ქოძირით წყუ ხასჷლაშო ალპეფი

{{ინფოდაფა ქჷნდჷრი
 |ჯოხო               = ალპეფი
 |ფაილი          = 2008 Jungfrau.jpg
 |ფაილიშ სიგანა     = 
 |მუკნაჭარა                = [[იუნგფრაუ]], [[ბერნიშ ალპეფი]], [[შვეიცარია]]
  |lat_dir = |lat_deg = |lat_min = |lat_sec = 
  |lon_dir = |lon_deg = |lon_min = |lon_sec = 
  |region                = 
  |CoordScale            =
 |კონტინენტი              = [[ევროპა]]
 |ორენი           = {{შილა|საფრანგეთი}} <br />{{შილა|მონაკო}} <br />{{შილა|იტალია}} <br />{{შილა|შვეიცარია}} <br />{{შილა|ლიხტენშტაინი}} <br />{{შილა|გერმანია}} <br />{{შილა|ავსტრია}} <br />{{შილა|სლოვენია}} 
 |ქიანეფი                =
 |გეოგრაფიული აკანი = 
 |წყარგჷმართუ            = 
 |რთჷნს           = 
 |მიშმურს              = 
 |ეგაფილი რე            = კრისტალური ქანეფით, კვარც-ფილიტური ფიქალეფით, გრანიტული ინტრუზიეფით, ფილიტური ფიქალეფით, ქვიშაქუალეფით, კირქუალეფით, ფლიშით, მოლასეფით.
 |სიგინძა                  = 1200
 |სიგანა                 = 50-260
 |კონკა                = [[მონბლანი]]
 |სიმაღალა                = 4808
 |ნოღეფი                = 
}}
'''ალპეფი''', ''ალპიშ გვალეფი'' ({{lang-de|Alpen}}; {{lang-it|Alpi}}; {{lang-fr|Alpes}}; {{lang-gr|Αλπεις}}, [[ტრანსლიტერაცია]] Alpeis; [[ოქსიტანური ნინა|ოქსიტანური]] Aups/Alps; [[რომანული ნინა|რომანული]] Alps; [[სლოვენური ნინა|სლოვენური]] Alpe) — ართ-ართი უმაღალაში გვალეფიშ ბუნა [[ევროპა|ევროპას]]. გინოზინდილი რე [[სქირონაშქა ზუღა|სქირონაშქა ზუღაშ]] წყარპიჯეფშე [[შქა დუნაიშ რზენი|შქა დუნაიშ რზენშა]]. ალპეფიშ გეოგრაფიული თანჯეფიშ ფარგალეფს ედომუშამო, ვარა ნორთობურო მილარე 6 სახენწჷფოშ ტერიტორია, თენეფი რე: [[საფრანგეთი]], [[მონაკო]], [[იტალია]], [[შვეიცარია]], [[ლიხტენშტაინი]], [[გერმანია]], [[ავსტრია]] დო [[სლოვენია]]. ალპეფი გინოზინდილი რე დოხოლაფირო 1200 [[კილომეტრი|კილომეტრის]], სიგანა რე 50-260 კმ.<ref>{{cite web|url=http://slovari.yandex.ru/~книги/БСЭ/Альпы/|title=ალპეფიშ გვალეფიშ სისტემა|work=[[დიდი სხუნუეფიშ ენციკლოპედია]]|accessdate=}}</ref>
უმაღალაში ჭურჭულიშ სიმაღალა რე [[ზუღაშ დონე|ზუღაშ დონეშე]] 4808 მეტრას ([[მონბლანი]], [[ბჟადალი ევროპა|ბჟადალ ევროპაშ]] უმაღალაში [[კონკა]]).<ref>The [[კავკაციონი|Caucasus mountains]], which include higher peaks than Mont Blanc, are included on many political maps of Europe, although the case can be made that they are geographically and culturally more Asian than European. Excluding the Caucasus, Mont Blanc is the highest summit in Europe.</ref> ალპეფიშ გვალეფიშ სისტემაშ ოართე ფართობი რე დოხოლაფირო 207,000 კმ².<ref name="ბრტ">{{cite web|url=http://www.britannica.com/EBchecked/topic/17356/Alps|title=ალპეფი|work=[[ბრიტანიკა|ენციკლოპედია ბრიტანიკა]]|accessdate=}}</ref>

ალპეფი [[ბჟადალი ევროპა|ბჟადალ ევროპაშ]] შქაბანიშ მაღალგვალამი ოლქი რე. თინა მუში [[თირი|თირით]] დო [[ჸინი|ჸინეფით]] აკმონაზირანს ბჟადალ ევროპაშ მიარე დიდ [[წყარმალუ|წყარმალუს]] დო მუნეფიშ ნადუეფს, დიდ გოლინას ოხვამილუანს შქა ევროპაშ [[ჰავა]]შე დო ორთაშ [[ლანდშაფტი|ლანდშაფტეფიშ]] მუშობური კომპლექსეფით იხასიათებუ. გჷშაკერძაფილო გჷშაგორილი რე ალპეფიშ [[გეოლოგია|გეოლოგიური ეგაფილობაშ]] გჷშაკერძაფილო სირთულა დო [[გვალა|გვალეფიშ]] [[რელიეფიშ ფორმეფი]]. გვალეფიშ შანულამი ედომუშამი სიმაღალა, მუნეფიშ კვათჷრას დორთუალაწკჷმა ართო, გჷთმოთანჯჷნს ვერტიკალური ლანდშაფტეფიშ ზონეფიშ კვათჷრას გჷმოხანტილ თირუას დო ტიპიური ალპური [[ლანდშაფტი|ლანდშაფტეფიშ]] ფართო გოვითარაფას. თე მუშებეფიშ მეჯინათ, ალპეფი გჷშეგორუ, მუჭოთ [[ევროპა|ევროპაშ]], გჷშაკერძაფილო, დიდი [[ფიზიკური გეოგრაფია|ფიზიკურ გეოგრაფიული]] ოლქი. 

ალპეფი აკმოქიმინჷნა ძალიერ ართოიან გვალაშ რკალს, ნამუთ [[სქირონაშქა ზუღა|სქირონაშქა ზუღაშ]] გენუაშ ლუბაშ წყარპიჯიწკჷმა იჭყაფუ, თაქ აკონჭირელ დო დოდაბალაფირ რაიონს, ართიანს აკმოხვადუ ჟირი მაღალგვალამი გვალაშ ბუნა: ''ალპეფი'' დო [[აპენინეფი]]. თაჸურეშე ალპეფი დიო [[ობჟათე]]-[[ბჟადალი|ბჟადალშა]] მეურს, [[ზუღა|ზუღაშ]] წყარპიჯიშ მანგის, სოდეთ მუში სისქვამათ ჩინებული [[საფრანგეთიშ რივიერა]] იდვალუაფუ, უკული კვათჷრას აკმოღჷრკუ [[ოორუე]]-[[ბჟადალი|ბჟადალშე]] დო [[ოორუე|ორუეშე]]. თე რაიონი ჩინებული რე [[ზუღაშპიჯიშ ალპეფი|ზუღაშპიჯიშ ალპეფიშ]] ჯოხოდვალათ. უკული ოორუეჸურე, მაღალგვალამი ზონა, ოგინაფალო იმაღალებუ დო იფართებუ, იძინანს მუჭო [[გვალა|გვალეფიშ]] სიმაღალა, თაშნეშე ქვერსემი [[გვალაშ მასივი|გვალაშ მასივეფიშ]] დო [[კონკა|კონკეფიშ]], [[თირი|თირამი]], ძალიერი [[ჯიშთი|ჯიშთეფით]] ფორილი გერგენი გვალეფიშ რიცხუ. 

ალპეფიშ, [[პირენეეფი|პირენეეფიშ]] დო [[კარპატეფი|კარპატეფიშ]] გვალამი სისტემა, [[ევროპა|ევროპაშო]] პიჯალობურ თანჯას ქიმინჷნს ტიბუ [[ობჟათე]]ს დო რგილ [[ოორუე]]ს შქას.

== ეტიმოლოგია ==
ართ-ართი არძაშე გოფაჩილი ჰიპოთეზაშ მეჯინათ, ჯოხოდვალა „ალპეფი“ მოურს კელტური alp „მაღალი გვალაშ“ ჯოხოდვალაშე. თაშნეშე რე არზი ჯოხოდვალაშ [[ინდოევროპული ნინეფი|ინდოევროპულშახიან]] გორჩქინაშე, ნამუსჷთ კერძოთ, ოსხირო უძჷ *al- / *ar- „მაღალი“, ნამუთ შხვადოშხვა დობოლაფეფით (alb, alp, arb დო შხვა) აფხვადუნა ართგან ომონიმეფს. ჯოხოდვალა „ალპეფი“ ''alpis'' ფორმაშ სახეთ, ჩქინ წანაშეკოროცხუაშახ [[V ოშწანურა|V ოშწანურას]] მოშინაფილი რე ჯვეში ბერძენი ისტორიკოსიშ [[ჰეროდოტე|ჰეროდოტეშე]] (დოხოლ. [[ჯვ. წ. 484]] — დოხოლ. [[ჯვ. წ. 425]]); [[ჯვეში რომი|ჯვეშ რომს]] — ''Alpes'', ალმახანურ [[გერმანული ნინა|გერმანულს]] — ''Alpen'', [[ფრანგული ნინა|ფრანგულს]] — ''Alpes'', [[იტალიური ნინა|იტალიურს]] — ''Alpi''.<ref name="მგს">{{cite book |author=Поспелов Е.М. |title=Географические названия мира (Топонимический словарь) |isbn= 5-89216-029-7|publisher=русские словари |location=Москва, Россия |page=503 М. 1998 }}</ref> [[გერმანული ნინა|გერმანულო]] Albe, Alpe ვარა Alp, [[ოქსიტანური ნინა|ოქსიტანიურო]] Alp/Aup<ref>Frederic Mistral, ''Lou Tresor dóu Felibrige'': "AUP, ALP: Alpe, haute montagne particulièrement propre à faire paître les troupeaux", high mountain particularly suited for grazing herds.</ref>, [[ფრანგული ნინა|ფრანგულო]] — Alpage ვარა Alpe ხვალობით რიცხუს ეშანჷნს — ალპურ ოდიარეს, მარა მიარეობით რიცხუს ჯოხოდვალა [[ქჷნდჷრი|ქჷნდჷრეფიშ]] ართოიანი ემაშანალი რე.<ref>Jacob Grimm, ''Deutsches Wörterbuch'', s.v. "Albe", "Alpe". The original meaning being "white" (in reference to the [[permanent snow]]. The term may be common Italo-Celtic, since Celtic languages also have terms for high mountains derived from ''alp''. German ''Alpen'' is the accusative in origin, but was made the nominative in Modern German, whence also ''Alm''.</ref> 

ჯოხოდვალაშ [[მიარეობითი რიცხუ|მიარეობითი რიცხუშ]] ფორმეფიშ ტრადიციული გჷმორინაფა მერსხუაფილი რე მუდგაზმარენი ალპეფიშ რინაწკჷმა: ჩინებული რე [[დოლომიტიშ ალპეფი|დოლომიტამი]], [[პენინიშ ალპეფი|პენინიშ]], [[ზუღაპიჯიშ ალპეფი|ზუღაპიჯიშ]], [[იულიუსიშ ალპეფი|იულიუსიშ]] დო თაშ ალპეფი, ნამუეფშეთ ირი იკათუანს [[ქჷნდჷრი|ქჷნდჷრეფს]] დო [[გვალაშ მასივი|გვალაშ მასივეფს]], სოდეთ ამხვადუნა ტერმინი ''ალპეფი''.<ref name="მგს" />

== რელიეფი ==
{{თარი|ალპეფიშ გეოგრაფია}}{{თარი|ალპეფიშ ოთხვითოშიანი კონკეფიშ ერკებული}}
[[ფაილი:Satellitenaufnahme der Alpen.jpg|მინი|მარცხნივ|260პქ|ალპეფიშ სატელიტური ფოტო]] 
ალპეფიშ ბჟადალი ნორთი რე [[კოტიშ ალპეფი]], ნამუთ [[საფრანგეთი|საფრანგეთის]] დო [[იტალია|იტალიას]] იფაჩუ. მაქსიმალური სიმაღალა 
[[ზუღაშ დონე|ზუღაშ დონეშე]] 3841 მეტრას ([[მონტე-ვიზო]]), ოორუეშე იფაჩუ [[გრაიშ ალპეფი]], ნამუსჷთ [[გრან-პარადიზო|გრან-პარადიზოშ მასივი]] იდვალუაფუ; უკული მოურს კრისტალური [[მონბლანიშ მასივი]], ნამუთ თე ჯოხოდვალაშ [[მონბლანი|კონკათ]] რე დოგურგინაფილი (დაგვირგვინებული). [[ზუღაშპიჯიშ ალპეფი|ზუღაშპიჯიშ ალპეფშე]] მონბლანშახ ალპეფიშ რკალს უმოსო [[მერიდიანი|მერიდიანული]] გეზა უღჷ. გვალეფიშ ბჟაეიოლიშ კართეეფი გიმურს წყარმალუ [[პადანიშ რზენი|პოშ რზენშა]]. ბჟადალი კართე ალაზიმაფათ ფართო რე, [[წყარგჷმართუ ქჷნდჷრი|წყარგჷმართუ ქჷნდჷრიშ]] პარალელურო, დოდაბალაფირო ზოლით, თიშე გჷშართილი, ხასჷლაშ მასივეფიშ მაღალი ქჷნდჷრი მეურს, უკული ოშქაშე სიმაღალაშ გვალეფიშ (წოხოლენალპეფიშ) ფირჩა ფართობი დო გვალაშწჷმოხონეფი, ნამუეფით ჭიე-ჭიეთ გიმულა წყარმალუ [[რონა|რონაშ]] ლეხერიშ რზენშა. თე გვალაშწჷმოხონიშ ზოლშე [[ოორუე|ოორუეშა]], ალპეფშე ჸალეფო გჷშმერთუ ოშქაშე სიმაღალაშ [[იურიშ გვალეფი]], ნამუეფით [[წყარმალუ]] [[რონა|რონაშ]] ბირგულით რე გჷშართილი ([[ჟენევაშ ტობა|ჟენევაშ ტობაშ]] თუდო) დო გინოზინდილი რე [[ოორუე|ოორუეშე]]-[[ბჟაეოლი|ბჟაეიოლშა]].<ref name="ბთდ">{{ cite book |author=[[ბორის დობრინინი|დობრინინი ბ]]. |title=ბჟადალ ევროპაშ ფიზიკური გეოგრაფია |isbn= |publisher=ქართიშ სახენწჷფო უნივერსიტეტიშ გჷშაშქუმალა |location=ქართი, საქ. |page=234-279 ქარ. 1953 }}</ref> 
[[ფაილი:Mbcourmayeur0001.jpg|მინი|მარჯვნივ|300პქ|ალპეფიშ უმაღალაში კონკა — [[მონბლანი]].]]
[[ფაილი:Finsteraarhorn north view.jpg|მინი|მარჯვნივ|300პქ|[[ბერნიშ ალპეფი]], [[ფინსტერაარჰორნი]].]]  
[[ფაილი:Airolo 1.jpg|მინი|მარჯვნივ|300პქ|გინაჯინუ [[სენ-გოტარდიშ ჸალაიბონი|სენ-გოტარდიშ ჸალაიბონშე]].]] 

[[ფაილი:Diedre normal.jpg|მინი|320პქ|მარჯვნივ|ალპეფიშ ენასხილიტეფი.]] 
ალპეფს დო იურიშ გვალეფს შქას იფაჩუ [[შვეიცარიაშ გაბარი]]. საფრანგეთიშ ალპეფიშ ოორუე რაიონი, [[მონბლანი|მონბლანწკჷმა]] ართო, ჩინებული რე [[სავოიაშ ალპეფი|სავოიაშ ალპეფიშ]] ჯოხოდვალათ. მონბლანიშ რაიონს ალპეფიშ ფარგა მაქსიმალურ სიმაღალას ოჭირინდუანს. თეწკჷმა, ოგინაფალო იინწროებუ დო კვათჷრას ღჷრკუ [[ოორუე]]-[[ბჟაეიოლი|ბჟაეიოლჸურე]]. უკული გვალონაშ თი ნორთი იდვალუაფუ, ნამუსჷთ [[შვეიცარიაშ ალპეფი|შვეიცარიაშ ალპეფს]] უძახჷნა. თე მუნაკვათას ალპეფიშ ფარგა ოორუე-ბჟაეიოლჸურე მეურს დო მიშმურს [[შვეიცარია|შვეიცარიაშ]] ფარგალეფშა. [[იტალია|იტალიას]] ორხველჷ თე მუნაკვათაშ ხვალე ობჟათე კართეეფი. <ref name="ბთდ" /> 

[[შვეიცარია|შვეიცარიას]] იდვალუაფუ ალპეფიშ მაღალგვალამი მუნაკვათა, ნამუთ ჩინებული რე მუში გოსოფური [[ლანდშაფტი|ლანდშაფტეფით]]. თაქ რე ეპონილი ალპეფიშ მაღალი გვალაშ ზოლიშ მაღალი მასივეფი, ნამუეფშათ დიდი [[ჯიშთი|ჯიშთეფი]] გიმულა. თესალი რე ჟირი თარი ქჷნდჷრი, ნამუეფით ართიანიშ  პარალელურო მეულა [[ოორუე]]-[[ბჟაეიოლი|ბჟაეიოლჸურე]]; თენეფ შქას იდვალუაფუ დახე თინღოზამი ღარტაფი, ნამუსჷთ წყარმალუეფი [[რონა]] დო [[რაინი|რაინიშ]] ჟიმოლენი წელი მეურს. მონბლანიშ დო გოტარდიშ მასივეფს შქას იფაჩუ [[პენინიშ ალპეფი]], უმაღალაში კონკეფით [[მონბლანი|მონბლანიშ]] უკული. ეიოშანალი რე კონკეფი: [[მონტე-როზა]] (4634 მ), [[მატერჰორნი]] (4478 მ), [[ვაისჰორნი]] (4506 მ). [[პენინიშ ალპეფი]] დო მუნეფიშ ოორუე-ბჟაეიოლი გოგინძორაფა — ალაზიმაფათ დაბალი [[ლეპონტინიშ ალპეფი]] (გოტარდიშ მასივწკჷმა ართო) ალპეფიშ თარი წყარგჷმართუ ქჷნდჷრიშ ცენტრალურ ნორთიშა მიშმულა. 
 
[[რონა|რონაშ]] ჟიმოლენი წელიშ ოორუეშე გონოზინდილი რე [[ბერნიშ ალპეფი]], ნამუთ ბჟაეიოლიშ [[აარიშ მასივი|აარიშ მასივით]] იბოლოებუ; თე ეკონიაშ [[ჯიშთი|ჯიშთეფშე]] ოდუდეს ეთმეჭოფუნს მასივშა ტომბას ინოჭკირილი წყარმალუ [[აარე]]. ბერნიშ ალპეფიშ გოგინძორაფას წჷმარინუანს [[გლარნიშ ალპეფი]], ნამუთ რაინიშ ოდუდეს თანჯჷნს [[ოორუე|ოორუეშე]]. [[ბერნიშ ალპეფი|ბერნიშ ალპეფიშ]] კონკეფი მუში სიდიდათ დო ჯიშთეფიშ სიჭყანიერათ  პენინიშ კონკეფს უჭანა მოტაბიკობას. ეიოშანალი რე: [[იუნგფრაუ]] (4158 მ), [[ალეჩჰორნი]] (4193 მ), [[ფინსტერაარჰორნი]] (4274 მ). გლარნიშ ალპეფი სიმაღალათ ბერნიშ ალპეფს კჷნასქიდუნა.

[[გლარნიშ ალპეფი|გლარნიშ ალპეფიშ]] თარი კონკა რე [[ტედი]] (3614 მ). [[ლეპონტინიშ ალპეფი|ლეპონტინიშ]] დო [[გლარნიშ ალპეფი]] ოგინაფალო იდაბალებუნა [[ბჟაეიოლი|ბჟაიოლშა]] დო თაქ თელი ალპეფიშ მუკი-მუკის, დახე მერიდიანული გეზათ (ოორუე-ოორუე-ბჟაეიოლი — ობჟათე-ობჟათე-ბჟადალი) ინოჭკირილი ტომბა ღარტაფი იდვალუაფუ. თე ღარტაფის ოორუეშე [[ბოდენიშ ტობა|ბოდენიშ ტობაშახ]] შარას იჭვარჷნს ჟინი რაინი დო მუშ ჟირ თარ ოდუდეშე უმოს ობჟათეშე დვალირი — უკოხოლენი რაინი, თიწკჷმა, მუჟამსჷთ მაჟირა ოდუდე — წოხოლენი რაინი მანგის ლეხერს მეურს. [[შპლიუგენიშ ჸალაიბონი|შპლიუგენიშ ჸალაიბონს]] გინმურს უკოხოლენ რაინიშ ლეხერშე წყარმალუ [[ლირო]]-[[მერა (წყარმალუ)|მერაშ]] მერიდიანულ ლეხერს (ლირო წყარმალუ მერაშ ნადუ რე); ლირო-მერა [[კომო (ტობა)|კომოშ ტობაშ]] ოორუე ძგას აკათუ. კომოშ ტობა გინძე დო ინწრო რე, ობჟათეშე ჟირო რე გორთილი, [[მერიდიანი|მერიდიანული]] გეზათ რე გოგინძორაფილი დო ტომბას რე ინოჭკირილი ალპეფიშ ობჟათე კართეეფშა.<ref name="ბთდ" />  

ალპეფიშ ძალიერ მაღალგვალამ ზოლს [[ოორუე|ოორუეშე]] დო [[ობჟათე|ობჟათეშე]] ოხოლჷ ოშქაშე სიმაღალაშ ალპეფი, ნამუეფით ბონას გინმურს რზენეფშა, დახე, გალამი წოხოლენგვალეფიშ უმუშოთ. [[შვეიცარია|შვეიცარიაშ]] დო [[იტალია|იტალიაშ]] წოხოლენგვალეფშო დჷმახასიათაფალი რე დიდი გჷშმალი ტობეფი, ნამუეფით ტომბას რენა მიშაჭკირილი გვალეფშა მუნეფიშ ჟინი ბოლოეფით, თუდონი ნორთეფით გვალაშწჷმოხონეფიშ რზენეფშა გჷშმულა. თე ტობეფი დო წყარმალუეფიშ ტომბა ლეხერეფი ძალამო რთჷნა გვალეფიშ რელიეფის დო აეფენა ადამიერიშ დო თელი ფაუნაშ გვალეფშა მიშაჭკირუას.<ref name="ბთდ" /> 

[[ბჟაეიოლი ალპეფი]], [[ოროგრაფია|ოროგრაფიული]] დო [[ტექტონიკა|ტექტონიკური]] მეჯინათ მეჭედას რე მერსხუაფილი [[ბჟადალიშ ალპეფი|ბჟადალიშ ალპეფწკჷმა]]. თინა სიგანეფიშ გეზაშ რე [[შქა დუნაიშ რზენი|შქა დუნაიშ რზენშა]], სოდეთ ბჟაეიოლ ალპეფიშ ძგა იჭყაფუ. ბჟადალ ალპეფიშ გინაწონს, ბჟაეიოლი ალპეფი ნორკე სიმაღალაშ რე, მარა უმოსი განიერი რე. ნოღა [[ვერონა|ვერონას]] [[მერიდიანი|მერიდიანს]] ალპეფი უდიდაშ სიგანას ოჭირინდუანს. ბჟაეიოლი ალპეფი ფართო რე თელ სიგინძას, მუში ბოლო რაიონი იდაბალებუ დო ოშქაშე სიმაღალაშ გვალეფშა გინმურს, მარა ვეინწროებუ. პიჯიშო, თაქ მასუმური ნოჭიროკეფიშ [[ვირგაცია|ვირგაციას]] უღუ აბანი; ქჷნდჷრეფი მარაოსალო იფაჩუ, თეწკჷმა ობჟათე ჸა ([[იულიუსიშ ალპეფი]]) [[ბალკანეთიშ ჩქონი|ბალკანეთიშ ჩქონიშ]] დინარიშ გვალეფს აკათუ. ოორუე ჸა მოკვათილი რე ვენაშ ღანჩოშ ახალი ნოსხილეტი რღამილით, მარა ტექტონიკურო [[კარპატეფი|კარპატეფიშ]] რკალს იგინძორებუ.<ref name="ბთდ" />  

[[ბჟაეიოლი ალპეფი]]შ მაღალგვალამი ზოლი თი მერიდიანული რობუშე, ნამუსჷთ ჟინი რაინიშ დო ლიო-მერაშ ლეხერეფი იდვალუაფუნა, [[რეტიშ ალპეფი|რეტიშ ალპეფიშ]] ოორუე ქჷნდჷრს დო [[ბერნინიშ ალპეფი|ბერნინიშ ალპეფიშ]] ობჟათე ქჷნდჷრს იგინძორებუ; თე ქჷნდჷრეფი გორთილი რე (ოორუე-ბჟაეილოიშ გეზათ) ჟინი ინიშ ლეხერით. ბერნინიშ მასივიშ სიმაღალა 4082 მეტრას ოჭირინდუანს. თე აბანს მაღალგვალამ ორტყაფუშა მიშმურს [[შვეიცარია|შვეიცარიაშ]] ბჟაეიოლი რაიონი დო მუშ გოხოლუას დვალირ [[იტალია|იტალიაშ]] რაიონი, უკული მაღალგვალამი ორტყაფუ გინმურს [[ავსტრია|ავსტრიაშ]] დო ოორუე-ბჟაეიოლ [[იტალია|იტალიაშ]] ფარგალეფშა. რეტიშ დო ბერნინიშ ქჷნდჷრეფიშ ოორუე-ბჟაეიოლიშ გოგინძორაფას წჷმარინუანა ოორუეშე — [[ეცტალიშ ალპეფი]] (3768 მ) დო ობჟათეშე — [[ორტლერიშ ალპეფი]] (3905 მ), ნამუეფით გორთილი რენა წყარმალუ [[ადიჯე|ადიჯეშ]] ჟინი წელით. ოართეთ გვალეფიშ [[ოროგრაფია]] თაქ რთული ხასიათიშ რე, ქჷნდჷრეფს დო წყარმალუეფიშ ლეხერეფს შხვადოშხვა გეზა უღუნა.

