა მენცარს ვა დადგინუ მუ ოყარუანდჷ სქირონაშ დიდი ნორთის. თე მოაზჷრაფა ჩინებული რე მუჭოთ კონტინენტეფიშ დრეიფი. მოგვიანაფილო დიდგინჷ,ნამდა უჯვეშაში ბორჯის ჸოფილი კონტინენტი პანგეა, მუდგასჯთ მუკი-მუკი ორტყუდჷ ედომუშამი ოკიანე - პანტალასი, გირთჷ ჟირი კონტინენტო. ოორუე ნორთის ქჷგიოდვეს ლავრაზია (ოორუე ამერიკა დო ევრაზია), ოდო ობჟათეს ჰონდვანა (ობჟათე ამერიკა, აფრიკა, ავსტრალია, ანტარქტიდა). კონტინენტეფიშ დორთუალათთნეფ შქას გორჩქინდ ოკიანეეფქ (ინდოეთიშ დო ატლანტაშ).

თელარაშ გოჭყაფა

თელარაშ ჸოფაშ მაართა შინეფქ დიხაუჩას ხვალე 3-3,5 მილიარდი წანაშ წოხოლე გორჩქინდ. კჷლმაგორუეფიშ აზჷრით ჩქინი პლანეტას თელარაშ გორჩქინაშ ჟირი შარა რე: კოსმოსური დო დიხაუჩაშური. კოსმოსური შარაშ მეჯინათ თელარაქ დიხაუჩას შხვა ცაშური სხეულეფშე გორჩქინდ. რახან ოქიანუს რე ჩქინი პლანეტაშე უმოსი ასაკამი სხეულეფი, ათეშენ ფირქენა, ნამდა შხვადო შილებე თელარაქ უმოსი ორდო გორჩქინდუკონი. 1865 ანას გერმანალი მენცარქ პ. რიხტერქ გჷმოთქუ მოაზჷრაფა, ნამდა შელებუანიე შურდგუმილი სქჷლედეფქ დიხაუჩას მოხვადეს კოსმოსშე, ტვერიშ, მეტეორიტეფიშ დო შხვა ცაშური სხეულეფიშ დიხაუჩას გჷმონთხაფათ. შელებუანიე ტვერს მიკროორგანიზმეფი მოჸუნაფუდუკონი. თე ვერსია დაშქუამალარიე, მორო მენცარეფიშ დიდი ნორთი კოროცხუნც, ნამდა თელარაქ დიხაუჩას გორჩქინდ, მუდგასჷთ ხე შეუნწყუ ბჟაშ სჷტჷბაქ, სჷნთექ, წყარქ, ჰაერქ.

დინოხოლენი ეგაფილობა

დიხაუჩა მუსხიენი დახე კონცენტრული შჷრეშე აკმოდირთუ: დიხაუჩაშ ქერქიშე, მანტიაშე ( თე ეკონია დიხაუჩაშ ქერქიწკჷმა ართო აკმადგინანც ლითოსფეროს) დო გვირზილიშე.

თე ეგაფილობაქ დოდგინელქ იჸუ სეისმური რეხიშ დიხაშ ნწალუაშ კერაშე ჟიპიჯიშ შხვადოშხვა ჭურჭულეფშახ გოფაჩუაშ დოგურაფათ. სეისმური რეხიშ გოფაჩუაშ სიჩქარე უნელო ითირუ ართი ფაშე მაჟირა ფაშა გინულაბორც, მუდგათ ფალეფიშ აკოდგინალობაშ გოშხვანერაფათიე გჷშაწანაფილი. მუდგაქჷთ გჷშეჭანუ თხევადი ფაზას თიშ გოშჷრევაფა სიბერჯეკეშ რკებუობათ გვირზილიშე ქერქიშ გეზათ.