ინიშ ლეხერს დო შქა ადიჯეს შქას დვალირი ღარტაფი, [[ბრენერიშ ჸალაიბონი|ბრენერიშ ჸალაიბონწკჷმა]] (1370 მ) ართო ეცტალიშ დო ორტლერიშ ალპეფიშ სისტემას [[ბჟაეიოლი|ბჟაეიოლშე]] აკმობორკჷნს. უკული მაღალგვალამი ზოლი, ოართეთ, იინწროებუ დო უმოსი ართგვარი ხასიათიშ რე. [[რელიეფი|რელიეფის]] ლირული (ლირე-ღერძი ქორთ.) წყარგჷმართუ ქჷნდჷრი რე გოპატჷნაფილი, თეცალი რე [[ცილერტალიშ ალპეფი|ცილერტალიშ ალპეფიშ]] (3510 მ) ქჷნდჷრი, ნამუთ ბჟაეიოლშა გოზინდილი, გინძე, მაღალი ტაუერნიშ მასივშა (3798 მ) გინმურს; თე ეკონიაშ გოგინძორაფას წჷმარინუანს გინძე, ბჟაეიოლ ჸურე დოდაბალაფირი, [[დაბალი ტაუერნიშ ქჷნდჷრი]] (ბჟადალ ნორთის 2863 მ). ალპეფიშ ლირული ზონაშ ოძგაშე ოშქაშე სიმაღალაშ რაიონი, ობჟათეშე დვალირ ქჷნდჷრეფამო, [[შტირიაშ ალპეფი|შტირიაშ ალპეფიშ]] ჯოხოდვალათ რე ჩინებული. ალპეფიშ თელი ფარგაშ სიგჷნძა [[გენუაშ ლუბა|გენუაშ ლუბაშე]] [[შქა დუნაიშ რზენი|შქა დუნაიშ რზენშახ]] დოხოლაფირო 1200 კილომეტრი რე. 

ბჟაეიოლ ალპეფიშ ზოლი იშხვავებუ ბჟადალშე ნორკე სიმაღალათ, აკოჸინალუაშ ფართობი მუს უმოსო ნორკე უღუ დო [[ჯიშთი]] ხოლო ნორკე სიდიდაშ რე, მარა თარ კონკეფს დო ქჷნდჷრეფს თაქ ხოლო ბრელი ირალი ჸინი რე შაყარელი. ბჟაეიოლ ალპეფიშ ლირულ მაღალგვალამ ზოლს [[ოორუე|ოორუეშე]] დო [[ობჟათე|ობჟათეშე]] ოხოლჷ ოშქაშე სიმაღალაშ წოხოლენალპეფიშ ოორუე დო ობჟათე ფართო ზონეფი. ოორუეშე თაქ იდვალუაფუ [[ფორარლბერგი]] დო [[ალგაიშ ალპეფი]], ნამუეფით [[ზალცბურგი|ზალცბურგიშ]] დო უკული, ავსტრიაშ წოხოლენალპეფშა გინმურს, ობჟათეშე [[კომო (ტობა)|კომოშ]] დო [[გარდა (ტობა)|გარდაშ]] ტობეფს შქას, იდვალუაფუ ლომბარდიაშ წოხოლენალპეფი, შქა ადიჯეშ ბჟაეიოლშე — ობჟათე ტიროლიშ [[დოლომიტიშ ალპეფი|დოლომიტამი ალპეფი]] (დოლომიტეფი). უკული ბჟაეიოლშე — ვენეციაშ წოხოლენ, [[კარნიაშ ალპეფი|კარნიაშ ალპეფიშ]], [[კარავანკე|კარავანკიშ]] დო [[იულიუსიშ ალპეფი|იულიუსიშ ალპეფიშ]] ქჷნდჷრეფით. უმაღალაში წოხოლენალპეფიშ ზოხო მასივეფიშ სიმაღალა 3000 მეტრაშ უმოსი რე. თენეფს იფაჩუ ჭიჭე ზომაშ [[ჯიშთი|ჯიშთეფი]] დო ირალი [[თირი]], ნამუეფით გარტყჷნა ნორთობურო მაღალი გვალაშ ორტყაფუს. კვათჷრას დორთილი ოშქაშე სიმაღალაშ გვალეფიშ [[ლანდშაფტი|ლანდშაფტის]] მუკი-მუკის გარტყჷ ინწრო, გალამი გვალაშწჷმოხონიშ ზონეფი.<ref name="ბთდ" />

{| class="wikitable" style="margin: 1em auto 1em auto;"
|+ ალპეფიშ 22 არძაშე მაღალი, 4 კილომეტრის ეჩილათირი კონკეფიშ ერკებული
! align=left | ჯოხო
! align=left | სიმაღალა
! align=left | ქჷნდჷრი
! align=left | ჯოხო
! align=left | სიმაღალა
! align=left | ქჷნდჷრი
|-
| [[მონბლანი]] 
| 4810 მ
| [[გრაიშ ალპეფი]]
| [[დან-დ’ერანი]] 
| 4171 მ
| [[პენინიშ ალპეფი]]
|-
| [[მონტე-როზა]] 
| 4634 მ
| [[პენინიშ ალპეფი]]
| [[იუნგფრაუ]] 
| 4158 მ
| [[ბერნიშ ალპეფი]]
|-
| [[დომი]] 
| 4545 მ 
| [[პენინიშ ალპეფი]]
| [[აიგუილე-ვერტე]] 
| 4122 მ
| [[გრაიშ ალპეფი]]
|-
| [[ვაისჰორნი]] 
| 4506 მ
| [[პენინიშ ალპეფი]]
| [[მენხი]] 
| 4107 მ
| [[ბერნიშ ალპეფი]]
|-
| [[მატერჰორნი]] 
| 4478 მ 
| [[პენინიშ ალპეფი]]
| [[ბარ-დეზ-ეკრენი]] 
| 4102 მ
| [[დოფინეშ ალპეფი]]
|-
| [[დან-ბლანში]] 
| 4357 მ
| [[პენინიშ ალპეფი]]
| [[შრეკჰორნი]] 
| 4078 მ
| [[ბერნიშ ალპეფი]]
|-
| [[გრან-კომბენი]] 
| 4314 მ
| [[პენინიშ ალპეფი]]
| [[ობერ-გაბელჰორნი]] 
| 4063 მ
| [[პენინიშ ალპეფი]]
|-
| [[ფინსტერაარჰორნი]] 
| 4274 მ
| [[ბერნიშ ალპეფი]]
| [[გრან-პარადიზო]] 
| 4061 მ
| [[გრაიშ ალპეფი]]
|-
| [[გრანდ-ჟორასი]] 
| 4208 მ
| [[გრაიშ ალპეფი]]
| [[ბერნინა]] 
| 4049 მ
| [[ბერნინიშ ქჷნდჷრი]]
|-
| [[რიმპფიშჰორნი]] 
| 4199 მ
| [[პენინიშ ალპეფი]]
| [[ვაისმისი]] 
| 4017 მ
| [[პენინიშ ალპეფი]]
|-
| [[ალეჩჰორნი]] 
| 4195 მ 
| [[ბერნიშ ალპეფი]]
| [[ლაგინჰორნი]] 
| 4010 მ 
| [[პენინიშ ალპეფი]]
|}

== რელიეფიშ გენეზი დო ხასიათი ==
[[ფაილი:Rosso Ammonitico Lombardy Early Toarcian Ammonites.jpg|მინი|მარჯვნივ|270პქ|ოორუე ლომბარდია, სოდეთ წჷმორინაფილი რე იურული ხანიშ გოქუალაფირი ამონიტეფი.]]
[[ფაილი:Nagelfluh.jpg|მინი|მარჯვნივ|270პქ|[[მოლასეფი]]. [[აპენცელიშ ალპეფი]].]]
[[საფრანგეთიშ ალპეფი|საფრანგეთიშ ალპეფიშ]] ჭირაკუაშა, ნამუთ დიო ხოლო ჟიდონ [[მიოცენი|მიოცენს]] ხვადუდუნი, თია მიშეღეს გალამი გვალაშწჷმოხონიშ მიოცენურ ქვიშაქუალეფქ და [[კონგლომერატი (გეოლოგია)|კონგლომერატეფქ]], ნამუეფით ნორთობურო წოხოლენალპეფიშ კირქუალამ ზონაშა გინმულა. თე კონგლომერატეფიშ ქუალეფიშ სიდიდა თი ბორჯიშ ალპეფიშ შანულამი სიმაღალაშ მაძირაფალი რე. [[შვეიცარიაშ ალპეფი|შვეიცარიაშ ალპეფიშ]] ოორუე ძგაშ ზოლიშ გვალაშწჷმოხონიშ მოლასეფი ქვერსემი სიფსქაშ რე, ნორთობურო ძალამი დისლოცირაფილი დო უმოსი ჯვეში რე, თარ მასას [[ოლიგოცენი|ოლიგოცენური]] რე. 

[[კონგლომერატი (გეოლოგია)|კონგლომერატიშ]] ფალეფი მაქსიმალურ სიძალიერას ოჭირინდუანა ჟინ [[ოლიგოცენი|ოლიგოცენს]]. თაქიანი ქუალეფიშ ზჷმა თი ბორჯიშ ალპური გვალონაშ ინტენსიური ეშაკინაშ მაძირაფალი რე. გოთანჯილ აბანეფს, ნამუეფით ალმახანურ განიერ ლეხერეფიშ გჷშაულარეფს ემანგებუ, კონგლომერატული მოლასური ნორღვეფი გჷშაკერძაფილო დიდი რე ჯვეში წყარმალუეფიშ გჷშაზინდუაშ კონუსის წჷმარინუანს. თაქ წყარმალუეფიშ ოდუდეეფი ასეიანშე უმოს შორს, [[ობჟათე|ობჟათეშე]] ოკო ჸოფედჷკო, თარ წყარგჷმართუ ქჷნდჷრს.

თიწკჷმა დიო ხოლო ვა რდჷ დიდი დინოხოლენალპური მანგური ღარტაფი. ჯვეში გჷშაზინდუაშ კონუსეფიშ ქუალეფს შქას ვამიპალუაფუ ჰელვეციური [[შარიაჟი|შარიაჟიშ]] დო გალენი მასივეფიშ [[ქანი (გეოლოგია)|ქანეფი]]. რეყეშ ქუალეფიშ თარ მასას ბჟაეიოლი ალპეფიშ შარიაჟული სისტემა ირზენდჷ, [[მიოცენი|მიოცენს]] — მუს ჟიდოხური კომპონენტეფი ხოლო გიაძინუდუ. თენა ანტკიცენს, ნამდა შვეიცარიაშ ალპეფიშ შარიაჟული სტრუქტურა [[ოლიგოცენი|ოლიგოცენს]] ფორმირაფილი რე დო ჟი დვალირი ნოჭიროკეფი ძალიერო ჸოფენა გინნარჩხი. 

მოლასური [[კონგლომერატი (გეოლოგია)|კონგლომერატეფი]] ოლიგოცენურშე ჟინ მიოცენურშახ ინტენსიურო დისლოცირაფილი რე, მუქჷთ გჷმიჭანუ თინეფიშ ჭირაკუა დო ეშაკინა, უკული — ჰელვეციური ნოჭიროკეფიშ ნორთობური მიშახოხუა თინეფშა. თაში, [[შვეიცარიაშ ალპეფი|შვეიცარიაშ ალპეფს]] უკვე პლიოცენს ხვადუდუ შანულამი ვერტიკალური დო თაშნეშე ჰორიზონტული (მიშახოხუათ) ყარაფეფი. უმოს [[ბჟაეიოლი|ბჟაეიოლშე]], ბავარიაშ დო ავსტრიაშ ალპეფიშ ძგაშ ზონას გვალაშწჷმოხონიშ მოლასეფი, ნორთობურო, კინე ძალიერო დისლოცირაფილი დო ჟი ეკინელი რე, თინეფს გჷშახანტილი რე კონგლომერატეფიშ ჟირი ფაშ მორიგობა (ჟინი ოლიგოცენი დო ჟინი მიოცენი); თე ჟირ ფას შქას ჭიფეკაკალამი ქვიშაქუაშ დო [[მერგელი|მერგელეფიშ]] (თუდონი მიოცენიშ) ფა იდვალუაფუ. თენა გვალეფიშ ეშაკინაშ ჟირი ფაზაშ მაძირაფალი რე — ოლიგოცენს დო მიოცენს; თე ფარანეფს შქა ეშაკინა მეჭყვადილი რე დო ძალიერი გინორჩხუალაშ გეშა, გვალაშ რელიეფი დოდაბალაფირი რე.

თაქ მეგორაფილი რე ჯვეშ მოიცენურ მოთინილ ჟიდოხეფშა, ნამუეფით ნორთობურო მოსარკილი [[კვარცი|კვარციშ]] და კრისტალური რეყეშ ქუალეფით რე ფორილი, მამუეფით მუშ განშე, დულექჷ გვალაშ ლირულ ზონაშე გჷმნაულა წყარმალუეფს. თინა მერსხუაფილი რე გვალაშწჷმოხონიშ ჭიფეკაკალამ [[მოლასეფი|მოლასურ ნოლექეფწკჷმა]]. 

შილებე ირაგადინუას, ნამდა ბჟაეიოლ ალპეფიშ ალმახანური რელიეფიშ გოვითარაფა შქა დო ჟინ მოიცენს რე დოჭყაფილი, ენერგიულ ახალ [[ტექტონიკა|ტექტონიკურ ყარაფეფწკჷმა]] მერსხუაფათ, ნამუეფქჷთ აკარღუ შქამოიცენური, მოსარსალერი ჟიდოხი, თე ყარაფეფი წოხოლენგვალაშ მოსალეფიშ დისლოცირაფაწკჷმა ართო ხვადუდუ, მარა შხვა ფორმეფს.

ოორუე კირქუალამ ალპეფს შანულამ როლს ლაჸაფენდ ინოხუალეფი დო ბერტული ყარაფეფი. ცენტრიშ ლირეშ ზონას ახალგროჩქინაშ ყარაფეფი მუჭოთ რჩქჷნი, [[რელიეფი|რელიეფიშ]] ფირჩა მანგიშ ორგალიშობურ ღჷრიკუას გჷმილინებუდუ, მარა თაქ ხოლო გვალეფიშ ბჟაეიოლ ძგაშ გოხოლუას, ნამუეფით ინოხულაეფით დო ნოსხილოტეფით რე მუკოხურგილი, ძალამი დჷმახასიათაფალი რე ლოდა ყარაფეფი დო ტექტონიკური ინალაფუეფი გვალაშწჷმოხონეფს. თე ქვიბეფს მასუმური ნოლექეფიშ აკოდგინალუა დო მუეფიშ დისლოცირაფილობა [[რელიეფი]]შ ახალგორჩქინაშ [[ტექტონიკა|ტექტონიკური]] გოვითარაფაშ ზოხოური სტადიეფიშ მაძირაფალი რე.

{{wide image|Silvretta Panorama wiki mg-k.jpg|1200px|<center>ალპეფი</center>}}

მაგალითო, ''ნორიაშ ღარტაფიშ (წყარმალუეფიშ მურაშ დო მიურციშ ლეხერეფიშ) მანგის ინორანწკილ მასუმურ ქვიბეფს იდვალუაფუ [[მიოცენი|მიოცენური]] [[ნოშქერი (დინოხურიში)|ნოშქერიშ]] მაკათაფალი [[ქანი (გეოლოგია)|ქანეფი]], მუთ ადასურენს, ნამდა მუნეფიშ გორჩქინაშ ბორჯის მუკი-მუკის დვალირ აბანეფს დაბალი რელიეფი უღუდეს. თე ფალეფიშ მულდიშობური დვალირობა ადასურენს, ნამდა უკვე თიწკჷმა ოკო დოჭყაფედჷკო უმოსი დიდი ოორუე ლეხერეფიშ ფორმირაფა. უკული ეშაკინაშ გოძალიარაფაშ დო რელიეფიშ მეტი სიმაღალაშ მაძირაფალი რე ჟინიმიოცენური შხუ რეყეშ ქუალეფი, ნამუეფით ჭიფე კაკალამ ნოლექეფს ფორნჷს. უკული ნოლექეფიშ თელი თე კომპლექსი [[დისლოკაცია|დისლოკაციეფს]] რდჷ მოჸუნაფილი, ობჟათე ძგაშა რდჷ მიშახოხილი დო ძალიერი ნოსხილეტეფით რდჷ დორთილი.''
[[ფაილი:Alps.space.300pix.jpg|მინი|მარცხნივ|250პქ|ალპეფიშ სატელიტური ფოტო.]]
[[ფაილი:Alpen 01.JPG|მინი|მარცხნივ|250პქ|ალპეფიშ გინაჯინუ ჟიშე.]] 
[[ფაილი:Creston Popera 2.jpg|მინი|მარცხნივ|250პქ|დოლომიტეფი.]]  
[[ფაილი:3818 - Riffelberg - Matterhorn viewed from Gornergratbahn.JPG|მინი|მარცხნივ|250პქ|კონკა [[მატერჰორნი]].]]   
[[ლუნგაუ|ლუნგაუს]], [[მურა (წყარმალუ)|მურაშ]] ჟინ ლეხერს, მასუმურ ნოშქერიშ მათირალ ნოლექეფქ ხვალე ინიკინეს დო თეშ გეშა წჷმიქიმინჷ ქჷრქექ, ნამუშ დიდ ფლექსურას ლეხერშა დაბალი ტაუერნიშ ქჷნდჷრი გიმურს. მასუმური ნოლექეფი ენსიშ მანგის ლეხერს გინოკვათილი რე ნოსხილეტეფით, ნამუშ  ამპლიტუდათ დოხოლაფირო 900 მეტრა რე. ლევანტიშ თუდონ ლეხერს ოჭირინდუანდჷ თუდონმოიცენური ზუღა, ნამუშ ნოლექეფით კონტინენტურ, [[ნოშქერი (დინოხურიში)|ნოშქერიშ]] მიშმაკათაფალ ნოლექეფშა გინმურს, ბჟაეიოლ ძგას თინეფი მუკოკვათილი რენა დიდი ნოსხილეტით, მუთ მერიდიანულ ბერტულ [[კორალპე|კორალპეშ ქჷნდჷრს]] (2144 მ) ბჟადალშე აკმობორკჷნს. კორალპეშ ნოსხილეტიშ გოგინძორაფა იძირებე შორს, მუჭოთ [[ოორუე|ოორუეშა]], თაშნეშე [[ობჟათე|ობჟათეშა]]. თინა აკმადგინანს ალპეფიშ ბჟაეიოლ ძგაშ ნორთიშ დიდ განივ აკოხუალას, ობჟათეშე თინა ჭკირჷნს ბჟაეიოლიშ განშე [[კარავანკი|კარავანკიშ ქჷნდჷრს]]. დიდ ტექტონიკურ რღამილს ორჩქინანს თაშნეშე კლაგენფურტიშ ღანჩო; თინა გოზინდილი რე სიგანედიშ გეზათ, ობჟათეშე გოხურგილი რე [[კარავანკი|კარავანკიშ ქჷნდჷრით]] დო თელ სიგინძას წყარმალუ [[დრავა|ფრავათ]] რე გინოკვათილი. თენა ეშაფშაფილი რე პლიოცენური [[კონგლომერატი (გეოლოგია)|კონგლომერატეფით]], ნამუეფი ლინგიტეფიშ შქამიოცენურ თიხეფს ფორჷნს. უმოს ახალ, ფირჩა [[ტექტონიკა|ტექტონიკურ]] რღამილს წჷმარინუანს ლიუბლიანაშ აუზი; თინა კარავანკიშ ობჟათეშე, [[იულიუსიშ ალპეფი|იულიუსიშ ალპეფიშ]] ბჟაეიოლშე, ალპეფიშ დო [[დინარიშ გვალონა|დინარიდეფიშ]] თანჯას იდვალუაფუ. ლიუბლიანაშ რღამილიშ არძაშე ჯვეში ფალეფი ჟინი პლიოცენური რე; თე აუზიშ ფორმირაფაშ ახალი ისტორია უკვე მაოთხურ ფარანს ორხველჷ. ჟინმასუმურიშ მაგური ტექტონიკური ყარაფეფი: ნორთობურო — ნოსხილეტეფი, ნორთობურო ორგალიშობური (თაღისებრი ქორთ.) ფლექსური ტიპიშ გინოღირიკუეფი გოთანჯჷნა ალპეფიშ ირიბო მერინელ ბჟაეიოლ ძგას, ნამუსჷთ თაშნეშე ოხოლჷ ახალეშნასოფა [[ქანი (გეოლოგია)|ქანეფიშ]] გჷშაულარეფი დო ალმახანურ ფარანშახ აფუ ასქილადირი [[სეისმოლოგია|სეისმურობა]]. 

ვენაშ აუზიშ (ნამუთ ალპეფიშ ოორუე-ბჟაეიოლ კუნთხუს [[კარპატეფი|კარპატეშე]] რთჷნს) ტექტონიკური დეპრესიაშ ფორმირაფაქ შქა მიოცენს დიჭყჷ, ნამუქჷთ უკული მაჟირაშა მახორცქჷ ქვიბის, მუკი-მუკის ქჷგარტყჷ ნოსხილტეფიშ სახეთ. ობჟათე-ბჟაეიოლ ალპეფს გვალეფიშ ზონალური გოვითარაფაშ შანეფი, ცარცული პერიოდშე დოჭყაფილი, გვალო ახალი დო ჭირაკილი ზონეფიშ ჭიე-ჭიეთ რდუალა, უმოს ნათელო იძირებე, ვინდარო ოორუეშ ალპეფს. უმოსი ჯვეში ზონეფი გინორჩხუალათ ისარსალუ. გვალაშწჷმოხონეფიშ ინალაფუეფს დოლექილი ბერჯეკი ნორღვეფი მასალეფი აკოჭირაკუაშ ახალ ფაზეფს მაჸუნუდუ, თეწკჷმა ასიმეტრიული ნოჭიროკეფი გინონჯირას დო ქერცუან მიშახოხუას განიცადენა. თეშ მოხ, თაქით ხვადუდუ დიდი ვერტიკალური ეზინდუეფი, ნორთობურო — ორგალიშობური, ნორთობურო ბერტული ინოხუალეფით დო ნოსხილეტეფით. თეწკჷმა ართო, ახალ გორჩქინაშ ტექტონიკური ყარაფეფიშ ამპლიტუდა, მუჭოთ რჩქჷ, ბჟაეიოლშე ბჟადალშახ იძინანდჷ. გვალეფს ახალგორჩქინაშ ჟინ მასუმურ დო მაოთხურ ეშაკინეფს, მუთ დიფერენცირაფილო, ორგალიშობური ყარაფიშ სახეთ ხვადუდუ, მიდასურენა მიარერუცხუანი მიოცენური, პლიოცენური მაოთხური ხანიშ [[ტერასეფი (გეოლოგია)|ტერასული]] ჟიდოხეფიშ ნოსქილედეფი გვალეფს დო ლეხერეფიშ კართეეფს. თეცალი მოთინილი ჟიდოხეფი დო [[ტერასეფი (გეოლოგია)|ტერასეფი]] მუჭოთ ობჟათეშე, თაშნეშე ოორუე-ბჟაეიოლ ალპეფს, ფართას რე გოფაჩილი, მარა თინეფი ძალიერო დოსვარილეფი რენა დო მიარე შვანს, ძალიერი აკოჸინალუაშ ინტენსიური [[ეროზია (გეოლოგია)|წყარმალური ეროზიაშ]] გეშა, გეგნორჩხელენა.

ეიოშანალი რე, ნამდა ბჟაეიოლ ალპეფშო ძალიერო დჷმახასიათაფალი რე დო მინ აბანს ფირჩა მოთინილი ჟიდოხეფი თაქ შურო ვამიპალუაფუ, მუთ რელიეფიშ გოვითარაფაშ, ნორთობურო შხვანერი მალუობაშ მაძირაფალი რე. ოართეთ, ბჟადალიშ ალპეფქ, [[ოლიგოცენი|ოლიგოცენშე]] მოჸუნაფილი მაოთხურ პერიოდშახ, ბჟაეიოლიშ გინაწონს, უმოს ძალიერო ეშეკინჷ. გვალაშ რელიეფიშ [[ეროზია (გეოლოგია)|ეროზია]] ინტენსიურო მიშჷ, მარა გვალეფიშ ძალიერ დოდაბალაფაშახ ვემიშჷ. რე თიშ შანეფი, ნამდა ნეოგენს გვალეფი თაქ ხოლო გინორჩხელენა მონჭინაფაშ სტადიაშახ, მუშ გეშათ ჟინ პლიოცენს მოხვალამე ახალი ძალიერი ეშაკინა დო [[რელიეფი|რელიეფიშ]] გოახალაფა, თეს მაჸუნუ მაოთხური ალპეფიშ აკოჸინალუაქ.

[[შვეიცარიაშ ალპეფი|შვეიცარიაშ ალპეფს]], ეკონია შარიაჟული მიშახოხუაშ თებაშ უკული, მიოცენიშ დო პლიოცენიშ თანჯას ჰელვეციურ ზონას ოკო მოხვალამდეკო გვალეფიშ ედომუშამი ინტენსიური ეკინა. მაღალი რაიონეფშო გინორჩხუალა უმოს ძალიერო მიშჷ, დჷნოლექ ოფორუქ გეგნირჩხჷ, კრისტალურ მასივეფქ გეტარკალჷ, ლირულ ნოღირიკეფს დჷნოლექ ქანეფქ უმოსო ქჷდოსქიდჷ. თიწკჷმა გვალეფიშ თელ ასაგასას დიდ განივ ინოღჷრიკუაქ წჷმიქიმიჷ, მუქჷთ გჷმიჭანუ ბჟადალი დო ბჟაეიოლი ალპეფიშ თანჯას წყარმალუეფიშ ლეხერეფიშ დორთილი ღარტაფიშ გოვითარა. შვეიცარიაშ ალპეფიშ მუშობურობას, ბჟაეიოლ ალპეფიშ გინაწონს, აკოხუალაშ დო ნოსხილეტი დისლოკაციეფიშ ალაზიმაფათ სიმორჩილე წჷმარინუანს. ახალგორჩქინაშ [[ტექტონიკა|ტექტონიკური ყარაფეფი]] უმოსო ხვადუდუ ოართე დო დიფერენცირაფილი ორგალიშობური ეშაკინეფიშ სახეთ, ნამუეფით უმოსო დოშქუმალირი რდეს ძგალეფჸურე, გჷშაკერძაფილო — [[ობჟათე|ობჟათეჸურე]]. ალპეფიშ ლეხერეფიშ რშვილიშ გოვითარაფას, შილებე უთოლჸუჯუათ თუდონი მიოცენშე, წოხოლენგვალეფიშ დო დინოხოლენგვალეფიშ წყარმალური დო ტობაშ ნოლექეფიშ ხასიათიშ მეჯინათ. თეწკჷმა, ირდიხას კონსტანტირაფილი რე [[ეროზია (გეოლოგია)|წყარმალური ეროზიაშ]] დუდშეიანი კონსექვენტური მალუობაშ უჯგუშობა, წყარგჷმართუშე გჷმჷმალი წყარმალუეფიშ დიდი განიერი ლეხერეფით. ხვალე უმოს გვიანო — ჟინ [[მიოცენი|მიოცენს]] დო [[პლიოცენი|პლიოცენს]] იჭყანს ფორმირაფას ალპეფიშ ალმახანურ [[რელიეფი|რელიეფშო]] ძალიერო დჷმახასიათაფალი რე დიდი ლეხერეფი. ლეხერეფიშ დუდშეიანი გოვითარაფა, დიო ხოლო დორთილი ალპეფიშ კართეეფიშ ზოგად გეზაშა რდჷ მუკობუნელი, მუსჷთ აეფენდჷ ჭიროკილი გვალეფიშ დო ჭიროკილი შარიაჟეფიშ ლირეშ მანგის დოკინა ჭიროკილი მასეფიშ ეშაკინაშ დო ნწყუალაშ რაიონეფიშ მორიგობა. 

ოორუე შვეიცარიაშ ალპეფიშ დიდი განიერი ლეხერეფი, მუჭომით რე [[აარე|აარეშ]], [[რაისი|რაისიშ]] დო [[ლინთი|ლინთიშ]] ლეხერეფი, თი სახეთ მუჭოთ თინეფი ჯვეშ ბორჯის რდეს გოჭყაფილი, ხვალე ნორთობურო რენა აკოფარდაფილი ჭიროკილი მასივეფიშ მანგიშ დოკინაწკჷმა. შვეიცარიაშ დიდი მანგური დინოხოლენი ღარტაფი, ახლაგორჩქინაშ ტექტონიკური ინოღჷრიკუაშ ზონას იდვალუაფუ. თეშ მაგური გენეზისი უღუ ალპეფიშ ობჟათე ([[იტალია]]შ) კართეეფს, პენინურ ჯინჯურ ზონას (ინსუბრიშ ღარტაფის) დვალირ ვალტელინიშ მანგის ღარტაფის წყარმალუ [[ადა|ადაშ]] ლეხერით.

== გეოლოგიური ეგაფილობა ==
{{თარი|ალპეფიშ გეოლოგია}}{{თარი|ალპური დოჭირაკუა}}
[[ფაილი:Alpiner Gebirgsgürtel.png|მინი|მარჯვნივ|320პქ|ალპიდეფიშ გვალაშ ორტყაფუშ რუკა.]]
ალპეფიშ [[გეოლოგია|გეოლოგიური ეგაფილობა]] დო [[ტექტონიკა]] რთული ხასიათიშ რე. ალპეფქ აკიქიმინჷ ალპური გვალეფიშგორჩქინაშ მალუობაშ ბორჯის, ნამუქჷთ დიჭყჷ დოხოლაფირო 65 მილიონი წანაშ წოხოლე.<ref name="ბრტ" /> [[აფრიკაშ ბაქანი|აფრიკაშ ბაქანიშ]] [[ევროპა|ევროპაშ]] [[კონტინენტი|კონტინენტიწკჷმა]] რაგვინიშ უკული ბჟადალი ალპეფი ბჟაეიოლ ალპეფიშ გინაწონს ბრელით უმოსო აკოკორობილი რდჷ. თეშ გეშა ბჟაეიოლ ალპეფს გაჩქჷ არძაშე დიდი დიამეტრი, თი ბორჯის, მუჟამსჷთ ბჟადალ ალპეფს ამხვადუნა არძაშე მაღალი პიკეფი. არძაშე ჯვეში ართურეფი ორხველჷ [[ჰელვეციური შარიაჟი|ჰელვეციურ შარიაჟის]], ნამუთ იკათუანს პრეკემბრიულ, პალეოზოურ დო ჰერცინულ ჭირაკუეფს.<ref name="gga">{{cite web|url=http://www.mtnforum.org/sites/default/files/pub/6000.pdf|title=ალპეფიშ გეოლოგიურ-გეომორფოლოგიური დოხასიათაფა|work=Mountain Research and Developmen|accessdate=}}</ref>   

ალპეფიშ [[გეოლოგია|გეოლოგიურ ეგაფილობაშ]] უდიდაშ როლს ლაჸაფენს შარიაჟული სტრუქტურა — ნოჭიროკეფიშ ძენწარეფიშ რთული შაყარუა, გინონჯირა დო მიშახოხუა ბჟადალშა დო ოორუე-ბჟადალშა — ბჟადალ ალპეფს, ბჟაეიოლ ალპეფშა — ოორუეჸურე. თაურეშე ოკო გჷმითიშას ობჟათე-ბჟაეიოლ ალპეფიშ ოლქიქ, ნამუთ ტექტონიკურო „ალპიდეფს“ ვარინ, ორხველჷ „დინარიდეფს“. თეშ მოხ, ალპეფიშ ფართობიშ დიდ ნორთის, ოღონც ედომუშამო ვარ, აკმადგინანს ალოქტონური შარიაჟული ნოჭიროკეფიშ ოფორუეფი, უმეტაშო აკოხუალეფით დო [[ეროზია (გეოლოგია)|ეროზიათ]] რენა დათხიული ნოჭიროკეფიშ ჯინჯეფს. ბჟადალ ალპეფშო ძალიერო დჷმახასიათაფალი რე თაშნეგედვალირი "გალეიანი" ჯვეში (კრისტალური) ავტოქთონური (ე.ი. აბანური გორჩქინაშ) მასივეფიშ რანწკი. თინეფი ბჟადალშა ეშაკინელი ფარგათ მეულა ზუღაშპიჯიშ ალპეფშე ([[ობჟათე|ობჟათეშე]]) დო ოორუე-ბჟაეიოლშე [[აარიშ მასივი|აარიშ მასივს]] იბოლოებუნა; თაშ ნამდა, თინეფი ბჟადალ ალპეფიშ მაღალგვალამი ორტყაფუშ გალეიან ქჷნდჷრს აკმადგინანა. თე მასივეფი ჯვეში ჰერცინული ნოჭიროკამი ქჷნდჷრიშ საბოლო აკოციმას დო გინორჩხუალას გინოსქილადირ ნოსქილედო იკოროცხუ, ნამუთ ნორთობურო ახალგორჩქინაშ მასუმური გვალეფიშ — ალპეფიშ ოსხირს იდვალუაფუ.

ჯვეში მასივეფიშ მოხ ავტოქთონური რე თაშნეშე ბჟადალ საფრანგეთიშ წოხოლენალპეფიშ წესიერო ეგაფილი მასუმური ჭიროკილი ქჷნდჷრეფი, მუშ წოხოლენ გვალეფს დო [[იურიშ გვალეფი|იურიშ გვალეფიშ]] ჸალეფწკჷმა ართო. ალპეფიშ ოორუე ზონაშ მანგის გინოზინდილი რე ახალგორჩქინაშ ავტოქთონური ნოჭიროკეფიშ ინწრო ზოლი, ნამუთ [[ნეოგენი|ნეოგენური]] წოხოლენგვალაშ „მოლასეფშე“ ([[კონგლომერატი (გეოლოგია)|კონგლომერატეფშე]], [[ქვიშა|ქვიშეფშე]] დო [[თიხა|თიხეფშე]]) რე ეგაფილი, თე ნოჭიროკეფი შარიაჟული ოფორუშ ფრონტალურ ღოზის უხურგანა.

ალპეფი აკმოდირთუ ევროპაშ ფილეფიშ ნორთეფშე.<ref name="gga" /> რანგით მაჟირა [[ალპური დოჭიროკუა]]ქ (ე.ი. ოროგენული) მოხვადჷ ჟინ ეოცენს დო ოლიგოცენს, პენინიკურ ოკიანექ გოქჷრჷ დო დიჭყჷ ალპეფიშ [[ზუღაშ დონე|ზუღაშ დონეშე]] ეზინდუაქ. თარი ეზინდუაქ დიჭყჷ მიო-პლიოცენს, მარა რეგიონული ეზინდუა რთული ხასიათიშ რდჷ. ამდღარშო ბჟადალ ალპეფშო ([[შვეიცარია|შვეიცარიას]] დო [[საფრანგეთი|საფრანგეთის]]) დჷმახასიათაფალი რე ჰელვეციური დო პენინიკური ტექტონიკური შარიაჟი, ნამუეფით ბჟაეიოლ ალპეფს გჷმოლინაფას ხვალე უძგაშაშ ოორუე ნორთის ძირაფულენს.<ref name="gga" /> ევროპაშ მეჩეჩის ჰელვეციური ტექტონიკური შარიაჟი დეპონირაფილი რდჷ [[მეზოზოური ბუნა|მეზოზოურს]] დო თუდონ მასუმურს. თეშენი ეგაფილობას ბრელი რე კირქუალეფი, ნამუეფით ეიოგანა ალპეფიშ ანდა ჩინებულ პიკის. ბჟაეიოლ ალპეფს პენინიკური შარიაჟი ტკიცას რე ფორილი ბჟაეიოლ ალპეფიშ ართურეფით. პენინიკური ართურეფი ვანაფერო რჩქინდუნა ტექტონიკურ ოჭკორიეეფს. თინეფშე არძაშე უდიდაში რე ტაუერნიშ ოჭკორიე.<ref name="gga" />

ალპეფი ეგაფილი რე შხვადოშხვა ხანიშ [[ქანი (გეოლოგია)|ქანეფით]]. ჭიროკილი სისტემაშ ოსხირს ქიმინჷნს კამბრიულიშწოხოლენი კრისტალური ქანეფი ([[გნაისი|გნაისეფი]], [[ფიქალი|ფიქალეფი]]), ჟინპროტეროზოული დო კვარც-ფილიტური ფიქალეფი, გრანიტული ინტრუზიეფი. კრისტალური ოსხირი ფორილი რე თუდონპალეოზოური ფილიტური ფიქალეფით, ქვიშაქუალეფით, კირქუალეფით, ჟინპალეოზური მოლასური კომპლექსით, მეზოზოური ფიქალეფით დო კირქუალეფით, მეზოზოური დო პალეოგენური ფლიშით დო დიდი სიფსქაშ ნეოგენური მოლასური ფათ. ანთროპოგენულშე წჷმორინაფილი რე ტიპური ჯიშთური ნოლექეფი. 

ბჟაეიოლ ალპეფს გოპატჷნაფილ კირქუალეფს დო უმოს ჯვეშ, ცენტრალურ, ბჟაეიოლ ალპურ შარიაჟეფს შქას, ლირულ ზოლს, უმოს ეშაკინელ დო მეტო გინორჩხილ რაიონეფს დიდ „ოჭკორიეეფს,“ გუშურს უმოს ტომბას პენინიშ შარიაჟეფი. თეცალი „ოჭკორიე“ ჟინი ინიშ აუზის (ბიუნდნერიშ ფიქალეფს დვალირი კრისტალური მასივი სილვრეტას) დო მაღალ ტაუერნის, ნამუშ მასივით ბჟაეიოლ ალპეფიშ პენინიშ დუდ „ოჭკორიეთ“ იკოროცხუ. თაქ ცენტრალურ გნაისეფშე აკოდგინელი გური დო შხვა მეტამორფიზაფილიფალეფი, ნამუეფით მუდგამზმარენ ართიანშა მიშახოხილ ნოჭიროკშე აკმოდირთუ, ბჟაეიოლ ალპეფიშ სისტემაშ ფალეფით რე გოხურგილი. მასუმა „ოჭკორიე“, უმოს ბჟაეიოლშე, ზემერინგიშ რაიონს რე. ბჟაეიოლ ალპეფიშ სისტემაშ ჯინჯიშ ზონა იძირებე ბჟაეიოლ ალპეფიშ ლირულ-კრისტალური დო ფიქალეფიშ ორტყაფუშ ობჟათე ძგას, კირქუალეფშე ეგაფილი დინარიდეფიშ თანჯას, სოდეთ ალპეფიშ შხვანერი ეგაფილობაშ ობჟათე-ბჟაეიოლი ოლქი რე. 
[[ფაილი:Gneiss.jpg|მინი|მარცხნივ|280პქ|[[გნაისი]], ნამუთ ეიოგანს ალპეფიშ დიდ ნორტის]] [[ფაილი:Augen-gneiss-2.jpg|მინი|მარცხნივ|280პქ|გნაისიშ თოლი]]
[[ფაილი:ConglomerateUSGOV.jpg|მინი|მარცხნივ|280პქ|[[კონგლომერატი (გეოლოგია)|კონგლომერატი]]]]   
[[ფაილი:RameschWithCave.jpg|მინი|მარცხნივ|280პქ|[[ოორუეშ კირქუალამი ალპეფი]]შ ნორთი]]
ალპურ-დინარული „ენაკაკაშ“ (ნაჭდევი ქორთ.) მანგის, ნამუთ გჷმოხანტილი რე ძალამი გინძე [[ტექტონიკა|ტექტონიკური]] ღარტაფით, თის წყარმალუეფიშ მანგიშ ლეხერეფით, ობჟათე კირქუალამი ალპეფიშ სისტემა ითამ მერსხუაფილი რე ბჟაეიოლ ალპეფიშ ლირულ-კრისტალურ დო ფიქალამ სტრუქტურაწკჷმა. ობჟათე კირქუალამი ალპეფიშ ალპების სისტემა ზოხორინელი [[გეოსინკლინი|გეოსინკლინური]] აუზიშე რე წჷმოქიმინელი, იხასიათებუ ნოჭიროკეფიშ ობჟათეშა გინონჯირათ დო მიშახოხუათ, თაშნეშე გვალეფიშ ზონალური გოვითარაფათ [[ობჟათე|ობჟათეჸურე]]; თეწკჷმა, მუშ ეგაფილობას დიდ როლს ლაჸაფენს აკოხუალეფი, ნოსხილეტეფი დო ვულკანური გიშაულარეფი.

ალპეფიშ გეოლოგიური ეგაფილობაშ მეტო შანულამ მუშობურობას აკმადგინანს კვათჷრას გჷმოხანტილი მანგური [[ტექტონიკა|ტექტონიკური]] დო [[ლითოლოგია|ლითოლოგიური]] ზონალობა, მუთ გიოხე გვალეფიშ [[გეომორფოლოგია|გეომორფოლოგიას]]. [[შვეიცარია]]ს ბჟადალ ალპეფიშ მაართა (ოორუეშე) გეოლოგიურ დო მორფოლოგიურ ზონას აკმადგინანს დოჭიროკუა დო მიშახუხუას მოჸუნაფილი გვალაშწჷმოხონიშ მოლასეფი, ნამუეფით კვათჷრას რენა ეკინელი, [[შვეიცარიაშ გაბარი|შვეიცარიაშ ჰაბარიშ]] ვადისლოცირაფილ გაბარეფს. თაქ შანულამ სიმაღალას ამხვადუნა ოლიგოცენ-მიოცენური [[კონგლომერატი (გეოლოგია)|კონგლომერატეფი]], ინტენსიურო დორთილი გვალეფიშ [[რელიეფიშ ფორმეფი|რელიეფიშ ფორმეფით]].

უკული [[ობჟათე|ობჟათეჸურე]] მეურს რთულას დისლოცირაფილი ზოლი, ნამუსჷთ ცარცის ჭიროკილი [[ფლიში]], [[კირქუა|კირქუალეფი]] დო [[მერგელი|მერგელეფი]] რენა მეჭედას გინონჯირელეფი დო გინოფორილი [[იურული პერიოდი|იურული]] ფაშ დჷნოლექ ქანეფს — ჰელვეციურ ქერამ შარიაჟეფს. თეშ მაგურო რე გინოჯვარედინაფილეფი იურული ფალეფი დო ფლიშიშ ზოლეფი ხოლო გალენ ავტოქთონურ მასივეფიშ ქჷნდჷრეფიშ კრისტალურ ქანეფწკჷმა. [[შვეიცარია|შვეიცარიას]] თეცალი რე [[აარიშ მასივი|აარიშ]] დო [[გოტარდიშ მასივი|გოტარდიშ მასივეფი]], ნამუეფიშ ჟირხოლო განშეთ [[მეზოზოური ბუნა|მეზოზოური ფაშ]] ნოლექი ფალეფი, [[ტექტონიკა|ტექტონიკურ]] ღარტაფშახ ოჭირინდუანა (ჟინი რაინიშ, ჟინი რაისიშ დო წოხოლენი რაინიშ ლეხერეფით). თე ღარტაფი ნორთობურო ბიუნდნერიშ ფხვიერი ფიქალეფიშ ზოლს ომანგჷ დო ოორუე [[შვეიცარია]]შ ალპეფს [[ობჟათე]]შე რთჷნს. ეკონია შხვადოშხვა, მეტამორფიზაფილი პენინური შარიაჟული [[ქანი (გეოლოგია)|ქანეფიშ]] ფალეფშე რე ეგაფილი. თაქ უმოსო რე კრისტალური მაღალი გვალაშ [[რელიეფიშ ფორმეფი]]. შვეიცარია-იტალიაშ ალპეფიშ [[ობჟათე]]-[[ბჟაეიოლი|ბჟაეიოლ]] ძგაშ ნორთის კვათჷრას გჷშერთუ მეზოზოური კირქუალეფიშ ზონაშ ნოსქილედეფი, თე ზონაშ ბჟადალი გოგინძორაფა დოკინელი რე წყარმალუ [[პადანიშ რზენი|პოშ რზენიშ]] [[ალუვიონი|ალუვიური ნორღვეფით]] რე ფორილი. 

[[საფრანგეთიშ ალპეფი]] [[შვეიცარიაშ ალპეფი|შვეიცარიაშ ალპეფშე]] იშხვავებუ ფართო, წესიერო ეგაფილი ავტოქთონური ჭიროკილი ქჷნდჷრეფიშ ზოლით, ნამუეფიშ ეგაფილობასჷთ უმოსო [[მეზოზოური ბუნა|მეზოზოური ნოლექი]] ფალეფი ღებულენა მენორთობას, გჷშაკერძაფილო — კირქუალეფი (საფრანგეთიშ კირქუალამი წოხოლენალპეფი). [[საფრანგეთიშ ალპეფი|საფრანგეთიშ ალპეფს]] გალენი ავტოქთონური კრისტალური მასივეფიშ ზონა უმოს კვათჷრას რე გჷმოხანტილი, მარა იშენი მეჭყვადილო რე წჷმორინაფილი ზოხოური მასივეფიშ სახეთ (''მონბლანიშ, ბელდონიშ, გრანდ-რუსიშ, პელვუშ, მერკანტურიშ მასივეფი''). თინეფ შქას გჷმოციკინაფილეფი ნორთობურო ბჟადალშა გინმულა, თინეფი გინოზინდილეფი რენა „ბრიანსონის ზონაშ“ ბჟაეიოლჸურე, თე ზონა ფხვიორი კარბონიშ დო ბიუნდერიშ ფიქალეფიშ ფალეფით რე ეგაფილი დო რელიეფის დოდაბალაფაშ ზოლს წჷმოქიმინჷნს. 