ლითოსფერო

დიხაუჩაშ ქერქი ბერჯეკი დიხაუჩაშ ჟიდონი ნორთიე, თიში ჟიპიჯი ძალამი ახამორდუ რე. მანტია გჷმორთილიე სეისმური რეხიშ სიჩქარეშ არგამა მორდუალათ - (მოჰოროვიჩიჩიშ ონძღოთ. რე ჟირი ბუნაშ ქერქი: ოკიანური დო კონტინენტური. კონტინენეტური ქერქიშ ეგაფილობას გჷმირთუ სუმი გეოლოგიური შჷრე: დუნოლექი სარჩული, გრანიტული დო ბაზალტური. ოკიანური ქერქი ჯინჯიერო ოსხირული აკოდგინალობაშ ქანეფშე აკმოდირთუ, მუდგასჷთ ჟიშეშე ოწაწ დუნოლექი სარჩული.

დიხაუჩაშ ქერქი დორთილიე შხვადოშხვა სიდიდაშ ლითოსფერული ფილეფო, ნამუეფით ართიანიშ მეხჷ გინმიაბანუაფუნა. თე ყარაეფც ეთმოჭარუნც ტექტონიკა.

ოორუე ამერიკაშ ფილა - ოორუე ამერიკა, ოორუე-ბჟადალუ ატლანტიკა დო გრენლანდია
ობჟათე ამერიკაშ ფილა - ობჟათე ამერიკა დო ობჟათე-ბჟადალუ ატლანტიკა
ანტარქტიკული ფილა - ანტარქტიკა
ევრაზიული ფილა - ოორუე-ბჟაეიოლუ ატლანტიკა, ევროპა დო აზია ინდოეთიშ გალე
აფრიკული ფილა - აფრიკა, ატლანტიკაშ ობჟათე-ბჟაეიოლუ დო ინდოეთიშ ოკიანეშ ბჟადალუ
ინდოავსტრალიური ფილა - ინდოეთი, ავსტრალია, ახალი ზელანდია დო ინდოეთიშ ოკიანეშ უდიდაში ნორთი
ნასკაშ ფილა - რჩქალი ოკიანეშ ობჯათე ნამუთ ოწაწ ობჟათე ამერიკას
რჩქალი ოკიანეშ ფილა - რჩქალი ოკიანეშ უდიდაში ნორთი.

რე ეჩიშახ ჭიჭე ფილათ, მუნერითიე, მაგ, არაბეთიშ ფილიპინეფიშ. ფილეფიშ სიფსქა 60-შე 100 კმ-შახიე. ფილაქანეფიშ ალაზიმაფათ გიმარენჯი დო მოთინაფილი უბდენი დიხაუჩას წჷმორინაფილიე კონტინენტეფიშ სახეთ. ფილაქანეფი იდვალუაფუ მანტიშ ალაზიმაფათ ლიბუ პლასტიკური ფას, სოდეთ ხვადუ თინეფიშ გჷნოაბანუა, გენჩურაფა. ნძალეფი, ნამუეფით ფილაქანეფიშ ყარაფის იჭანუანან, გჷთმიჭყაფუნა მანტიაშ ჟიდონი ნორთის, ნიფთუანობეფიშ გჷნოაბანუაშ ბორჯის. თე ნიფთუანობეფიშ ძალიერი ნოხჷრჩეფი დიხაუჩაშ ქერქის გუთმოპიჯუნც ტომბაშური ხუაფეფც. ხუაფეფიშ ზონეფირე მუჭოთსქირონას, თეში წყარსჷთ. ალაზიმაფათ უმოსიე ოკიანეშ ქვინჯის, სოდეთ ქერქი უმოსი მორჩილი სიფსქაშიე.

ლიტერატურა

ბორის გერგედავა ზოგადი დიხაუჩაშრჩქინჯობა, ხასჷლა. 14-15

რესურსეფი ინტერნეტის

USGS გეომაგნეტიზმიშ პროგრამა

ათე სტატია მერკე რე.
თქვა შეგილებუნა ქიმეხვარათ ვიკიპედიას დო გაგშათინათ დო გახვეიანათინ.