უკული მოურს პენინური შარიაჟეფიშ დინოხოლენი მაღალი წყარგჷმართუ ზონა, ნამუსჷთ ფიქალეფი დო [[გნაისი|გნაისეფი]] რე უმოსო. თე ზონა უხურგანს წყარმალუ [[პადანიშ რზენი|პოშ რზენს]]. გჷშაკერძაფილო კვათჷრას რე გჷმოხანტილი დო ართიანშე გჷშართილი რე ბჟაეიოლი ალპეფიშ მანგიშ [[გეოლოგია|გეოლოგიური]] დო მორფოლოგიური ზონეფი. [[შვეიცარია|შვეიცარიაშე]] გოგინძორაფილი ჭიროკილი მოლასეფიშ ზონა შანულამ სიგანას დო სიმაღალას თაქ ხვალე ბჟადალ რაიონს ოჭირინდუანს. თიშ ჟი, ვარა გალამი გვალაშწჷმოხონეფიშ ზოლიშ ჟი, ეპონილი რე ფლიშური ზონა, ნამუსჷთ უბრალო, ოშქაშე სიმაღალაშ გვალეფიშ  [[რელიეფიშ ფორმეფი]] ახასიათენს. ბრეგენცერ-ვალდიშ ბჟადალ რაიონიშ მოხ, ფლიშური ზონა თაქ სოთინი ვეგნურს დინოხოლენ მაღალგვალამ ოლქიშა. უკული მეჸუნს კირქუალეფიშ ოორუე ზონა. თიშ მეჯინათ, ნამდა მუჭო რე თის [[ცარცული პერიოდი|ცარციშ]] ძალიერი კირქუალეფიშ ფა დვალირი, თაქ ამხვადუნა ქირქე კართეეფამი ინწრო ქჷნდჷრეფი დო კუნწულეფი, ვარა ფლატეძგალამი [[კარსტი|კარსტული]] ტაბაკიშობური [[გვალაშ მასივი|მასივეფი]] დო [[პლატო|პლატოეფი]] (ზონაშ ბჟაეიოლ გვერდის). 

ეიოშანალი რე, ნამდა კირქუალამ ალპეფს, ნამუთ დიდ სიმაღალას ოჭირინდუანს, ირო კირქუაშ წოხოლენალპეფიშ ზოლი ოხოლჷ, თინეფს უმოსი დაბალი, ნორკეთ კვათჷრი ფორმეფი უღუნა, მარა უმოსი რთული ეგაფილობაშ რე. თაქ გვალეფიშ ეგაფილობას, ტრიასული დოლომიტამი [[ქანი (გეოლოგია)|ქანეფიშ]] მოხ მენორთობას ღებულენა თაშნეშე [[იურული პერიოდი|იურული]] დო [[ცარცული პერიოდი|ცარცული]] კირქუალეფი დო მერგელეფი. ოორუეშ კირქუალამი ზონაშ ობჟათეშე გინოზინდილი რე ზოლი, ფშხირას თიშ მანგის ლეხერეფით დოშორაფილი, სოდეთ უმოსო რე [[პალეოზოური ბუნა|პალეოზოური ფიქალეფი]] (თაშნეგედვალირი „[[გრაუვაკა|გრაუვაკული ზონა]]“) ოშქაშე სიმაღალაშ ტიპიშ გვალეფით, ნამუეფიშ სიმაღალა ვანაფერო ეკმაჩირთუ 2000 მ-ს. თე ზოლიშ უკული იდვალუაფუ წყარმალუეფიშ ლეხერეფამი დიდი ღარტაფი, ნამუსჷთ მეჸუნს ფართო ცენტრალური (გნაისამი) ზონა; გნაისამ ზონას დიდ გოძვენას მაღალი გვალამი ტიპიშ [[რელიეფი]] უღჷ, ნამუთ უძგაშაშ ბჟაეიოლ რაიონს (შტირიაშ წოხოლენალპეფს) ოშქაშე გვალეფშახ დო გალამ განშახ ხოლო იდაბალებულ. უმოს [[ობჟათე|ობჟათეშე]] კინე გინმურს ფიქალამი ზოლი, ნამუშ მანგისჷთ გინოზინდლილი რე ობჟათეშ დიდი ღარტაფი, წყარმალუეფიშ ლეხერეფით. თინა გჷშმართჷნს ართიანშე ობჟათე კირქუალამ ზონას, ნამუთ ხოლო უმოსი რთული ეგაფილობაშ რე, ვინდარო ოორუეშ ზონა.
[[ფაილი:Feldspathic-wacke.jpg|მინი|270პქ|მინდორიშ შპატიშ (ქვიშაქუაშ) ფოტომიკროგრაფია. თარი გჷმოსახილობა ომანგჷ პოპორეფიშ პოლარიზაციას; თუდონი გჷმოსახილობა ომანგჷ განივ პოლარიზაციას. ლურჯი ეპოქსიდური ფისი აკმაფშანს ფოროამ ფირჩეფს.]]
[[ფაილი:Briançonnais modèles 7F.jpg|მინი||270პქ|მარჯვნივ|[[იურული პერიოდი|იურული პერიოდიშ]] ალპეფიშ ოშქაშე ფაშ პალისნსპასტიკური დო პალეოგეოგრაფიული მოდელეფი. ბლოკ-სქემეფი.]] 
[[ფაილი:Silberen2.jpg|მინი|მარჯვნივ||270პქ|[[კარრი (კარსტი)|კარული]] წჷმჷნაქიმინა ალპეფს.]]  
თაქ ტიპიური რე ობჟათე ტიროლიშ დოლომიტამი გჷშაკერძაფილი, ჸორშიშობური კონკეფამი მასივეფი, თენეფწკჷმა ართო, კირქუაშ გინძე ქჷნდჷრეფი დო თხემეფი რე ადიჯეშ [[ბჟადალი|ბჟადალშე]] დო [[ბჟაეიოლი|ბჟაეიოლშე]] — კარნიაშ ალპეფს. თე ზონაშო დჷმახასიათაფალი რე ჯვეში დო ახალგორჩქინაშ ეშნასოფა  [[ქანი (გეოლოგია)|ქანეფიშ]] ძალიერი გჷშაულარეფი (გრანიტული დო პორფირიტული მასივეფი). კირქუაშ მაღალი გვალეფიშ ზოლს თაქი ხოლო ოხოლჷ უმოსი დაბალი წოხოლენალპეფიშ დო გვალაშწჷმოხეფიშ კირქუალამი ზონა, ნამუთ წყარმალუ [[პადანიშ რზენი|პოშ რზენს]] უხურგანს (ვენეციაშ წოხოლენალპეფი). ალპეფიშ რთული ნოგაფუშ ფორმირაფაშ [[გეოლოგია|გეოლოგიური ისტორია]] უკული დუდ ეტაპეფს ისახუ. დუდშე, შანულამი რე ჟინპალეოზოური გვალეფიშ წჷმოქიმინუაშ  ფაქტიშ რენჯობა; მუქ აკოქიმინჷ ჰერცინული ჭიროკილი გვალეფი. უკული თე გვალეფქ ძალამო გეგნირჩხჷ დო აკოციუ, მარა ნორთობურო იშენი რე დვალირი ალპეფიშ მასუმური სტრუქტურაშ ოსხირო. ჰერცინული გვალეფიშ [[გეოსინკლინი|გეოსინკლინური]] გენეზისი დო თინეფიშ სიტომბაშ სტრუქტურა ოგინაფალი რე ბჟადალ ალპეფიშ გალეიანი ზონაშ მასივეფს, სოდეთ [[კრისტალური ფიქალეფი]] დო [[გნაისი|გნაისეფი]] [[გრანიტი|გრანიტამ]] [[ინტრუზია|ინტრუზიულ]] ბირთვეფს  იკათუანა. შხვა [[გრანიტი|გრანიტ]]-[[გნაისი|გნაისამი]] მასივეფი, მუჭომეფით რე [[მაღალი ტაუერნი]], [[გეოლოგია|გეოლოგიურო]] უმოს ახალგჷნარჩქინათ შილებე იკოროცხანი.

ჰერცინულ გვალეფიშ წჷმოქიმინუაშ უკული წჷმიქიმინჷ ჟინი კარბონიშ გვალამ სქირონაქ. პერმულ ნოლექეფსჷთ ალპეფს თაშნეშე კონტინენტური ვარა კონტინენტურიშ მაგური ხასიათი უღუ; მუს ოხოლჷ ძალიერი, ერუპტიული მინაძინეფი (ბოცენიშ დო ლუგანოშ ტობაშ დო შხვა რაიონეფიშ პორფირეფი); უკვე [[ტრიასული სისტემა|თუდონი ტრიასი]] ხოლო წყარპიჯიშ ნოლექეფით იხასიათებუ. ხვალე ტრიასის, ტეტისიშ ფარგალეფს, იჭყაფუ ალპური გეოსინკლინიშ ტომბა ინოკინა; მუს მუდგაზმარენი, ძალამი თირაფადი სიტომბაშ დო გოფაჩუაშ გიმე ლაფაშ ზონა უღუდუ, მუქჷთ გოთანჯჷ მეზოზოური ფალეფიშ ფაციალური გინორთი (შხვაობა) მუჭოთ ბორჯიშ, თაშნეშე ოფირჩაშ მეჯინათ. თაქ ვეძირებე ნოლექეფიშ წესიერი ეკერეცხული მორიგობა.

თაში, ბჟაეიოლ ალპეფს ტრიასი წჷმორინაფილი რე [[კირქუა|კირქუალეფიშ]] დო [[დოლომიტი|დოლომიტეფიშ]] (სუფთა ზუღური გენეზისიშ) ქვერსემი ფათ (მუდგაზმარენი ვითოში მეტრაშ სიძალიერაშ). [[ობჟათე]]-[[ბჟაეიოლ]] ოლქეფს ტრიასიშ რიფეფიშ მასიური დოლომიტამი კირქუალეფიშ ფალეფი ვულკანურ წჷმჷნაქიმინეფწკჷმა მორიგენა. ბჟადალ ალპეფს პიჯიშო, ტრიასიშ ნოლექეფი მორჩილი სიძალიერაშ, კონტინენტური ფაციესიშ მაგურეფი რენა დო გვალეფიშ  [[რელიეფი|რელიეფის]] შანულამ როლს ვა ლაჸაფენა. [[იურული სისტემა|იურულ პერიოდის]] კუნტახანური [[რეგრესია (გეოლოგია)|რეგრესიაშ]] უკული, მოხვადჷ ზუღაშ ახალ აკოკინაქ, მარა თიწკჷმა, მუჟამსჷთ შქა იურული სილაქუალეფი დო ჟინი იურული კირქუალეფი (შვეიცარიაშ „მაღალი გვალაშ“ კირქუალეფი) ალპეფიშ გალენი ზოლიშ [[რელიეფი|რელიეფის]] დიდ როლს ლაჸაფენა, ბჟაეიოლ ალპეფიშ იურული ქანეფი უმოს ნორკეთ რე გოვითარაფილი (თინეფიშ უკულიანი გოვითარაფაშ გეშა) დო, თეშ მოხ, თინეფი წჷმორინაფილი რენა ძალიერო თირაფადი ფაციესეფით (მარა თაქ ხოლო კირქუალეფი რე უმოსო). „ბარჩხალა ფიქალეფიშ“ ფაციესი, [[ნერჩი ქანეფი|ნერჩი ქანეფიშ]] ერუპტივეფწკჷმა ართო, მერსხუაფილი რე ხვალე ბჟადალ ალპეფიშ პენინური [[შარიაჟი|შარიაჟეფიშ]] ზონაწკჷმა; ხანით თინა უმოსო [[იურული სისტემა|იურულო]] იკოროცხუ.

[[ცარცული პერიოდი|ცარცული ნოლექეფი]], თეში მუჭოთ [[ტრიასული პერიოდი|ტრიასული]] დო [[იურული პერიოდი|იურული]], ჯინჯიერო გინორთელი (გოშხვავაფილი) რე ბჟადალ დო ბჟაეიოლ ალპეფს. ცარცულ კირქუალეფს დო მერგელეფს დიდი შანულობა უღუ ალპეფიშ დო ბრეგენცერ-ვალდიშ გალენი ზონაშ ნოჭიროკამი ქჷნდჷრეფიშ ეგაფილობას. ცარცული პერიოდიშ მალობას თაქ უმუჭყვადუო წარმენდჷ [[სედიმენტაცია]]. ნეოკომიშ უკული, ბჟაეიოლ ალპეფიშ ოლქის მოხვადჷ გვალეფიშ ძალიერ წჷმოქიმინუაქ დო ინტენსიური ჭირაკუაშ პროცესეფქ. ცარცული პერიოდიშ შქას წჷმოქიმინელ გვალეფქ თაქ ენერგიულო გეგნირჩხეს დო აკოციეს. გინორჩხილი მასივეფი დო მუნეფიშ ლეხერეფი დეკინჷ ჟინცარცულ ზუღაქ, ნამუშ ნოლექეფით [[კონგლომერატი (გეოლოგია)|კონგლომერატეფით]] იჭყაფუ. თე ჟინი ცარცული ზუღა აკმიშქუმალუდუ ალპეფიშ ძგაშ ზუღაწკჷმა, ნამუსჷთ ილექუდუ ფლიშური ნოლექეფი (ბჟაეიოლ ალპეფს ფლიში ნორთობურო ცარცის ორხველჷ, [[შვეიცარია|შვეიცარიას]] ფლიში [[პალეოგენი|პალეოგენური]] ხანიშ რე, ხვალე ეგზოტიკურ მასივეფს რე თინა ნორთულო ჟინცარცული). 

ჭირაკუაშ ცარცული ფაზა ალპეფიშ ობჟათე-ბჟაეიოლ ოლქის უმოს მორჩილო რე გჷმოლინაფილი. ცარციშ ბოლოშო ალპეფიშ ფართობიშ უმეტაში ნორთიშე ზუღაქ უკოხოლე დიკინჷ, თენა რდჷ დიხაუჩაშ ქერქიშ ლარამიული ფაზაშ ეშაკინაშ მოღალუ, ნამუშ გჷმოლინაფასჷთ [[იულიუსიშ ალპეფი|იულიუსიშ ალპეფიშ]] დო კანკალე შხვა რაიონიშ ჭირაკუა წჷმარინუანს. 

ოორუე ალპეფს ეშაკინას შანულამ სიდიდაშა ვემიაჭირინდუ. თიწკჷმა წჷმოქიმინელ კანკალე ღარტაფის (კერძოთ, წყარმალუ ინიშ დო ზალცახიშ ლეხერეფს) ჟინი ეოცენი ოჭირინდუანს, მარა მუჭოთ თუდონი ოლიგოცენი, თინა სქიდუ ალპეფიშ ოორუე ძგაშ ზონაწკჷმა მერსხუაფილო დო ჟირი — ნუმულიტური დო ფლიშური ფაციესით რე წჷმორინაფილი. ოლიგოცენს [[დიხაუჩა|დიხაუჩაშ]] ქერქიშ მასუმური ალპური ჭირაკუაშ თარი ფაზაშ ყარაფი მაქსიმალურ ზჷმას ოჭირინდუანს. უმოსო თე ბორჯის იქიმინუ ალპეფიშ გრანდიოზული [[ტექტონიკა|ტექტონიკური]] [[სტრუქტურა]] დო წარმენს გვალეფიშ ძალიერი ეშაკინა, მუთ [[ნეოგენი|ნეოგენს]] დო მაოთხურ პერიოდის ხოლო იგინძორებუ. [[ალპური ჭირაკუა|ალპური ჭირაკუაშ]] დო მიშახოხუაშ ეკონია ქჷრაფადი ფაზეფი ალპეფიშ პერიფერიულ ზონეფს მიოცენს დო თუდონ პლიოცენს ხოლო იძირებე.

== გეოლოგიური სტრუქტურეფი ==
[[ფაილი:Arnold Escher vd Linth.jpg|მინი|მარცხნივ|240პქ|შვეიცარიალი გეოლოგი [[არნოლდ ეშერი]] ([[1807]]—[[1872]]), ნამუთ [[1856|1856 წანაშე]] რდჷ ციურიხიშ პოლიტექნიკური სკოლაშ [[გეოლოგია|გეოლოგიაშ]] [[პროფესორი]]. თინა შვეიცარიაშ გეოლოგიაშ ართ-ართი დჷმარცხუაფალი რე. ალმაავტორალათ აკადგინჷ შვეიცარიაშ [[გეოლოგიური რუკა]].]]    
ნოღა [[გლარუსი]] იდვალუაფუ ნოღა [[ციურიხი|ციურიხიშე]] მუდგზმარენ ვითურ [[კილომეტრი|კილომეტრის]]. თე ტერიტორია წჷმარინუანს [[შვეიცარია|შვეიცარიაშ]] ართ-ართ უჯვეშაშ რაიონს, ნამუთ იდვალუაფუ წყარმალუ ლინციშ ლეხერიშ მანგის. [[XVIII ოშწანურა|XVIII ოშწანურაშ]] შქა წანეფს გლარუსი რდჷ შვეიცარიას [[ტექსტილი|ტექსტილიშ]] წარმებაშ ცენტრი, [[XIX ოშწანურა|XIX ოშწანურაშ]] დაჭყაფუს გინირთჷ [[ალპინიზმი|ალპინიზმიშ]] თარ ცენტრო. დოხოლაფირო თი პერიოდის, გეოლოგ [[არნოლდ ეშერი|არნოლდ ეშერქ]], თე აბანეფიშ მახორუქ, აწარმუ შანულამი გეოლოგიური დაკვირებეფი.<ref name="gst">{{cite book |author=Takeshi Uemura; Shinjiro Mizutani |title=Geological Structures |isbn= |publisher=Chichester ; Toronto : J. Wiley |location= |page=309, Toronto., 1984}}</ref>  

წყარმალუ ლინციშ ლეხერი წჷმარინუანს U-შობურ ლეხერს, ნამუთ დოჭაჭილი რე რისულ-ვიურმული პერიოდიშ [[ჯიშთი|ჯიშთეფით]]. გარტყჷ გოტარკალერი კონკეფი, ნამუეფიშ სიმაღალა რე 2000-3000 მ. ეშერქ გური გუჩჷ, ნამდა პერმული ხანიშ ვულკანური [[კონგლომერატი (გეოლოგია)|კონგლომერატეფი]], ნამუსჷთ ვერუკანოშ ფორმაციას უძახჷნა, ფართას რე გოფაჩილი თე რაიონს კონკეფწკჷმა, [[ქვიშაქუა|ქვიშაქუაშ]] დო [[მერგელი|მერგელეფშე]] ეგაფილი ეოცენური ფალეფი, [[შვეიცარია|შვეიცარიას]] ჩინებული, მუჭოთ [[ფლიში]], ირო ჯინჯიწკჷმა რე გოფაჩილი.<ref name="gst" /> 

გეოლოგ [[ჩარლზ ლაიელი|ჩარლზ ლაიელქ]] გჷმაბჟინუ მუში ჩინებული ნახანდი „გეოლოგიაშ ოსხირეფი“, სოდეთ ეჭარილი რე, ნამდა თუდონ (ჯინჯიწკჷმა დვალირი ფალეფი) ხანით უმოსი ჯვეში რე, ვინდარო ჟი დვალირი ფალეფი, მუქჷთ გინირთჷ აღიარებულ ომენცარე ფაქტო. ეშერი, ნამუთ თიშ მოხ, ნამდა რდჷ გეოლოგი, თეწკჷმა ჯგირი ალპინისტით გოხოლჷდეს. თინა სკეპტიკურო გენწყილ კოლეგეფს არწუმენდჷ მუშ სიმართეშე დო ფშხირას გვალეფშა მეჸუნდუ. მალე მითინს ვაუჭუდუ, ნამდა თენა რე სტრატიგრაფიული ინვერსია, ნამუთ გინოზინდილი რე 20-30 [[კილომეტრი|კილომეტრის]]. ეშერქ ლინციშ ლეხერი ეზჷმუ დეტალურო და დარწუმუ მარკვიებელეფი, ნამდა თი პერიოდის ხვადუდუ უნიკალური, [[დიხაუჩა|დიხაუჩაშ]] ქერქიშ უნელი ყარაფეფი.<ref name="gst" />  

ვერუკანოშ ფორმაცია, ნამუქჷთ დილექჷ თუდო დვალირ დონეეფს, გეგნიაბანჷ მასუმური ფალეფიშ ჟი, დახე ჰორიზონტალური ყარაფათ გინნაკინაშ მანგის. თეცალ შხუმასშტაბურ ნოკინწჷმოქიმინუას გიადუ ''მიშახოხუათწჷმოქიმინუაქ'', (''overthrusting''); გჷმირკვიუ, ნამდა [[შვეიცარია|შვეიცარიაშ]] ალპეფიშ მაღალ გვალაშ პიკეფქ წჷმოქიმინჷ თე პროცესიშ რეზულტატიშ ხარჯიშე. [[ქანი (გეოლოგია)|ქანეფიშ]] გერგენი მასივი, ნამუქჷთ შანულამ სიგინძას გეგნიაბანჷ მიშახოხუათწჷმოქიმინუაშ უკული, ჯოხო „შარიაჟი“ (''nappe''). [[XIX ოშწანურა||XIX]]-[[XX ოშწანურა|XX ოშწანურეფს]] აღიარეს, ნამდა მიშახოხუა წჷმარინუანს რჩქვანილობურ [[სტრუქტურა|სტრუქტურას]], შვეიცარიაშ ალპეფს ეჭარჷნდეს მიარე ოხემანჯღვერეს, მუჭოთ [[ოროგენი|ოროგენული პროცესეფით]] გოპიჯალაფირ გეოლოგიური სტრუქტურაშ მოდელს. ნოკინი, ნამუსჷთ ეშერქ მიოგორუ ვერუკანოშ ფორმაციას დო [[ფლიში|ფლიშის]] შქას, გიადუ [[სარდონიშ ტექტონიკური ზონა|გლარნიშ მიშახოხუაქ]]. შვანდენიშ დოხორალაშ მანგის, ნამუთ გლარუსიშე 5 [[კილომეტრი|კილომეტრით]] რე დოშორაფილი, რჩქჷ ჯგირო გჷმოკვათილი ნოკინი. შვეიცარიაშ ალპეფიშ სტრუქტურაშ აკოგურაფა გაგინძორჷ  [[ალბერტ ჰეიმი|ალბერტ ჰეიმქ]], ნამუქჷთ ჭარჷ ნახანდი ჯოხოდვალათ ''„შვეიცარიაშ გეოლოგია“'' ([[1919]]-[[1922]]). ჰეიმიშ ეშანილი წინგი ალმახანურ ბორჯის ხოლო წჷმარინუანს შანულამ გეოლოგიურ ნახანდის ალპეფიშ გეშა, თის მოჸონაფილი სტრუქტურეფიშ კლასიფიკაცია ამდღა ხოლო გჷმირინუაფუ [[მენცარობა|მენცარობას]].<ref name="gst" /> 

[[შვეიცარიაშ ალპეფი]] გეოლოგიური სტრუქტურეფიშ მუშობურობეფიშ მეჯინათ დორთილი რე: ''მოლასური აუზით'', ''ჰელვეციური'', ''პენინური'', დო თაშნეშე 
''ავსტრიული'' დო ''ობჟათეალპური ზონეფით''. არძაშე შანულამი ნორთეფი — ჰელვეციური დო პენინური ზონეფიშ სტრუქტურაშ მუშობურობეფი მერსხუაფილი რე მიშახოხუათ გოჭყაფაწკჷმა. პენინური ზონაშ დიდი ნორთი დოჸუნს [[მეტამორფიზმი|მეტამორფიზმის]], მუშ აკმადგინალ სტრუქტურეფქ გერთულუ, მუშ გეშათ ირთულებუ ორდოიანი ისტორიაშ გოვითარაფაშ დეფორმაცია.<ref name="gst" /> 

=== გლარნიშ მიშახოხუა დო ჰელვეციური შარიაჟეფი ===
[[ფაილი:Albert Heim.jpg|მინი|მარჯვნივ|240პქ|გეოლოგი [[ალბერტ ჰეიმი]] (1849—1937), ნამუთ ჩინებული რე მუში სუმტომამი ნახანდით შვეიცარიაშ გეოლოგიაშე. ჰეიმქ, შვეიცარიაშ ალპეფს გაგინძორჷ არნოლდ ეშერიშ დოჭყაფილი გჷმორკვიებეფი დო მუში ომენცარე ნახანდეფი ამდღა ხოლო აქტუალური რე გეოლოგიაშ დარგის.]]  
კონკა [[იუნგფრაუ|იუნგფრაუშე]] ბჟაეიოლ ჸურე დოხლაფირო 50 [[კილომეტრი|კილომეტრის]] იდვალუაფუ ტერიტორია, ნამუთ გჷშაგორილი რე მაღალი გვალეფით დო გჷშაკინელი პიკეფით, ნამუეფიშ სიმაღალა დოხლოაფირო 3000 მეტრა რე. მიარერიცხუან თირამ კონკეფშე არძაშე მაღალი რე გვალა [[ტედი]] (3620 მ). თიშე [[ობჟათე|ობჟათეჸურე]] იდვალუაფუ ცენტრალური მასივეფი, ნამუეფიშ გოჭყაფა მერსხუაფილი რე ჰერცინულ [[ოროგენი|ორიგენიულ ყარაფეფწკჷმა]] დო ეგაფილი რე [[მეტამორფული ქანეფი|მეტამორფულ ქანეფით]] და [[გრანიტი|გრანიტეფით]]. ჰელვეციური ზონა ეგაფილი რე შხვადოშხვა ხანიშ ფორმაციეფით (პერმულშე დოჭყაფილი პალეოგენით თებული).<ref name="gst" />   

პერმული ფორმაციაშ დუდი ნორთი წჷმორინაფილი რე ვულკანოგენური [[კონგლომერატი (გეოლოგია)|კონგლომერატეფით]], ნამუეფსჷთ ვერუკანოშ ფორმაცია ჯოხო და გლარუსიშ გოხოლუას დო მუში საძალიერე 1000 [[მეტრი|მეტრას]] ოჭირინდუანს. [[ტრიასული სისტემა|ტრიასულ დჷნოლექეფს]] გაჩქჷნა ალაზიმაფათ ნორკე სიძალიერე დო იკათუანს მოჭითე ფიქალეფს. ჰელვეციური ზონა დჷნოლექეფიშ მეჯინათ აკმოდირთუ [[იურული სისტემა|იურულ]] დო [[ცარცული სისტემა|ცარცული ხანიშ]] კარბონატულ ქანეფშე. [[იურული პერიოდი|იურული ხანიშ]] დჷნოლექეფიშ სიძალიერა დოხოლაფირო 1000 [[მეტრი|მეტრა]] რე, ინ ნორთის თინეფი ჟინ ნორთის უმოსო წჷმარინუანს ჭიფეკაკალამ [[კირქუა|კირქუალეფს]]. ჟინიურული კირქუალეფი ფართას რენა გოფაჩილი [[შვეიცარიაშ ალპეფი|შვეიცარიაშ ალპეფშე]] დოჭყაფილი [[იურიშ გვალეფი|იურიშ გვალეფით]] თებული.<ref name="gst" />  

ჰელვეციურ ზონას უმოსო რე მოუჩე ფერიშ კირქუალეფი დო ნორთობურო ჭუბერამი, მარა [[ოორუე|ოორუეშე]] თინეფი გინმულა მოტუტაშფერო რიფულ კირქუალეფშა.  [[ცარცული სისტემა|ცარცული პერიოდიშ]] დაჭყაფუს ტერიტორიაქ (დვალირი ალმახანური დგომარობათ აარიშ მასივიშ ობჟათეშე), ოეგებიეთ, გინირთჷ ნოლექეფიშ შაყარუაშ ცენტრო. თუდონცარცული ხანიშ დჷნოლექეფიშ სიძალიერა ([[აარიშ მასივი|აარიშ მასივიშ]] [[ოორუე|ოორუეშე]]) ვემიკმაჩირთუ 100 [[მეტრა|მეტრას]]. ობჟათეშე სიძალიერა იძინანს 1500 [[მეტრა|მეტრაშახ]]. შქაცარცული ხანიშ დჷნოლექეფი წჷმორინაფილი რე „გოლტო“ გედვალირი გლაუკონიტამი [[გეოლოგიური ფორმაცია|ფორმაციეფით]], ნამუეფიშ სიძალიერა რე 10-80 მეტრა.<ref name="gst" />  

გლარნიშ მიშახოხუაქ აკიქიმინჷ თიწკჷმა, მუჟამს პერმულ დო ცარცულ დჷნოლექეფს დვალირი [[ქანი (გეოლოგია)|ქანეფიშ]] ფალეფიშ კომპლექსეფქ გაგშერთეს დო გეგნიაბანეს აარიშ დო გოტარდიშ მასივეფიშ ოორუეშე. შარიაჟიქ გეგნიაბანჷ ჟინი რაინიშ ოორუეშე 40 [[კილომეტრი|კილომეტრით]], ნამუთ ყარენდჷ აარიშ მასივიშ გოულათ, იურული, ცარცული დო თაშნეშე მასუმური ფორმაციეფიშ დუდის. მიშახოხუაშ ალმახანური სიბირტყაშ გოთოლწონაფათ, შილებე ირაგადინუას, ნამდა თინა ინმურს მაღალი პიკეფიშ გოულათ, მუჭომეფით რე ჰაუსშტოკი (3158 მ), სუბჰორიზონტალურო, [[ზუღაშ დონე|ზუღაშ დონეშე]] დოხოლაფირო 2800-3000 მეტრაშ სიმაღალას, მარა ოორუეშე 14 [[კილომეტრი|კილომეტრიშ]] დოშორაფათ, შვანდენიშ ძგას, სიმაღალა ანთხუ დახე 700 მ-შახ, თეშენი მიშახოხუაშ სიბირტყაშ ოშქაშე გინოწონუა ომანგჷ 8°-ს [[ოორუე|ოორუეშე]].

გლარნიშ შარიაჟი ამდღარშო უმოსო ეგაფილი რე ვერუკანოშ ფორმაციაშ [[ქანი (გეოლოგია)|ქანეფით]], მარა შარიაჟიშ ოორუე ნორთის, ვერუკანოშ მოხ, ასქილადირი რე ფსქელი ფალეფი (იურულშე პალეოგენშახ), მუშ გეშათ გლარნიშ მიშახოხუა, ოეგებიეთ, გინიაბანებუდუ დაფინალეფით, 2000 [[მეტრა|მეტრაშახ]]. გლარნიშ მიშახოხუათ გინოაბანაფილი, ეგაფილი რდჷ [[დჷნოლექი ქანეფი|დჷნოლექ ქანეფით]]. ფა, ნამუქჷთ დილექჷნ რე აარიშ მასივიშ ოორუეშე, ფაქტიურო აბანს დოსქიდჷ დო გინოფორილი რდჷ კინ თი შარიაჟეფით. თეჯგურა სტრუქტურას, ნამუთ გინოფორილ უგინუაბანაფუ რენ, ჯოხო ''[[ავტოქთონი]],'' მიშახოხუათ გინოაბანაფილ სტრუქტურას — ''[[შარიაჟი]]''.
[[ფაილი:Picswiss GL-12-03.jpg|მინი|მარცხნივ|260პქ|მიშახოხუა ბერნიშ ალპეფს. რჩქჷ კირდეამი ფურიალე, ტარკალე ფერდეფი (შვეიცარია).]]
[[მაჟირა მოსოფელიშ ლჷმა|მაჟირა მოსოფელიშ ლჷმაშ]] უკული, შვეიცარიაშ ალპეფს იჸუ ტარებულქ შანულამ გეოლოგიურ რკვიეფქ, ნამუქჷთ იჸუ მეჯღუნელქ თე ტერიტორიეფიშ მიშახოხუაშახიან, [[სედიმენტაცია|სედიმენტოლოგიურ]] დო [[პალეოგეოგრაფია|პალეოგეოგრაფიულ]] აკოგურაფაშა. გეოლოგი რუდოლფ ტრიუმპი ([[1960]]), ნამუთ ირკვენდჷ [[შვეიცარიაშ ალპეფი|შვეიცარიაშ ალპეფს]], ფლიშურ ფორმაციეფს აკაჯამუ [[ფაციესი|ფაციესეფიშ]] მიარეფერუანობა. თე სქემაშ აკოდგინათ, ქიმიღეს ზიტყვასქვილი, ნამდა ავთოქთონური ორტყაფუ დო ჰელვეციური მიშახოხუეფი დვალირი რდეს [[აარიშ მასივი|აარიშ მასივიშ]] [[ოორუე]] დო [[ობჟათე]] ფერდეფს, თაშ ნამდა, ულტრაჰელვეციურ ზონას ჯოხო შარიაჟეფი, ნამუთ ყარენდჷ უმოსი ობჟათეშე დვალირ ოლქეფშე.

კანკალე აბანს, გლარნიშ მიშახოხუას დო ფლიშის შქას, შელებუანი რე ჟიცარცული დო პალეოგენური ფორმაციეფიშ ძირაფა. თენა რე ჰელვეციური დო ულტრაჰელვეციური შარიაჟეფი, ნამუეფქჷთ ქიმკიმარგეს [[ობჟათე|ობჟათეშე]] ზოხოურ მიშახოხუეფს. ირთულებუ გლარნიშ მიშახოხუეფიშ გარკვიება ლინციშ ლეხერიშ ბჟადალ განშე. თაქ გოტარკალაფირ ტიპიურ სტრუქტურეფს შქას, გჷმოლინაფირი რე ''აქსენიშ'' დო ''სენტის-დრუსბერგიშ შარიაჟეფი''. აქსენიშ ხანი [[ტრიასული სისტემა|ტრიასული]] რე, მარა ურნერიშ ტობაწკჷმა, შქა იურულიშ, ვარა თუდონ ცარცულიშ ფორმაციეფი [[ფლიში|ფლიშის]] რე წჷმორინაფილი. თეწკჷმა, სენტის-დრუსბერგიშ შარიაჟეფს თუდონცარცული ფორმაციეფი დვალირი რენა აქსენიშ შარიაჟეფს. ხაპაკაკალამი ნოტახი [[ქანი (გეოლოგია)|ქანეფი]], ნამუეფით იკათუანა მეტო შხუ რეყეშ ქუალეფს, იფაჩუნა ჰელვეციური ზონაშ ოორუე ნორთის. თენა რე თაშნე გედვალირი [[მოლასეფი|მოლასა]] (Molasse), ნამუშ გოჭყაფა იკათუანდჷ პერიოდეფს [[ოლიგოცენი|შქა ოლიგოცენშე]] [[პლიოცენი|პლიოცენიშ]] მეკოროცხუათ.

=== შარიაჟული სტრუქტურეფიშ გოჭყაფა ===
[[ფაილი:Martinsloch.jpg|მინი|მარცხნივ|260პქ|[[სარდონიშ ტექტონიკური ზონა|გლარნიშ შარიაჟი]], ნამუთ [[2008|2008 წანა]] [[იუნესკო|იუნესკომ]] მოსოფელიშ მონძალაშ ერკებულშა გემშეღჷ.]] 
ჰელვეციური ზონაშ სიგინძა 200-300 [[კილომეტრი]] რე, სიგანა — დოხოლაფირო 50 კილომეტრიშახ. სტრუქტურული მეჯინათ თინა ვარე გინორთელი  ფუნდამენტალურო თი სტრუქტურეფშე, ნამუეფით გლარუსიშ მუკი-მუკის რე დვალირი. მერჩქინელი რე, ნამდა პენინური ორტყაფუშ ჭიროკილი სტრუქტურეფი, ჰელვეციური ზონაშ ჭიროკილი სტრუქტურეფიშ ანალოგიური რე. გლარნიშ ზონას, კერძოთ, შვანდენიშ ელჷ-მოლეფს გოტარკალერი გლარნიშ მიშახოხუა დეტალურო ეჭარჷ  გეოლოგ ჰეიმქ ([[1921]]-[[1922]]).  

ვერუკანოშ ფორმაცია დო [[ფლიში]] მუჭოთ წესინ დორთილეფი რენა გინმალი ფალეფით, ნამუეფიშ სიძალიერა რე 1-3 [[მეტრა]] დო აკმოდირთუ ჭიფეკაკალამ [[კირქუა|კირქუალეფშე]], ნამუეფით მუშ განშე, იკათუანა მიარერიცხუან ფიქალიშობურ ლაქეფს, ნამუეფიშ სიგანა რე მუდგაზმარენი მილიმეტრი დო ჯოხო ''ლოხშეიტენიშ კირქუა''. ჰელვეციურ ზონას დეფორმაციაშ უძგაშაში ოკუჩხე (საფეხური ქორთ.) წჷმორინაფილი რე ჭიფე ჭირაკუეფით, ნამუეფით გოვითარაფილი რე კირქუაშ ფალეფს დო გაჩქჷ 3-5 [[მეტრა]] სიძალიერა. [[1959|1959 წანას]] ჰიუბერტიქ დო რუბიქ აკიმუშუეს [[ქანი (გეოლოგია)|ქანეფიშ]] მექანიკაშ პრინციპეფი მიშახოხუაწკჷმა მემართებას.

თიშ უკული, მუთ ეშერქ მიოგორუ გლარნიშ მიშახოხუას, 100 წანაშ მალუობას [[შვეიცარიაშ ალპეფი]] მერჩქინელი რდჷ, მუჭოთ [[გეოლოგია|გეოლოგიური სტრუქტურაშ]] მოდელი. მარა, კანკალე პრობლემა, მუთ ოწაწჷ მიშახოხუაშ გოჭყაფას დო მექანიზმის, ამდღარშო კინე სქიდუ უგინუჭკირუ პრობლემათ. მაგალითიშო, სოჸურეშე რდჷ მიშახოხილი ჰელვეციური შარიაჟეფი? ტრიუმპიშ ([[1960]]) მეჯინათ, შვეიცარიაშ ალპეფიშ სიგანა 150 [[კილომეტრი|კილომეტრიშახ]] რე, თის დუორთინუანთ დაჭყაფუ დგომარობაშა და, მუში სიგანა 300 კილომეტრიშახ იჸუაფუდუ.

== დინოხოლენი წყარეფი ==
=== ზოგადი დოხასიათაფა ===
[[ფაილი:Lech unterhalb der Staustufe bei Seestall.JPG|მინი|მარცხნივ|270პქ|წყარმალუ [[ლეხი]].]]
[[ფაილი:Rhone bei steinhaus.jpg|მინი|მარჯვნივ|270პქ|წყარმალუ [[რონა]].]] 
[[ფაილი:Abfluss des Rein da Tuma aus dem Tumasee.jpg|მინი|მარცხნივ|270პქ|წყარმალუ [[რაინი|რაინიშ]] ოდუდეეფი.]]
[[ფაილი:Besenello-panorama castel Beseno 2.jpg|მინი|მარჯვნივ|270პქ|წყარმალუ [[ადიჯე]].]]
ალპეფი მუში [[რელიეფი|რელიეფით]] დო [[გეოლოგია|გეოლოგიური ეგაფილობათ]] კვათჷრას გჷშერთუ [[ბჟადალი ევროპა|ბჟადალ ევროპაშ]] შხვა ქიანეფიშ ფონს. ალპიშ გვალეფი წჷმარინუანს [[ბჟადალ ევროპა|ბჟადალ ევროპაშ]] თარ ჰიდროგრაფიულ ნოსქვის. თინა მუშობურო დიდი ცენტრალური, მაღალგვალამი რეგიონი რე, მუშ მუკი-მუკის დვალირ [[რზენი (გეოგრაფია)|რზენი]], გალამ დო ოშქაშე სიმაღალაშ რაიონეფს შქას. ალპეფიშ რელიეფიშ თე მუშობურობეფი გოთანჯჷნა მუში [[ჰავა|ჰავაშ]] ([[კლიმატი|კლიმატიშ]]) მუშობურობასჷთ. დუდშე, ალპეფი ედომუშამო მაღალი ტენამობაშ აკანი რე, სოდეთ გჷმოხანტილი რე ხვეიანი [[ატმოსფერული ნოლექეფი|ატმოსფერული ნოლექეფიშ]], ირალი ჸინეფიშ [[ზოთონჯი|ზოთონჯიშ]] [[თირი|თირიშ]] ძალიერი შაყარუაშ დო ფშხირი ჰიდრორშვილიშ თირუა. [[წყარმალუ|წყარმალუეფი]] ალპეფშე შხვადოშხვა გეზათ მეულა მეძობელ ქიანეფშა. ალპეფიშ [[ჸინი|ჸინეფი]], [[თირი]] დო მიმალი წყარეფი შქა [[ევროპა|ევროპაშ]] დიდ წყარმალუეფიშ უმიარაშობას აკმონაზირანს. 

ხვეიანი [[ატმოსფერული ნოლექეფი]], ჰაერიშ სილამიე, თირიშ დო ჸინეფიშ ძალიერი შაყარუა წყარიშ არტერიეფიშ აკონაზირუაშ შანულამ წყუს წჷმარინუანა დო გოთანჯჷნა ალპეფიშ სიდიდარას დინოხოლენი წყარეფით — მიარერიცხუანი [[წყუ (გეოგრაფია)|წყუეფით]], წყარიშ ნადუეფით დო [[წყარმალუ|წყარმალუეფით]], მორჩილი დო დიდი [[ტობა|ტობეფით]]. ხვალე [[კარსტი|კარსტული მასივეფიშ]] გოვითარაფაშ რაიონეფს გჷშაკერძაფილო ავსტრიაშ კირქუალამ ალპეფს, წყარმალუეფიშ რშვილი უმოსი ვანაფერი რე დო [[გვალა|გვალეფიშ]] ჟინი ნორთეფი ალაზიმაფათ ღარჷბი რე წყარით. კირქუალამ წოხოლენალპეფს, კარსტული ფორმეფიშ დო რშვილეფიშ მოლინეფიშ რენჯობაშ უმკუჯინუო, მიარე წყუ დო ჰიდრორშვილი ფშხირი დო დიდარი რე წყარიშ აკნაზირათ, თიშენი, ნამდა წყარმალუეფიშ უმიარაშობას ოდუდე მაღალგვალამ კრისტალურ დო ფიქალამ ზონას უღუ. თეშ მოხ, კირქუალეფი ძალიერო დისლოცირაფილი რე, თინა მუჭოთ რჩქვანილობურო, ჭუბერიშ, ქვიშაქუალეფიშ, მერგელეფიშ ფალეფწკჷმა მორიგენს, მუთ უნარღელჸონს წყარუგუულ ჰორიზონტეფიშ რენჯობას დო ნორმალური, ხვეიანი, წყარმალური გუმნაულეფიშ პიჯალეფს.  

ალპეფიშ გვალეფიშ ქჷნდჷრეფშე ოდუდეს ეჭოფუნა [[ევროპა|ევროპაშ]] უდიდაში [[წყარმალუ|წყარმალუეფი]]: [[რაინი]], [[რონა]], [[დუნაი]], [[პო (წყარმალუ)|პო]] დო თინეფიშ მიარერიცხუანი ნადუეფი, ნამუეფშეთ არძაშე შანულამეფი რე: [[აარე]], [[რეისი]], [[დიურანსი]], [[დრომი]], [[იზერი]], [[დრავა]], [[ენსი]], [[ინი]], [[ოლო]], [[ადა]], [[ტიჩინო (წყარმალუ)|ტიჩინო]] დო თაში.

=== წყარმალუეფი ===
[[ფაილი:HauteVallePo.JPG|მინი|მარჯვნივ|260პქ|წყარმალუ პოშ ოდუდე ალპეფს]]
[[ფაილი:Ponte sul Adda Paderno.jpg|მინი|მარჯვნივ|260პქ|წყარმალუ პოშ ნადუ [[ადა]].]]   
[[ფაილი:Wasserschloss switzerland.jpg|მინი|მარჯვნივ|260პქ|წყარმალუეფიშ აარეშ დო რეისიშ აკაკათაფუშ აბანი]]
ალპეფიშ წყარმალუეფი ორხველჷნა [[ოორუეშ ზუღა|ოორუეშ ზუღას]] ([[რაინი|რაინიშ]] ნადუეფამო), [[უჩა ზუღა|უჩა ზუღაშ]] ([[დუნაი]] დო მუში მარძგვანი ნადუეფი [[ილერი]], [[ლეხი]], [[ინი]], [[ენსი]], [[დრავა|დრავაშ]] ჟინი მალობა), [[ადრიატიკაშ ზუღა|ადრიატიკაშ ზუღაშ]] ([[ადიჯე]], [[პო (წყარმალუ)|პოშ]] კვარჩხანი ნადუეფით), [[ლიგურიაშ ზუღა|ლიგურიაშ ზურაშ]] დო [[ლიონიშ ჸუჯი|ლიონიშ ჸუჯიშ]] ([[რონა]] კვარჩხან ნადუეფამო) აუზეფს. წყარმალუეფი ჩქარი რე დო წყარხვეიანი. უმეტაშო ირდუნა [[ჯიშთი|ჯიშთური]], [[თირი|თირიშ]] დო [[ჭვემა|ჭვემაშ]] წყარეფით. წყარიშ მაქსიმუმი წყარმალუეფს [[აფუნი|აფუნს]], [[ზარხული|ზარხულიშ]] მაართა გვერდის დო [[დამორჩილი|დამორჩილს]] იფიქსირებუ.

გვალეფიშ სიმაღალაშ დო ქირქეამი სუკეფიშ რინაშ გეშა ალპეფს წყარმალური გჷმნაულაშ მუდანობა, [[ევროპა|ევროპაშ]] შხვა ქიანეფიშ გინაწონს, გჷშაკერძაფილო დიდი რე. გვალაშ წყარმალუეფს, ნამუეფით ირალი [[თირი|თირით]] დო [[ჯიშთი|ჯიშთეფიშ]] ნდღულაფათ აკმინაზირუნა, ხოლო უმოსი დიდი გუმნაულაშ  კოეფიციენტი უღჷნა. [[წყარმალუ|წყარმალუეფი]], ნამუეფიშ აუზეფით უთარაშო წოხოლენალპეფწკჷმა რე მერსხუაფილი დო ნამუეფსჷთ ჯიშთეფიშ წყარით აკმონაზირანა შურო ვაუღუნა, ვარა ჭიჭე მუდანობათ — წყარხვეიანეფი რე, მარა ალაზიმაფათ ნორკებო, ვინდარო თე წყარმალუეფი, ნამუეფით ჯიშთეფით ირდუნა. ალპეფიშ დიდი წყარმალუეფიშ უმიარაშობას, დო თაშნეშე, დახე არძა მაღალგვალამი ზონაშ წყარიშ ნადუეფს ტიპიური ალპური გჷმნაულაშ რეჟიმი უღჷნა, ნამუთ  რეგულარულ, კვათჷრას გჷმოხანტილ, [[ზარხული|ზარხულიშ]] თუთეფიშ მაქსიმუმწკჷმა დო თაშნეშე წესიერ დო ირალ [[ზოთონჯი|ზოთონჯიშ]] მინიმუმეფწკჷმა ([[ღურთუთა]]-[[ფურთუთა]]) რენა მერსხუაფილი. ჯიშთეფიშ დო ირალი თირიშ ძალიერი ნდღულაფაშ ბორჯის [[რაინი|რაინიშ]] მაღალი დონეშ ოშქაშე სიდიდა ვითშახ ეკმაჩირთუ დაბალი დონეშ ოშქაშე სიდიდას. ალპურ წყარმალუეფს, ნამუეფიშ ოდუდეეფიშ აკონაზირუას ჭვემეფი დო თირიშ ნდღულაფა დიდ როლს ლაჸაფენა, ნორკებო ტიპიურო გჷმოხანტილი ალპური რეჟიმი უღჷნა; თეცალი წყარმალუეფიშ [[ზოთონჯი]]შ დონე უმოს ორდო იძინანს — [[ფურთუთა]]-[[მელახი|მელახშე]]; თაშნეშე მაქსიმუმი ხოლო რჩქვანილობურშე ჭიჭეთ ორდო — [[მანგი|მანგიშე]] მოურს. თეცალი რეჟიმი უღჷნა მაგალითო წყარმალუ [[დიურანსი|დიურანსიშ]] ჟინ წელს, თაშნეშე წყარმალუეფს: [[იზერი|იზერს]], [[ენსი|ენსს]], [[დრავა|დრავას]] დო ბრელ შხვას.  

[[წყარმალუ|წყარმალუეფს]], ნამუეფიშ აუზეფით ოორუე წოხოლენალპეფს რე, გუმნაულაშ სეზონური კონტრასტი ნორკებო კვათჷრი უღჷნა თი წყარმალუეფიშ გინაწონს, ნამუეფი ოდუდეს მაღალგვალამ ზონას ეჭოფუნა. თინეფიშ [[ზოთონჯი]]შ მინიმუმიშ ბორჯი ძალამი მორჩილი რე. მინიმუმი კანკალეშა [[დამორჩილი|დამორჩილს]] ხოლო მოურს, ე.ი. [[ზარხული|ზარხულიშ]] აორქაფაშ გეშა [[გრუნტი|გრუნტიშ]] [[წყარი|წყარეფიშ]] ნაზირაშ მორკებაშ ბორჯის; მაქსიმუმი — [[აფუნი|აფუნს]] ([[მესი|მესის]]) უჩქჷ. გვალო შხვა ტიპიშ რეჟიმი ახასიათენს ობჟათე წოხოლენალპეფიშ წყარმალუეფს, სოდეთ [[სქირონაშქა ზუღა|სქირონაშქა ზუღაშ]] ჰავაშ გოლინა რე; თენა მეტ-ნორკებო გიოხე გუმნაულაშ მალუობას, მუთ გჷმიხანტუ [[ზარხული|ზარხულობათ]] წყარიშ დონეშ ოგინაფალო დორკებას. კერძოთ, თეცალი რე ვენეციაშ წოხოლენალპეფიშ დო საფრანგეთიშ ალპეფიშ ობჟათე რაიონიშ წყარმალუეფი, ნორთობურო ობჟათე ტიროლიშ დო ლომბარდიაშ წოხოლენალპეფიშ  წყარმალუეფი ხოლო. თიშ უმკუჯინუო, ნამდა [[ტალიამენტო (წყარმალუ)|ტალიამენტოს]], [[პიავე|პიავეს]] დო [[ბრენტა|ბრენტას]] მაღალ ალპეფს უღჷნა ოდუდე, [[ზარხული|ზარხულს]] თინეფი წყარიშ სინორკეთ იხასიათებუნა დო ვენეციაშ წოხოლენალპეფიშ ლეხერეფშე ფართო, დახე სქირე, რეყეშ ქუალეფით ფორილ [[კალაპოტი|კალაპოტის]] მიხარჩალჷნა. დონეშ კვათჷრი მოძინა დო წყარალა თაქ [[აფუნი|აფუნს]] უჩქჷ, გვალეფს თირიშ ნდღულაფას დო აფუნიშ ჭვემეფიშ ბორჯის. მაჟირა მაქსიმუმს [[დამორჩილი|დამორჩილიშ]] ჭვემეფი გჷშეჭანუანს.

[[ზარხული|ზარხულიშ]] აორქაფა ობჟათე ალპეფს თი ზომაშა ოჭირინდუანს, ნამდა თიცალ დიდ ალპურ წყარმალუეფს ხოლო გიოხე, მუჭომეფით რე [[ადიჯე]], ნამუშ აუზით უმოსო მაღალგვალამ ორტყაფუს იდვალუაფუ, მუში ოდუდე ირალი თირით დო ჸინეფით ირდუ.

[[ოორუეშ ზუღა|ოორუეშ ზუღას]] ორხველჷ წყარმალუ [[რაინი]], ნამუთ ოდუდეს ეჭოფუნს ალპეფს დო ჟინ მალობას კვათჷნს იურის, შვარცვალდიშ გვალეფიშ ჸაქჷნდჷრეფს, უკული გინმურს ბოდენზეეშა. წჷმარინუანს ბჟადალ ევროპაშ უშანულამაშ ოერეფოშქაშე წყარიშ მაგისტრალს. სიგინძა რე 1233 კმ,<ref name=kurzerRhein>{{cite web |url=http://www.sueddeutsche.de/wissen/981/507145/text/ |title=Der Rhein ist kürzer als gedacht – Jahrhundert-Irrtum |work=sueddeutsche.de |accessdate=27 March 2010 |last1=Schrader |first1=Christopher |last2=Uhlmann |first2=Berit |language=German |date=28 March 2010}}</ref><ref name=shortRhine>{{cite web |url=http://www.thelocal.de/society/20100327-26161.html |title=Rhine River 90km shorter than everyone thinks |work=The Local – Germany's news in English |date=27 March 2010 |accessdate=9 April 2010}}</ref> აუზის ფართობი — 185 ვითოში კმ². თარი ნადუეფი რე: [[ნეკარი]] (სიგინძა 367, აუზიშ ფართობი 13 900 კმ²), [[მაინი (გერმანია)|მაინი]] (სიგინძა 527, აუზიშ ფართობი 27 292 კმ²), [[რური]] (სიგინძა 217, აუზიშ ფართობი 4 485 კმ²) (კვარჩხანი); [[აარე]] (სიგინძა 295, აუზიშ ფართობი 17 779 კმ²), [[მოზელი]] (სიგინძა 545, აუზიშ ფართობი 28 286 კმ²) (მარძგვანი). რაინი მიორსხუანს ოორუეშ ზუღას დო ალპეფიშ გვალეფს. 

წყარმალუ [[დუნაი]] ოდუდეს ეჭოფუნს [[შვარცვალდი|შვარცვალდიშე]], [[ზუღაშ დონე|ზუღაშ დონეშე]] 678 მ სიმაღალას. სიგინძა რე 2857 კმ.<ref name=hydatl>Bundesministerium für Umwelt, Naturschutz und Reaktorsicherheit: Hydrologischer Atlas von Deutschland, Freiburg i. Br. 2003</ref> მალობაშ ჟინ მუნაკვათას მარძგვანშე აკათუ ალპეფიშ კართეეფშე გჷმჷმალი მიარე წყარმალუ, ნამუეფშეთ შანულამი რე: [[ლეხი]] (სიგინძა 264, აუზიშ ფართობი 3 926 კმ²), [[იზარი]] (სიგინძა 295 კმ, აუზიშ ფართობი 8 370 კმ²), [[ინი (წყარმალუ)|ინი]] (სიგინძა 517 კმ, აუზიშ ფართობი 25 700 კმ²), [[ენსი]] (სიგინძა 254 კმ, აუზიშ ფართობი 6 000 კმ²) დო შხვა. 
{{wide image|070406-10 Tal Meran Bozen.jpg|1200px|<center>წყარმალუ [[ადიჯე|ადიჯეშ]] ლეხერი</center>}}
[[რონა]] ოდუდეს ეჭოფუნს ლეპონტინიშ ალპეფს. ჟინ მალობას დო შქაწელს უთარაშო ირდუ [[თირი|თირიშ]] დო [[ჯიშთი|ჯიშთეფიშ]] წყარით. სიგინძა რე  812 კმ.<ref>{{cite web|url=http://www.hls-dhs-dss.ch/textes/d/D8769.php|title=წყარმალუ რონა/დოხასიათაფა|work=|accessdate=04/01/2012}}</ref>
მარძგვანი ნადუეფი რე [[ენი (წყარმალუ)|ენი]] (სიგინძა 190 კმ, აუზიშ ფართობი 3 630 კმ²), [[სონა]] (სიგინძა 473 კმ,<ref name="sandre"> Die Angaben zur Flusslänge beruhen auf den Informationen über die, abgerufen am 6. Oktober 2010, gerundet auf volle Kilometer. </ref> აუზიშ ფართობი 29 900 კმ²), [[არდეში (წყარმალუ)|არდეში]] (სიგინძა 125 კმ, აუზიშ ფართობი 2 430 კმ²), კვარჩხანი: [[იზერი]] (სიგინძა 286 კმ, აუზიშ ფართობი 11 800 კმ²), [[დიურანსი]] (სიგინძა 324 კმ, აუზიშ ფართობი 14 225 კმ²).  
[[ფაილი:Tagliamento from Monte di Ragogna.jpg|მინი|მარცხნივ|200პქ|წყარმალუ [[ტალიამენტო (წყარმალუ)|ტალიამენტოშ]] ლეხერი]] 

წყარმალუ [[ადიჯე]] ოდუდეს ეჭოფუნს ოორუე [[იტალია]]ს, ალპეფს. სიგინძა რე 410 კილომეტრი. შანულამი რე თაშნეშე წყარმალუ [[პო (წყარმალუ)|პო]], ნამუშ სიგინძა რე 652 [[კილომეტრი]]. ჟირხოლო [[წყარმალუ]] ალპეფიშ დო [[ადრიატიკაშ ზუღა|ადრიატიკაშ ზუღაშ]] მიმარსხუაფალი არტერიეფი რე.

წყარმალუ [[ტალიამენტო (წყარმალუ)|ტალიამენტო]] იკოროცხუ ეკონია დიდ ალპურ წყარმალუთ, ნამუთ წჷმარინუანს ალპეფშო წყარმალუშ ეკოსისტემაშ მინუშის. მუში ოდუდეეფი იდვალუაფუ [[იტალია|იტალიაშ]] ალპეფიშ ოორუე-ბჟაეიოლ კირქუალამ ზონას, [[ზუღაშ დონე|ზუღაშ დონეშე]] 1195 მეტრაშ სიმაღალას. აკათუ [[ადრიატიკაშ ზუღა|ადრიატიკაშ ზუღას]]. სიგინძა რე 178 კილომეტრი, აუზიშ ფართობი 2 916 კმ². გოფართაფილ რზენ აბანეფს წყარმალუშ სიგანა 3 [[კილომეტრი|კილომეტრიშახ]] ოჭირინდუანს. ტალიამენტოშ გარჩქჷ ლეხერიშ რთული დო ჯვეში მორფოლოგიური ხასიათი. წყარმალუ ართიანწკჷმა მიორსხუანს ალპეფიშ გვალეფს დო [[ადრიატიკაშ ზუღა|ადრიატიკაშ ზუღას]].<ref>{{cite web|url=http://homepages.eawag.ch/~tockner/publications/Wardetal1999-Tag.pdf|title=A reference river system for the Alps: the ‘Fiume Tagliamento’|work=|accessdate=}}</ref>

ალპეფიშ წყარმალუეფი, მუნეფიშ დიდი ფეიკარობაშ, განივი პროფილიშ კვათჷრი გარდატეხაშ დო გვალეფს მერეხი ჭვემეფიშ დო [[თირი|თირიშ]] ნდღულაფაშ ბორჯის, დონეშ ფეიკარი ეკინაშ გეშა, ვარე მოღე წყარიშ ტრანსპორტიშო, მარა მანგიორი თინეფი დიდარეფი რენა წყარიშ ენერგიაშ უდიდაში ნაზირათ, მუში გჷმორინაფაქჷთ უშანულამაშ ფაქტორო გინირთჷ [[XIX ოშწანურა|XIX ოშწანურაშ]] ბოლოს დო [[XX ოშწანურა|XX ოშწანურაშ]] დაჭყაფუს ოორუე [[იტალია|იტალიას]], [[შვეიცარია|შვეიცარიას]] დო [[საფრანგეთი|საფრანგეთის]] შხუ ხერეჭუაშ ფეიკარი გოვითარაფაშო.

=== ტობეფი ===
ალპეფიშ გვალაშწჷმოხონეფიშ ტობეფი, გჷშაკერძაფილო [[შვეიცარია|შვეიცარიაშ]] დიდი დო [[იტალია|ჟინი იტალიაშ]] ტობეფი შანულამ როლს ლაჸაფენა [[გვალა|გვალეფიშ]] დო მახორობაშ რინას. წყარიშ დიდი აუზეფი — ტობეფი, ნამუეფით [[ზოთონჯი|ზოთონჯის]] რჩქვანილობურო ვეჸინუნა (ოორუე ტობეფი რგილ ზოთონს მინშა ნორთობურო იჸინუნა), ალჷბორენა მუნეფიშ წყარპიჯეფიშ დო ელჷ-მოლეფიშ [[ჰავა|ჰავას]].
[[ფაილი:Castelli di Cannero dal lago 2 (r).jpg|მინი|მარჯვნივ|280პქ|[[ლაგო-მაჯორე]]]] 
მუნეფიშ წყარპიჯეფი მეჭედას რე დოხორელი დო ფორილი რე ბაღეფით. ჟინი იტალიაშ გვალეფით თხილერი ტობეფიშ გოხოლუას ლჷბუ დო ლამე ჰავა რე; თაქ ბრელით უმოსი ლჷბუ [[ზოთონჯი]] უჩქჷ, ვინდარო წყარმალუ [[პადანიშ რზენი|პოშ რზენს]], თეშენი თაქი გოფაჩილი რე [[სქირონაშქა ზუღა|სქირონაშქა ზუღაშ]] ირალწვანე ფლორა, ნამუთ რზენს ვაჩანს. თეშ მოხ, ტობეფი წჷმარინუანს წყარით მეულა-მოულაშ მოხუჯურ საშუალებას. თაურეშე იჭყაფუ გვალეფშა მიშაულარი შარეფი, ნამუეფით ფართო დო ტომბა  [[ტროგი|ტროგულ ლეხერეფს]] იგინძორებუ დო უშანულამაშ გინაულარეფშა მეურს. თეშენი თე შარეფი დო მუნეფიშ წყარპიჯეფი შანულამ როლს ლაჸაფენდეს [[ევროპა|ევროპაშ]] ქიანეფიშ ურთიართალას. 

ლომბარდიაშ ალპეფიშ ბჟადალ ნორთის, [[ზუღაშ დონე|ზუღაშ დონეშე]] 193 მეტრაშ სიმაღალას, ტექტონიკურ ქვიბის აშახვილჷ [[ლაგო-მაჯორე|ლაგო-მაჯორეშ ტობა]], ნამუშ სიგინძა  რე 65 კილომეტრი,<ref>{{cite web|url=http://www.lago-maggiore.info/|title=ლაგო-მაჯორეშ ტობა|work=ოფიციალური ვებ-ხასჷლა|accessdate=}}</ref> სიგანა რე 11 კილომეტრი.<ref name="brt" /> გოხურგილი რე უმოსო ქირქეამ დო მარალ წყარპიჯეფით. ტობაშ ქვიბი გჷმომუშებული რე გვალეფშე მოულირ ჯვეშ [[ჯიშთი]]შე. ობჟათეშე დოვილირი რე ჯვეში ჯიშთიშ [[მორენა|მორენით]]. ტობაშ სიტომბა რე 372 მეტრა. გჷმირინუაფუ ონიშეთ. ტობას ოორუეშე ობჟათეშა კვათჷნს წყარმალუ [[პო (მდინარე)|პოშ]] კვარჩხანი ნადუ [[ტიჩინო (წყარმალუ)|ტიჩინო]]. ბჟადალ ნორთის იდვალუაფუ ჩინებული კოკი ბორომეო. [[XV ოშწანურა|XV ოშწანურაშე]] ტობაშ მუკი-მუკის დიხორჷ ბორომეოშ ფანიაქ, ნამუეფით ამდღარშახ ოხორანა კოკის დო მეთხოზჷნა ჩხომიშ ჭოფუას. ლაგო-მაჯორე ჩხომით დიდარი რე, ხე [[კალმახა]], [[ქაშაყი]] დო შხვა ბუნაშ ჩხომეფი.<ref name="brt">{{cite web|url=http://www.britannica.com/EBchecked/topic/356584/Lake-Maggiore|title=ლაგო-მაჯორეშ ტობა|work=[[ბრიტანიკა|ენციკლოპედია ბრიტანიკა]]|accessdate=}}</ref> ჟინ ნორთის გოფაჩილი რე ალპეფი, შქა ნორთი გალეფს შქას რე გოდვალირი, თუდონ ნორთის გოფაჩილი რე ლომბარდიაშ რზენი.<ref>John Ball, ''The Alpine Guide, Central Alps'', p. 306</ref> ბჟადალ წყარპიჯიწკჷმა ეგაფილი რე ჩინებული კურორტეფი: სტრეზა, ვერბანია, არონა დო კანობიო.<ref name="brt" /> ლაგო-მაჯორე ზიტყვაზიტყვით ითანგუ, მუჭოთ „დიდი ტობა“. 
{{wide image|Vista del Lago Maggiore dall'Isola Madre.jpg|1200px|<center>[[ლაგო-მაჯორე|ლაგო-მაჯორეშ]] გინაჯინუ</center>}}
[[ფაილი:Villalucertola.jpg|მინი|მარჯვნივ|230პქ|[[კომო (ტობა)|კომოშ ტობა]]]] 
ალპეფიშ ობჟათე გვალაშწჷმოხონეფს, [[ზუღაშ დონე]]შე 198 მეტრაშ სიმაღალას <ref name=iii>{{cite web | title= Laghi italiani | publisher= Istituto Italiano di Idrobiologia | url= http://www.iii.to.cnr.it/limnol/cicloac/lagit.htm | accessdate=2006-11-17}}</ref> იდვალუაფუ [[კომო (ტობა)|ტობა კომო]], ნამუთ გოხურგილი რე კირქუალეფით დო გრანიტეფით ეგაფილ მაღალ გვალეფით, ნამუეფიშ სიმაღალა ლაჸაფენს 2000 მეტრაშე (ობჟათეშე) 2400 მეტრაშახ (ოორუე-ბჟაეიოლჸურე). ქვიბი ტექტონიკურ-ჯიშთური გორჩქინაშ (გორჩქინა-წარმოშობა, თაქ) რე. წყარპიჯეფი უმეტაშო ქირქე რე, კირდეამი დო მაღალი რე. ტობაშ სიგინძა რე 47 კილომეტრი, სიგანა 4 კმ. მაქსიმალური სიტომბა 414 მეტრა. ტობას გინმურს წყარმალუ პოშ კვარჩხანი ნადუ ადა. ტობაშ მუკი-მუკის ფლორა მიარეფერუანი რე. ტობა დიდარი რე ჩხომით. ხე [[კალმახა]], მარა ტობაშ დოწიმდორაფაშ გეშა, ჩხომიშ პოპულაცია ირკენს. ჰავა სქირონაშქა ზუღაშ ტიპიშ რე, ლჷბუ. წყარპიჯეფწკჷმა ეგაფილი რე ანდა კურორტი. ტობა ჩინებული რე მუში გოსოფური ლანდშაფტეფით, ველური ორთათ დო გვალაშ კურორტეფით.<ref>[http://www.inghams.co.uk/lakes-mountains-holidays/resorts/location/item165325/lake-como-selection/ Lake Como holidays], ''inghams.com'', April 20, 2010</ref> გოვითარაფილი რე სპორტიშ მუდგაზმარენი ბუნა.<ref>[http://www.italiaspeed.com/2006/cars/fiat/06/kiteboardpro/0606.html 2006 Kiteboard Pro World Tour event, Lake Como], ''Italiaspeed.com'', June 6, 2006</ref> ფართას გოფაჩილი მეჯინელობაშ მეჯინათ, კომო იკოროცხუ [[იტალია|იტალიაშ]] ართ-ართ არძაშე უსქვამაშ ტობათ.<ref>[http://www.highonadventure.com/Hoa98apr/Lakecomo/lakecomo.htm Highonadventure.com]</ref> 

ალპეფიშ გვალაშწჷმოხონეფს, [[ზუღაშ დონე]]შე 65 მეტრაშ სიმაღალას გეხვილჷ [[გარდა (ტობა)|ტობა გარდა]], ნამუშ ქვიბი [[ჯიშთი|ჯიშთურ]]-[[ტექტონიკა|ტექტონიკური]] გორჩქინაშ რე. გჷმომუშებული რე პლეისტოცენური ჯიშთეფით. ოორუე ინწრო დო გინძე ნორთი [[ფიორდი|ფიორდის]] ელაგენს დო გოხურგილი რე 2000 მეტრაშახ სიმაღალაშ [[გვალა|გვალეფით]]. ობჟათე ნორთი ალაზიმაფათ განიერი რე დო ეგაფილი რე [[მორენა|მორენული ნოლექეფით]]. გარდაშ ოორუეშე აკათუ წყარმალუ [[სარკა]], ობჟათეშე გუშურს წყარმალუ [[პო (წყარმალუ)|პოშ]] კვარჩხანი ნადუ [[მინჩო]]. უდიდაში სიტომბა 346 მეტრა რე. ტობას რე 5 ჭიჭე [[კოკი]], ნამუეფშეთ უდიდაში რე კოკი გარდა, ნამუსჷთ [[ფრანჩესკო ასიზელი|ფრანჩესკო ასიზელქ]] [[1220|1220 წანას]] დარცხუ მონასტერი, ნამუთ [[XVIII ოშწანურა|XVIII ოშწანურაშახ]] არსებენდჷ. წყარიშ ოშქაშე [[ტემპერატურა]] ომანგჷ 12°C-ს, სიტომბას (100 მ-მე) ტემპერატურა ირკენს 8&nbsp;°C-შახ.<ref name="lkg">{{ cite book |author=Eugenio Turri |title=Il lago di Garda |isbn= |publisher=Novara : Istituto geografico De Agostini |location= |page=64. 1978}}</ref> გოვითარაფილი რე ნიშალა, გოხოლუას რე ანდა კურორტი. ბრელი ხე ჩხომი.
[[ფაილი:View of Vierwaldstattersee From Weggis.jpg|მინი|მარცხნივ|270პქ|ფირვალდშტედტიშ ტობა]]  
ლომბარდიაშ ალპეფს, [[ზუღაშ დონე]]შე 271 მეტრაშ სიმაღალას გეხვილჷ ჯიშთური გორჩქინაშ [[ლუგანოშ ტობა]], ნამუშ წყარპიჯეფი ქირქეამი დო ღარკულერი რე. ტობა ინაზირუ მიარერიცხუანი ნადუეფით. ლუგანოშ ტობაშ მაქსიმალური სიტომბა რე 288 მეტრა. ახალი წანაშეკოროცხუაშ [[590]] წანას, [[გრიგოლ ტურელი|გრიგოლ ტურელქ]] ტობას ''კერეზიო'' ქიგიოდუ.<ref name="hls-dhs-dss.ch">{{cite web|url=http://www.hls-dhs-dss.ch/textes/i/I8661.php |title=Historic Dictionary of Switzerland - Lake Lugano|accessdate=2008-11-23}} [[იტალიური ნინა|იტალიურო]]</ref> [[804|804 წანას]] ართ-ერთ დოკუმენტის ტობა მიშინუაფუ, მუჭოთ ''ლაკო-ლუანასკო''.<ref name="hls-dhs-dss.ch"/>

ალპეფიშ გვალაშ ჯინჯის, [[ზუღაშ დონე]]შე 433 მეტრაშ აბსოლუტურ სიმაღალას, გვალეფშქას ტექტონიკურ ქვიბის იდვალუაფუ [[ფირვალდშტედტიშ ტობა]], ნამუსჷთ რთული მორფოლოგია გაჩქჷ. ქვიბიშ ჯინჯი ჯვეშ ჯიშთეფშე რე მოთინილი. ტობაშ მაქსიმალური სიტომბა რე 214 მეტრა. წყარპიჯიშ ღოზიშ დიდი ნორთი გოხურგილი რე 1500 მეტრაშახ სიმაღალაშ გვალეფით. აკმოდირთუ ოთხი დუდი აუზიშე, ნამუეფით ჯიშთურ აუზეფს წჷმარინუანა. [[ზარხული|ზარხულს]] წყარიშ  ტემპერატურა ეშმურს 22&nbsp;°C-შახ. 

ალპეფს ეიოშანალი რე თაშნეშე [[ბრიენციშ ტობა]], ნამუშ სიტომბა 261 მეტრა რე. გეხვილჷ [[ზუღაშ დონე]]შე 564 მეტრაშ სიმაღალას.

== ჯიშთეფი ==
=== ზოგადი ეჭარუა ===
[[ფაილი:Aletschgletscher mit Pinus cembra2.jpg|მინი|მარჯვნივ|290პქ|ალპეფიშ არძაშე გინძე დო ფართობით უდიდაში [[ალეჩიშ ჯიშთი]]]]
ალპეფი რთული ხასიათიშ გვალეფიშ სისტემა რე, აკოჸინალუაშ თარი ყებური რე გვალეფიშ სისტემაშ კუნწული. არძაშე დიდი ჯიშთეფი იფაჩუნა ალპეფიშ მაღალგვალამ ნორთეფს, [[თირი|თირიშ]] ღოზიშ ჟი. აკოჸინალუაშ ძალიერი აბანეფი რე: ფინსტერაარჰორნიშ, მონტე-როზა-მატერჰორნიშ, მონბლანიშ დო მაღალი ტაუერნიშ მასივეფი. აკოჸინალუა უმეტაშო ოორუე კართეს რე, უმოსი ნორკე ჯიშთეფი რე აკოშაყარელი ალპეფიშ ობჟათე ფერდეფს. ობჟათე ფერდეფს ჩხანაშ ინტენსივობა ძალამი დიდი რე. ლამე ბორიეფი ზოთონჯის ურქენა ბჟადალ დო ოორუე-ბჟადალ განშე. ობჟათეშ ბორიეფი ირქენს უმოსო აფუნს დო დამორჩილს. წანანშ მალობას ობჟათეშ ფერდეფი ბჟაშე მეტ ჩხორიეფს ღებულენა, ვინდარო ოორუე კართეეფი.<ref>{{cite book |author=Escher-Vetter, H |title=Energy balance calculations from five years' meteorological records at Vernagtferner, Ötztal Alps: |isbn=|publisher=Zeitschrift für Gletscherkunde und Glazialgeologie |location= |page=397-402., 1985}}</ref>

ალპეფს გლაციოლოგიური რკვიეფი [[1800]] წანაშე იჭყაფუ, თი პერიოდის აკოჸინალუაშ კანკალე აბანეფი ინტენსიურო გაკიგურეს, კანკალე — ზომიერო. ამდღარშო ჯიშთეფიშ აკოგურაფაშო ფშხირას მემართენა აეროფოტოსურათეფიშ მეთოდის. თეს ქიგიაძინჷ ზონდირაფაშ მეთოდიქ, ე.ი. ალმაშარულ გჷმოსახილობეფქ, ნამუთ შანულამო აეფენს ალპეფს გლაციოლოგიურ რკვიეფს. [[Landsat]]-იშ ალპეფიშ გჷმოსახილობეფქ დუდშე გჷმორჩქინდჷ [[1972|1972 წანას]].

=== ავსტრიაშ ალპეფი ===
[[ფაილი:VernagtfernerVomHintergrasleck.jpg|მინი|მარცხნივ|290პქ|ვერნაგტფერნერიშ ჯიშთი (ავსტრიაშ ალპეფი).]] 
[[ფაილი:HintereisfernerFromNE.jpg|მინი|მარჯვნივ|290პქ|ჰინტერეისფერნერიშ ჯიშთი (ავსტრიაშ ალპეფი).]]
[[ფაილი:Hintere Schwaerze.jpg|მინი|მარჯვნივ|290პქ|[[ეცტალიშ ალპეფი]]. ირალთირამი ზონა.]]
ცენტრალური ბჟაეიოლი ალპეფი წჷმარინუანს აკოჸინალუაშ შანულამ ყებურს. ჩინებეფი ჯიშთეფშე მიპალუაფუ დიო ხოლო [[შქა ოშწანურეფი|შქა ოშწანურეფშე]]. [[1846|1846 წანაშე]] ზოხოურ ჯიშთეფს ინწყუაფუ სპეციალური [[გლაციოლოგია|გლაციოლოგიური]] დო [[ტოპოგრაფია|ტოპოგრაფიული]] რკვიეფი. [[1969|1969 წამაშ]] აეროფოტოსურათეფით გჷმილინჷ, ნამდა ავსტრიაშ ალპეფს რე 925 [[ჯიშთი]], ნამუეფიშ ედომუშამი ფართობი რე 542 კვადრატული კილომეტრი. რკვიეფი იკათუანდჷ: ჯიშთეფიშ მასაშ დო ენერგეტიკული ბალანსიშ, ჯიშთიშ დო კლიმატიშ ურთიართალას, ფიზიკური გლაციოლოგიაშ, დისტანციური ზონდირაფაშ ტესტირაფაშ მეთოდეფს დო შხვა ოკითხეფს. აკოჸინალუაშ თარი ზონეფი იდვალუაფუ თარი ქჷნდჷრიშ მანგის. [[ოროგრაფია|ოროგრაფიული]] ეფექტეფიშ გეშა ნოლექამობა ოორუე დო ობჟათე ფერდეფს ირკენს ალპურ დინოხოლენ ზონაშახ. [[ეცტალიშ ალპეფი|ეცტალიშ ალპეფიშ]] ცენტრალურ ნორთის ნოლექამობა ჯიშთეფიშ დუდის დოხოლაფრო 1500 მმ ოჭირინდუანს წანამოწანას.<ref>{{cite book |author=Gross, G |title=Der  Flachenverlust  der Gletscher in Österreich 1850-1920-1969 [Areal losses of  the glaciers in the Austrian Alps 1850-1920-1969: |isbn=|publisher=Zeitschrift für Gletscherkunde und Glazialgeologie |location= |page=131-141., 1987}}</ref> 

ცენტრალური ბჟაეიოლ ალპეფიშ ჯიშთეფიშ ეჭარუა, ნამუთ რე გერსხუაფილი ვერტიკალურ ოჰაერე ფოტოსურათეფს ([[1969]] წანა [[ეკენია]]-[[გჷმათუთა]]) ავსტრიაშ ალპეფს გჷმალინჷ 925 ჯიშთი (542 კმ² ედომუშამი ფართობით), ნამუეფშეთ 5 ჯიშთიშ ფართობი მიკმაჩირთუდუ 10 კმ²-ს. 25 ჯიშთიშ ფართობი 4 კმ²-შ უმოსი რე, მარა ჯიშთეფიშ დიდი ნორთიშ ფართობი 1 კმ²-შე ნორკე რე. თიცალი ჯიშთეფი, ნამუეფიშ დონე თირიშ ღოზიშ ჟი იდვალუაფუ, ფორჷნს გვალაშ რეგიონეფს, სოდეთ ამხვადუნა ჯიშთიშ ნინა, [[ფირნი|ფირნიშ ვე]] დო შხვა. ფშხირ შვანს ჯიშთიშ ნინა გიმურს ინწრო ლეხერეფშა. უდიდაში ჯიშთიშ სიგინძა რე 9,2 კილომეტრი (პასტერზენ-კეესი (''Pasterzen Kees''), მაღალი ტაუერნი). 

ბჟაეიოლ ალპეფიშ ჯიშთეფიშ წიაკალშა გითოგორუეფქ დიჭყჷ თიშ უკული, მუშ უკულით ხემიოჭირინდაფუქ გინირთჷ ტოპოგრაფიული რუკეფიშ გჷმორინაფაქ. [[1807]]-[[1834]] წანეფს იჸუ გჷშაშქუმალირქ 1:28800 მასშტაბამ რუკეფქ, [[1845|1845 წანაშ]] უკული დიჭყჷ ინტენსიური დაკვირებეფქ, სოდეთ აკიქიმინჷ ზოხოური ჯიშთეფიშ რუკეფქ დო დოგურაფილქ იჸუ ჸინიშ ყარაფიშ სიჩქარაქ. ჯიშთიელიშ ართ-ართი მაართა ეჭარუა ორხველჷნა ა. შლაგინტვეიტის, კ. სონკლერს დო ჯ. პეიერს. ბჟაეიოლ ალპეფიშ ჯიშთიეფი მაართათ ედომუშამო ეჭარჷ რიხტერქ ([[1988]]). [[XIX ოშწანურა|XIX ოშწანურაშე]] დიჭყჷ ჯიშთიეფიშ აკოგურაფაქ, ნამუთ ამდღარ ბორჯიშა იგინძორებუ.  

ისტორიული დოკუმენტეფიშ მეჯინათ, ბჟაეიოლ დო ბჟადალ ალპეფს ჯიშთეფიშ უკოხოლე დოკინა მეურს 400 წანაშ მალობას. [[XVII ოშწანურა|XVII ოშწანურაშ]] დაჭყაფუს ჯიშთეფი სქიდუდეს აწოკინელ დგომარობას, ხვალე ჭიჭე ვარიციეფი რდჷ დჷმახასიათაფალი გეჸვენჯ 250 წანაშ მალობას. ბჟაეიოლ ალპეფიშ ჯიშთეფიშ უმეტაშობაქ ჯიშთურ მაქსიმუმს მიოჭირინდუ [[1770]]-[[1780|1780 წანეფს]] დო მაჟირაშა მეხოლაფირო [[1850|1850 წანას]]. კინ თი პერიოდშე ჯიშთეფი უკოხოლე მიშეს [[1965|1965 წანაშახ]], მარა უკოხოლე დოკინაქ ჭიჭე აწოკინეფით დითირჷ [[1890]]-[[1920]] წანეფს შქას. 

ჩხე [[ზარხული|ზარხულეფიშ]] დო მორკებული [[თირი|თირიშ]] მუდანობაშ გეშა, 1980-ამი წანეფიშ შქა პერიოდის ჯიშთეფიშ დიდი ნორთიშ წჷმჷ ულაქ აკიბორკჷ, [[1988|1988 წანაშო]] ავსტრიაშ ჯიშთეფიშ დოხოლაფირო 80%-ქ უკოხოლე დიკინჷ.<ref>{{cite book |author=
Gross, G., Kerschner, H., and Patzelt, G., |title=Methodische Untersuchungen über die Schneegrenze in Gletscher-gebieten [Systematic research on the in Alpine glacier regions]: |isbn=|publisher=Zeitschrift für Gletscherkunde und Glazialgeologie |location= |page=223-251., 1977}}</ref><ref>{{cite book |author=Hoinkes, H. |title=Surges of the Vernagtferner in the Ötztal Alps since 1599: |isbn=|publisher=Canadian Journal of  Ea r th Sciences |location= |page=853-861., 1969}}</ref><ref>{{cite book |author=Kuhn, M., |title=Climate and glaciers, in Sea level, ice, and climatic change: |isbn=|publisher=International Association of Hydrological Sciences Publication |location= |page= 3-20., 1981}}</ref><ref>{{cite book |author=Kuhn, M., Markl, G., Kaser, G., Nickus, U., Obleitner, F., and Schneider, H., |title=Fluctuations of climate and  mass  balance: Different responses of two adjacent glaciers: |isbn=|publisher=Zeitschrift für Gletscherkunde und Glazialgeologie |location= |page= 409-416., 1985}}</ref><ref>{{cite book |author=Oerter, H., Reinwarth, O., Rufli, H. |title=Core drilling through a temperate Alpine glacier (Vernagtferner, Ötztal Alps) in 1979: |isbn=|publisher=Zeitschrift fir Gletscherkunde und Glazialgeologie |location= |page= 1-11., 1982}}</ref><ref>{{cite book |author=Patzelt, G., |title=Die neuzeitlichen Gletscherschwankungen in der Venedigergruppe [Recent glacier variations in the Venedigergruppe] (Hohe Tauern, Ostalpen) |isbn=|publisher=: Zeitschrift fir Gletscherkunde und Glazialgeologie, |location= |page= 5-57., 1973}}</ref><ref>{{cite book |author=Richter, E., |title=Die Gletscher der Ostalpen [The  glaciers of the eastern alps] |isbn=|publisher=Engelhorn, Stuttgart |location= |page= 306., 1988}}</ref><ref>{{cite book |author=Rott, H., |title=Analyze der Schneeflachen auf Gletschern der Tiroler Zentral-alpen aus Landsat-Bildern [Analysis  of snow areas on glaciers of the central alpine Tyrol using Landsat imageryl |isbn=|publisher=Zeitschrift für Gletscherkunde und
Glazialgeologie |location= |page= 1-28., 1977}}</ref><ref>{{cite book |author=Rott, H., Domik, G., Mätzler, C., and Miller, H., |title=Towards a SAR system for snow and land ice applications: |isbn=|publisher=Proceedings of shop on Thematic Applications of SAR Data |location=Italy, |page= 29-39., 1985}}</ref>

=== შვეიცარიაშ ალპეფი ===
[[ფაილი:Aletschgletscher.jpg|მინი|მარჯვნივ|290პქ|[[ალეჩიშ ჯიშთი]]]] 
[[ფაილი:Ghiacciaiorhone.jpg|მინი|მარჯვნივ|290პქ|[[რონაშ ჯიშთი]]]]
[[1973|1973 წანას]] ეჭარილქ იჸუ [[ჯიშთი|ჯიშთეფქ]], სოდეთ გჷმილინჷ 1828 [[ჯიშთი|ჯიშთიქ]], 1342 კვადრატული კილომეტრი ედომუშამი ფართობით.
ართ-ართი მაართა დეტალურ დაკვირებეფქ იჸუ [[რონაშ ჯიშთი|რონაშ ჯიშთის]], ნამუშ ჟიდოხი ანდაშა აკიგურეს. გჷმორკვიაფილქ იჸუ ყარაფიქ დო პულსაციაქ. უხოლაში დოკვირაფეფი იკათუანდჷ [[კლიმატოლოგია|კლიმოტოლოგიურ]] დო [[ჰიდროლოგია|ჰიდროლოგიურ]] რკვიეფს. შვეიცარიაშ ალპეფიშ ჯიშთეფს მონწყილი  გლაციოლოგიური გითოგორუეფი იკათუანდჷ ჯიშთეფიშ შქურინჯიშ, ჯიშთეფიშ ნინაშ ქანცალიშ, ჯიშთიშ მექანიკაშ, ბირთვიშ დო მასაშ ბალანსიშ აკოგურაფაშ ოკითხეეფს. 

ხარისხამი რუკეფი, სოდეთ გჷმოსახილი რდჷ ჯიშთეფიშ მოფინუალა იკათუანდჷ 1:25,000, 1:50,000, 1:100,000, 1:200,000, დო 1:500,000 მასშტაბამ რუკეფს. 
შვეიცარიაშ ალპეფი მაღალი გვალეფიშ სისტემა, ნამუთ ტომბა ღარტაფით დორთილი რე ოორუე დო ობჟათე სუკეფო. გოპატჷნაფილი ლამე ბორიეფი იფაჩუ [[ბჟადალი|ბჟადალ]] დო [[ოორუე]]-[[ბჟადალი|ბჟადალ]] განშე, მარა [[აფუნი|აფუნს]] დო [[დამორჩილი|დამორჩილს]] სიტუაცია ითირუ დო იფაჩუ ობჟათეშ ბორიეფი, ნამუეფით იჭანუანა ძალიერ [[ატმოსფერული ნოლექეფი|დოლექუას]] ქჷნდჷრიშ ობჟათე კართეეფს. [[ბჟაეიოლი|ბჟაეიოლ]] [[ბჟადალი]] ფირჩა ლეხერეფი ღებულენა არძაშე ჭიჭე ნოლექის, თიშენი, ნამდა გოხურგილეფი რენა [[ოორუე|ოორუეშე]] დო [[ობჟათე|ობჟათეშე]] გვალეფით. მოჩამილი ვითარაფა გჷშაკერძაფათ ჯგირო რჩქჷ წყარმალუ [[რონა|რონაშ]] დო მუში [[ნადუ|ნადუეფიშ]] ლეხერეფს. არძაშე დიდი ჯიშთური მასეფი შაყარელი რე [[ბერნიშ ალპეფი|ბერნიშ]], [[ლეპონტინიშ ალპეფი|ლეპონტინიშ]] დო [[რეტიშ ალპეფი|რეტიშ ალპეფიშ]] მაღალგვალამ ზონეფს.

[[XVIII ოშწანურა|XVIII ოშწანურაშახ]] ადამიერიშ მერინა ჯიშთეფიშ ჸურე უგუმუშითცნობიერებელი რდჷ. ჯიშთეფშე წარმოდგენაქ ხვალე [[XIX ოშწანურა|XIX ოშწანურას]] გორჩქინდჷ. [[1595|1595 წანას]] პენინიშ ალპეფს დვალირ ართ-ართ ტობაშე მოულირ წყარქ ქეკიდინუ 160 ადამიერი. [[1597|1597 წანას]] ართ-ართ ჯიშთიშე გიმანჯირელ თირ-სვიმონქ 81 ადამიერი გოჭყვიდჷ.

ართ-ართი მაართა დეტალურ გჷმორკვიაფაქ იჸუ მონწყილქ [[რონაშ ჯიშთი|რონაშ ჯიშთის]]. [[1874]]-[[1914]] წანეფს იჸუ მონწყილქ კომპლექსურ გჷმორკვიაფეფქ, ნამუეფიშ აკმაშქუმალარი ნახანდი გჷშაშქუ [[1916|1916 წანას]] შვეიცარიაშ ნაციონალურ აკადემიაქ. [[1880|1880 წანაშე]] მოჸუნაფილი [[ჯიშთი]]შ ნინაშ ქანცალს აკმიგურუანდეს ირწანურო დო შედეგეფს ობჟინუანსეს ჟურნალეფს. 

მეჭედას დოხორელ აბანეფს ჯიშთეფიშ შქურინჯიშ ოკითხუ დიდი შანულობაშ რე, ჯიშთეფიშ ბალანსიშ უჭყვიდჷ გოზჷმუა მეურს მუდგაზმარენ [[ჯიშთი]]ს. ჰიდროლოგიური მოდელიშ საშუალებათ იჸუ აკოფასებულქ ალპეფიშ არძაშე დიდი ჯიშთიშ — [[ალეჩიშ ჯიშთი|ალეჩიშ ჯიშთიშ]] მასაშ ბალანსიქ.<ref>{{cite book |author=Aellen, M., |title=Les variations récentes des glaciers des Alpes Suisses [Recent variations of  glaciers of the  Swiss Alps] |isbn=|publisher=Geografia Fisica e Dinamica Quaternaria |location= |page= 73-82., 1985}}</ref><ref>{{cite book |author=Alean, J., |title=Ice avalanches: Some empirical information about their  national Association of  Hydrological Sciences (IAHS) and United formation and reach |isbn=|publisher=Journal of Glaciology |location= |page=324-333., 1985}}</ref><ref>{{cite book |author=Grob, R., |title=Geschichte der Schweizerischen Kartographie [History of Swiss mapping] |isbn=|publisher=Bern, Kümmerly and Frey |location= |page= 194., 1941}}</ref><ref>{{cite book |author=Haeberli, W., Alean, J.-C., Muller, P., and Funk, M., |title=Assessing risks from glacier hazards in high mountain regions: Some experiences in the Swiss Alps |isbn=|publisher=Annals of Glaciology |location= |page= 96-102., 1989}}</ref><ref>{{cite book |author=Haeberli, W., Schmid, W., and Wagenbach, D., |title=On the geometry, flow and age of firn and ice at the Colle Gnifetti core drilling site (Monte Rosa, Swiss Alps)  |isbn=|publisher=Zeitschrift für Gletscherkunde und Glazialgeologie |location= |page=  1-19., 1988}}</ref><ref>{{cite book |author=Muller, F., Caflisch, T., and Muller, G., |title=Firn and Eis der Schweizer Alpen [Firn and ice in the Swiss Alps] |isbn=|publisher=Glacier inven tory: Zürich, Geographisches Institut ETH, Publication |location= |page= 57-174., 1976}}</ref>

=== საფრანგეთიშ ალპეფი ===
[[ფაილი:Mer de Glace 1.jpg|მინი|მარჯვნივ|290პქ|[[მერ-დე-გლასი]], ლეხერიშ ტიპიშ [[ჯიშთი]], ნამუთ იფაჩუ მონბლანიშ მასივიშ ოორუე კართეეფს. სიგინძა 12,3 კმ. ფირნიშ ღოზი გინმურს [[ზუღაშ დონე]]შე 2920 მ-ს.]]   
[[საფრანგეთიშ ალპეფი]] ალპიშ გვალეფიშ ბჟადალი მუნაკვათა რე, ნამუთ იკათუანს ტერიტორიას [[ჟენევაშ ტობა|ჟენევაშ ტობას]] დო [[სქირონაშქა ზუღა|სქირონაშქა ზუღას]] შქას. გოვითარაფილი რე [[ეროზია (გეოლოგია)|ეროზიული]] [[რელიეფი]]. 

[[საფრანგეთიშ ალპეფი|საფრანგეთიშ ალპეფს]] დვალირი ჯიშთეფი აკმიართაფუნა ოთხ დუდ ბუნას, ნამუეფიშ ედომუშამი ფართობი რე 350 კვადრატული კილომეტრი. ოორუეშე დვალირი [[მონბლანიშ მასივი|მონბლანიშ მასივს]] ჯიშთეფიშ ფართობი აკმადგინანს 110 კვადრატულ კილომეტრის. თაქი რე [[მერ-დე-გლასი|მერ-დე-გლასიშ ჯიშთი]] (ჟიდოხიშ ფართობი 40 კვადრატული კილომეტრი), ნამუთ წჷმარინუანს ბჟადალ ალპეფიშ არძაშე დიდ [[ჯიშთი]]ს. უმოს ობჟათეშე [[ვანუაზიშ მასივი]] იკათუანს 130 ჯიშთის, ნამუეფიშ საართო ფართობი რე 85 კვადრატული კილომეტრი. [[პელვუშ მასივი]]შ [[ჯიშთი]]შ ფართობი რე 120 კვადრატული კილომეტრი.

დოლექუა თელ საფრანგეთიშ ალპეფს ართმანგას რე თელ წანაშ მალობას. [[მონბლანი|მონბლანიშ გვალაშ]] ობჟათეშე ([[შამონი]]) წანამოწანას მოურს 1020 მმ ნოლექი. [[პელვუშ მასივი]]შ ძგას წანამოწანას მოურს 600-700 მმ ნოლექი. ნოლექამობას გჷშეჭანუანს [[ბჟადალი|ბჟადალშე]] რინელი ([[ატლანტიშ ოკიანე]]) [[ზუღა|ზუღაშე]] მოულირი ჰაერიშ ნადუეფი.

მონბლანი რე აკა კაკალია გვალაშ მასივი, ნამუსჷთ გაჩქჷ დიდი, ალაზიმაფათ უჭყვადუ ჯიშთური ფართობი. თაქ ჯიშთიშ ფართობი რე 110 კვადრატული კილომეტრი. უდიდაში რე ჯიშთი [[მერ-დე-გლასი]], ნამუშ ფართობი რე 40 კვადრატული კილომეტრი. მონბლანიშ მასივიშ ოჟათეშე გონჯირელი რე ვანუაზიშ მასივი, ნამუშ სიმაღალა რე [[ზუღაშ დონე]]შე 3861 მეტრა. მასივი იკათუანს დოხოლაფირო 130 ჯიშთის. პელვუშ მასივი ალპეფიშ არძაშე ობჟათეშე დვალირი ჯიშთი გვალაშ მასივი რე, ნამუშ სიმაღალა რე [[ზუღაშ დონე]]შე  4102 მეტრა ([[ბარ-დეზ-ეკრენი]]).<ref>{{cite book |author=Jouzel, J., and others, |title=Chronologie d'un carottage de 20 m au col du Dome (Massif du Mt. Blanc) [Chronology of a core sample in the Col du Dome (Mt. Blanc  area)] |location= La Houille  Blanch |page= 491-497., 1984}}</ref><ref>{{cite book |author=Letréguilly, A., |title=Bilans de masse des Glaciers Alpins: Méthodes de mesures et repartition spatio-temporelle [Glacial mass balance of the Alpine glaciers |location= Methodology and spatio-temporal distribution]: unpublished Third Cycle thesis, University of Grenoble, |page= 1984}}</ref><ref>{{cite book |author=Reynaud, L., Vallon, M., and Letréguilly A., |title=Mass balance measurements: Problems and two new methods of  determining variations |location= Journal of Glaciology |page= 446-454., 1986}}</ref><ref>{{cite book |author=Vallon, M., and Leiva, J.-C., |title=Bilans de masse et fluctuations récentes du Glacier de Saint-Sorlin, Alpes Françaises [Mass balance and recent fluctuations of Saint-Sorlin Glacier, French Alps] |location= Zeitschrift für Gletscherkunde und Glazialgeologie |page=143-167., 1982}}</ref><ref>{{cite book |author=Reynaud, L., Vallon, M., Carle, C. |title=Analyse et synthèse des mesures glaciologiques effectuées sur le glacier  de Gébroulaz, massif de la Vanoise [Analysis and synthesis of glaciological measurements made on the Gébroulaz Glacier, Vanoise massif |location=Travaux scientifiques du Parc National de la Vanoise |page=9-29., 1983}}</ref>

== ჰავა ==
[[ფაილი:Alpine flora.png|მინი|მარცხნივ|230პქ|ტიპური ალპური რეგიონი. გოვითარაფილი რე ესთეტიკური ლანდშაფტი. კლიმატური პიჯალეფიშ გეშა გოპატჷნაფილი რე მიარეფერუანი ფლორა.]]
[[ფაილი:GlarusAlps.jpg|მინი|მარჯვნივ|300პქ|ალპური ორტყაფუ. ჩანს ჩანარეფი.]]
[[ფაილი:Weissmies01.jpg|მინი|მარჯვნივ|300პქ|კონკა [[ვაისმისი]], სოდეთ გოვითარაფილი რე კონწარი ზოთონჯი.]]
[[ფაილი:Foehnwolken Schweiz.jpeg|მინი|მარჯვნივ|300პქ|[[ფიონი]] [[შვეიცარია|შვეიცარიას]].]]
[[ფაილი:Mittagskogel Foehnwolken 15032008 01.jpg|მინი|მარჯვნივ|300პქ|[[ფიონი]] ალპეფს ([[კარავანკე]]).]] 
ალპეფი წჷმარინუანს [[ევროპა|ევროპაშ]] ართ-ართი უშანულამაშ კლიმატგჷმართალს, ნამუსჷთ ილინუაფუ ზუღაშ, პანონიური დო სქირონაშქაზუღური კლიმატეფი. ჯინჯიერი კლიმატური გოლინა იგინაფუაფუ ლჷბუ ბჟადალიშ ბორიეფიშ, ატლანტიკაშ ლამე ჰაერიშ მასეფიშ, ოორუეშე მოულირი რგილი არქტიკული ჰაერიშ, ბჟაეიოლშე მოულირი სქირე კონტინენტური ჰაერიშ მასეფიშ დო ობჟათეშე მოულირი ტიბუ სქირონაშქაზუღური ჰაერიშ სახეთ.
ალპეფი ედომუშამო მაღალი ტენამობაშ ოლქი რე, ხვეიანი [[ატმოსფერული ნოლექეფი|ატმოსფერული ნოლექეფიშ]], ირალი ჸინეფიშ დო [[ზოთონჯი|ზოთონჯიშ]] [[თირი|თირიშ]] ძალიერი შაყარუაშ დო ფშხირი ჰიდრორშვილიშ მაღვენი რე. ალპეფიშ ჰავაშ მაჟირა შანულამ მუშობურობას წჷმარინუანს მუში ზონალობა სიმაღალაშ მეჯინათ, მუთ კვათჷრას გჷმისახუ [[ლანდშაფტი|ლანდშაფტეფიშ]] ვერტიკალური ზონეფიშ ფშხირ თირუას; თეს გიაძინუ [[რელიეფიშ ფორმეფი|რელიეფიშ ფორმეფიშ]] სიმიარე დო სირთულე; ირფელი თენა ორთაშობური პიჯალეფიშ დიდ მიარებუნობას ქიმინჷნს. მაღალ აბანეფს კლიმატური პიჯალეფიშ თირუა ხვადუ [[ტემპერატურა|ტემპერატურაშ]] დორკებაშ დო სილამიეშ მოძინაშ სახეთ. ეიოშანალი რე, ნამდა სილამიე ხვალე გარკვეულ სიმაღალეშა იძინანს, მუშ უკული თინა კინე ირკენს. ჩხანათ განათებული კონკეფი ფშხირას „მუნაფეფიშ ზუღათ“ მოფინილ არეს რე ებიჯილი; მუნაფეფი გაქუნუ გვალეფიშ ორტყაფუს დოხოლაფირო 1500-2000 მეტრაშ სიმაღალას, სოდეთ ალაზიმაფონი სილამიე დო [[ატმოსფერული ნოლექეფი|ნოლექეფიშ მუდანობა]] გჷშაკერძაფილო დიდი რე. თაში, გვალეფიშ „ალპური ზონა“ ტყაშ დო სუბალპურ ზონეფშე ონდეთ მეტი სისქირუეთ დო ნორკე მუნაფუანობათ იშხვანერებუ. [[ტემპერატურა|ტემპერატურაშ]] რკება, სიმაღალაშ მეჯინათ, უმოსი კვათჷრი რე [[ზარხული|ზარხულს]], ვინდარო [[ზოთონჯი|ზოთონჯის]].<ref name="ბთდ" /> 

[[ზოთონჯი]] [[თირი|თირამი]] კონკეფიშ ორტყაფუს ნამეტანი კონწარი ვარე (ოშქაშე [[ტემპერატურა|ტემპერატურათ]]), მარა ხვეიანთირამი რე დო გლახა ტაროსის მეტო ოშქურანჯი რე, უჩქჷ ძალიერი ბორიეფი დო ქარშხუფი. ოართეთ, [[ზოთონჯი]] თაქ უმოსი ნათელი დო სქირე სეზონით გჷშეგორუ, ვინდარო [[ზარხული]], ნამუსჷთ ფშხირი ჭვემეფი დო ნირსეფი ახასიათენს. აბანიშ აბსოლუტური სიმაღალა თარ, მარა ვარ გჷშაკერძაფილ, როლს ლაჸაფენს ჰავაშ თირუეფს. დიდი შანულობა უღუ კართეეფიშ [[ექსპოზიცია (ლანდშაფტი)|ექსპოზიციას]]. კვათჷრას იშხვავებუ ბჟაჸურე მეჭოფაფილი ობჟათეშ („ბჟალამი“) დო ოორუეშ („ჩოროამი“) გვალეფიშ კართეეფიშ ჰავა. ობჟათე ქირქე კართეეფი ზომიერ ორტყაფუს გჷშაკერძაფილო მოხუჯურ პიჯალეფს რე, დღაშით ბჟაშ ჩხორიეფი გიანთხუ თინეფს. უფურაშ დგომარობას რე ბჟაშ ჩხორიეფს გვალო მორკებული ქირქე კართეეფი. თე გინორთელობა არგამათ გიოხე გვალეფიშ ობჟათე კართეეფიშ უმოს დიდარ დო მიარეფერუან ჩანარეფით გოქუნილ [[ლანდშაფტი|ლანდშაფტის]].<ref name="ბთდ" /> 

კლიმატური გინორთი ძალამი დიდი რე გვალეფიშ პერიფერიულ დო დინოხოლენ ნორთეფს შქას, გჷშაკერძაფილო გვალეფიშ ტომბა, გალეიან გოლინაშე ჯგირო თხილერ ლეხერეფს. ალპეფიშ ოორუე დო ობჟათე კართეეფი (წოხოლენგვალეფიშ მოხ) [[ატმოსფერული ნოლექეფი|ატმოსფერული ნოლექეფიშ]] უდიდაშ მუდანობას ღებულენს (ოშქაშეთ 1000 მმ-შე 2000-3000 მმ-შა წანაშ მალობას) დო ძალიერო ლამე ჰავათ იხასიათებუ. თინეფშე დიდი გოლინა უღუ ოორუე-ბჟადალშე მუმალი ზუღაშ ჰაერიშ მასეფი. უმოსი სქირე დო ბჟამი ჰავა ახასიათენს მუჭოთ მიარე ქჷნდჷრს, თაშნეშე, გჷშაკერძაფილო, ალპეფიშ მაღალგვალამი ორტყაფუშ დინოხოლენ ლეხერეფს, სოდეთ [[ატმოსფერული ნოლექეფი|ატმოსფერული ნოლექეფიშ]] წანამოწანური მუდანობა ფშხირას 800-600 მმ-შახ ხოლო ანთხუ, მინ აბანს 600 მმ-შე ნორკე ხოლო რე. გვალაშ ლეხერეფიშ ჰავაშ მუშობურობას მუში მეტი კონტინენტურობა წჷმარინუანს. [[ზარხული|ზარხულს]] ლეხერეფი ძალამო ტიბუ, მუსჷთ ხეს უნწყჷნს თაშნეშე ქირქე კართეეფიშ ტიბაფა ხოლო. აკორანგვილი ლეხერეფი დო ქვიბეფი [[ზოთონჯი|ზოთონჯის]] ნორკეთ მოხუჯურ პიჯალეფს რე, ვინდარო ქჷნდჷრეფიშ კართეეფი, თიშენი, ნამდა ჰაერს თაქი გარქიალი ვაუღუ დო ფშხირას კვათჷრას გჷმოხანტილი [[ინვერსია (მეტეოროლოგია)|ტემპერატურული ინვერსია]] იჭყაფუ, გვალაშ მახორუეფი მუჭოთ წესინ ურიდანა ტომბა ლეხერეფიშ ქვინჯეფს დოხორალას.

[[ატმოსფერული ნოლექეფი|ატმოსფერული ნოლექეფიშ]] რეჟიმი ალპეფიშ შხვადოშხვა რაიონს შურო ვარე ართგვარუანი, ირ რაიონს მუში დორხველი სპეციფიკური მუშობურობა ახასიათენს. მაგალითო, [[საფრანგეთიშ ალპეფი|საფრანგეთიშ ალპეფიშ]] დო ობჟათე, ალაზიმაფათ — ჩხე დო სქირე [[ზარხული|ზარხულამ]] გვერდის ჯგირო იძირებე [[სქირონაშქა ზუღა|სქირონაშქა ზუღაშ]] ჰავაშ გოლინა. წყარმლუ [[დიურანსი|დიურანსიშ]] აუზი [[ზარხული|ზარხულს]] [[ატმოსფერული ნოლექეფი|ატმოსფერული ნოლექეფიშ]] წანამოწანური ჯამიშ 20%-შე ნორკეს ღებულენს; ნოლექეფიშ მაქსიმუმი, თეში მუჭოთ ობჟათე ტიროლს, [[დამორჩილი|დამორჩილს]] მოურს. პიჯიშო, [[დამორჩილი]]შ დო [[ზარხული|ზარხულიშ]] მაჟირა გვერდიშ სისქირუეთ იხასიათებუ ალპეფიშ ბჟაეიოლი რაიონი (შტირიაშ ალპეფი), ნამუთ [[შქა დუნაიშ რზენი|შქა დუნაიშ რზენიშ]] კონტინენტური ჰავაშ გოლინაშ თუდო რე; თაქ ნოლექეფიშ მაქსიმუმი [[აფუნი|აფუნს]] მოურს. ალპეფიშ ოორუე ზოლს დო მაღალგვალამ ორტყაფუს უმოსო რე ნოლექეფიშ [[ზარხული|ზარხულიშ]] მაქსიმუმი დო [[ზოთონჯი|ზოთონჯიშ]] მინიმუმი.<ref name="ბთდ" /> 

ალპეფშო მეტო დჷმახასიათაფალი რე ხვეიანითირამი [[ზოთონჯი|ზოთონჯიშ]] სეზონი, მაღალი დო ხანგინძე [[თირი|თირიშ]] ოფორუ, გჷმონრკებუ რე გვალეფიშ თუდონი კართეეფი დო წოხოლენგვალეფი, სოდეთ ზოთონჯი ხანგინძე ვარე დო ვართ ტიპიური რე. [[ობჟათე|ობჟათეშ]] დო [[ოორუე|ოორუეშ]] ფერდეფიშ [[კლიმატი|კლიმატური]] გინორთი კვათჷრას გჷმიხანტუ [[თირი]]შ ოფორუშ დვალაშ სიმაღალათ. თაში, მაგალითო, წყარმალუ [[ინი (წყარმალუ)|ინიშ]] ლეხერიშ კართეეფს, ინსბრუკიშ გოხოლუას, [[მელახი|მელახის]] თირი ოროამ განშე 720 მეტრაშ სიმაღალაშე იჭყაფუ, ჩხანამ განშე — 960 მ სიმაღალას; [[მესი|მესის]] — 1540 მ დო 1700 მ, [[ეკენია|ეკენიას]] — 2760 მ დო 3210 მ. ალპეფიშ კლიმატურ პიჯალეფს დიდ როლს ლაჸაფენს აბანობური გორჩქინაშ გვალეფიშ [[ოროგრაფია|ოროგრაფიაწკჷმა]] მერსხუაფილი [[ჰაერი|ჰაერიშ]] მალობეფი. გვალო რჩქვანილობური რე, გჷშაკერძაფილო [[ზარხული|ზარხულს]], გვალა-ლეხერიშ ბორიეფიშ დღა დო სერული თირაფა, დღაშით [[ჰაერი]] ეკე ეთმიკინანს ლეხერშა, მუთ ხეს უნწყჷნს მუნაფეფიშ გორჩქინას დო გვალეფს ჭვემეფიშ მოულას, მინშა ვალ დო გურგინს დო მერეხისჷთ. სერობათ კუნწულეფიშ კონკეფი ფშხირას იდუდიშულებუ ნირსიშე დო მუნაფეფშე დო კორტოხეფიშ გორგილაფირი ჰაერი გიმე გიმურს ლეხერშა.<ref name="ბთდ" /> 
 
ძალამი ტიპიური დო გოფაჩილი რე ალპეფიშ მაღალგვალამ ორტყაფუს დო ოორუე კართეეფს [[ფიონი]], ნამუთ ფშხირას გჷშაკერძაფილო სიძალიერეს ოჭირინდუანს. თინა იგინძორებუ ჟირი-სუმი დღაშ მალობას. ფიონი ირქენს თი ბორჯის, მუჟამსჷ ალპეფიშ ოორუეშე ბჟადალ ევროპას გინმურს შანულამი ციკლონური დეპრესიეფი, ნამუეფით ობჟათეშე მუმალ [[ჰაერი|ჰაერიშ მასეფს]] მიკმიზინდანა. ეკონია რჩქალა ეშმურს ალპეფიშ ობჟათე კართეეფშა
[[ფაილი:Vallée du Rhône Haies de cyprès contre le mistral.jpg|მინი|მარცხნივ|270პქ|[[რონა|რონაშ ლეხერი]], სოდეთ მისტრალიშ წინაღმდეგ აშენენა [[კვიპაროზი|კვიპაროზის]].]] 
დო თექ ხვეიან [[ჭვემა]]ს იჭანუანს. სილამიეშ კონდენსაციაშ ბორჯის სიტიბა გჷშერთუ, ჰაერი ალაზიმაფათ მორჩილო რგიდუ დო კინ თე ბორჯის, ოდინუანს წყარიშ ორქიშ ნაზირას. 

ჰაერიშ მასეფი წყარგჷმართუ ქჷნდჷრიშ გინულაშ უკული ფეიკარო გიმურს გიმე, ლეხერეფიშ კართეეფშა; ფეიკარი ლაფაშ გეშა [[ჰაერი]] უმოსო სქირუ დო ტიბუ, თეშენი [[ფიონი|ფიონეფი]] [[ტემპერატურა]]შ კვათჷრის ეკინას დო ჰაერიშ აკოფარდაფათ სილამიეშ მორკებას იჭანუანს. კანკალეშა ფიონი თი ზომაშა ძალიერი რე, ნამდა ჸუდეეფს ორთვალეფს მუნანწყჷნს დო იჭანუანს აკოციმეფს დოხორელ პუნქტეფს. თინა თაშნეშე [[თირი|თირიშ]] ძალიერი ფეიკარი ნდღულაფაშ გეშა გვალეფიშ [[წყარმალუ|წყარმალუეფიშ]] უნელ ადიდაფას დო წყარიშ მოლაფას იჭანუანს. გვალეფიშ ორთაშო დო მახორობაშო ფიონეფი მარგებელი რე: [[აფუნი|აფუნს]] თინა გვალეფს [[თირი|თირიშ]] ნდღულაფას აჩქარენს, [[დამორჩილი|დამორჩილს]] ჩხე ჰავაშ რქიათ ქობალიშ კაკალიშ დო ხილიშ ფეიკარო მონჭინაფას უნწყჷნს ხეს. ალპეფიშ კანკალე რაიონს ლაიტიშ დო ჸურძენიშ მოჸუნაფა ხვალე ფიონიშ გეშა რე შელებუანი.<ref name="ბთდ" /> 

ეიოშანალი რე თაშნეშე ძალიერი, რგილი დო სქირე, რჩქვანილობურო, რეგიონული ბორია — [[მისტრალი (ბორია)|მისტრალი]], ნამუთ [[საფრანგეთი|საფრანგეთის]] ირქენს. 
 
ხვეიანი [[ატმოსფერული ნოლექეფი]], ჰაერიშ სილამიე, [[თირი|თირიშ]] დო ჸინეფიშ ძალიერო შაყარუა წყარიშ არტერიეფიშ აკონაზირუაშ შანულამ წყუეფს წჷმარინუა დო გოთანჯჷნა ალპეფიშ სიდიდარას დინოხოლენი წყარეფით — მიარერიცხუანი წყუეფით, გვალაშ ნადუეფით დო [[წყარმალუ|წყარმალუეფით]], მორჩილი დო დიდი [[ტობა|ტობეფით]].<ref>{{cite web|url=http://www.britannica.com/EBchecked/topic/17356/Alps/34385/Climate|title=ალპეფი, სექცია კლიმატი|work=ენციკლოპედია ბრიტანიკა|accessdate=}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.developpement-durable.gouv.fr/IMG/pdf/ONERC_Technical_report_N1.pdf|title=Climate change in the Alps: Impacts and natural hazards|work=|accessdate=}}</ref>

== ალპიშპიჯიშ მუხურეფი ==
ალპეფიშ ოორუეშე იფაჩუ დიდი [[ფიზიკური გეოგრაფია|ფიზიკურ-გეოგრაფიული ართურეფი]], ნამუეფით მუნეფიშ [[რელიეფი|რელიეფიშ]] გორჩქინათ მეჭედას რენა მერსხუაფილი ალპეფწკჷმა დო თეშენი მერჩქინელეფი რენა ალპიშპიჯიშ ოლქეფო. ეიოშანალი რე: [[იურიშ გვალეფი]], [[შვეიცარიაშ გაბარი|შვეიცარიაშ]] დო [[ბავარიაშ გაბარი|ბავარიაშ გაბარეფი]]. 

=== იურიშ გვალეფი ===
[[ფაილი:Creux-du-Van vertical.jpg|მინი|მარჯვნივ|300პქ|კჷრდეამი ცირკი [[კრე-დიუ-ვანი]]. [[იურიშ გვალეფი]].]]
[[ფაილი:Dent de Vaulion.jpg|მინი|მარჯვნივ|300პქ|[[იურიშ გვალეფი]], [[დენ-დე-ვოლიონი]] (1483 მ).]]
იურიშ გვალეფი წჷმარინუანს [[საფრანგეთიშ ალპეფი|საფრანგეთიშ ალპეფიშ]] ნოჸელას, ნამუთ [[გეომორფოლოგია|გეომორფოლოგიურო]] ზოხო ოშქარი სიმაღალაშ ართურს წჷმარინუანს დო ალპეფშე შვეიცარიაშ გაბარით რე დოშორაფილი. შვეიცარიაშ დო ბავარიაშ გაბარეფი ალაზიმაფათ დოკინელ ზოლს — ალპეფიშ წოხოლენგვალაშ ინოღჩაღჷრიკუაშ ზონას იდვალუაფუ. ართი განშე, მუნეფს უხურგანს ალპეფი, მაჟირა განშე, იური დო შქა ევროპაშ ჰერცინული ოლქი. 

იურიშ გვალეფი ახალგორჩქინაშ ჭიროკილი გვალონა რე, ნამუქჷთ წჷმიქიმინჷ ჟინ მასუმურს, თი ბორჯის, მუჟამს წოხოლენალპეფიშ [[მოლასეფი|მოლასეფიშ]] დო ალპეფიშ გვალაშწჷმოხონეფიშ ჭირაკუა ხვადუდუ. ინოღჷრიკუაშ ზონაქ ალპეფიშ [[ოორუე|ოორუეშე]] ალპეფიშ გვალონაშ ეშაკინაშ ბორჯის წჷმიქიმინჷ. თიქ ალპეფიშ გინორჩხუალაშ დო აკოციმაშ მოღალუთ წჷმოქიმინელ დო გიმაღალირ ჭიფე დო შხუ ნოტახერი მასალეფით ეიფშჷ — კინ თი მოლასეფით. ნამუეფით თაქ ვაჭირაკენა, თეშ მოხ, იფშაფუდუ მაოთხურ ალპურ აკოჸინალუეფიშ ფარანეფს წჷმოქიმინელი [[მორენა|მორენული]] დო [[ფლუვიოგლაციალური ნოლექეფი|ფლუვიოგლაციალური]] ძალიერი ნოლექეფით. იური გინოზინდილი რე ობჟათე-ბჟადალშე ოორუე-ბჟაეიოლჸურე პარარელური ქჷნდჷრეფიშ ფალეფიშ სახეთ, ნამუსჷთ ასალი თუთაშ ფორმა უღუ — შქას გოფართელი, წვანთირელი დო ინოკინელი ობჟათე-ბჟაეიოლშე.

ოორუე-ბჟაეიოლშე იური ითებუ შვარცვალდიშ ბოლოწკჷმა დო დოშორაფილი რე თიშე წყარმალუ [[რაინი|რაინიშ]] ლეხერით. იურიშ გვალეფიშ ფარგაშ სიგჷნძა დოხოლაფირო 300 კილომეტრიშახ რე, მუში უდიდაში სიგანა — 80 კმ-შახ. მაქსიმალურ სიმაღალას ოჭირინდუანს ბჟაეიოლ ნორთის (კრე-დე ლა-ნეჟი — 1725 მ). ქჷნდჷრი ბჟადალშე იდაბალებუ, მარა გვალაშჯინჯიწკჷმა დვალირ ჟინ სონაშ აუზიშ რზენს იშენი ემაღალაფირი რე.

იური [[გეოლოგია|გეოლოგიურო]], წესიერო ეგაფილი ჭიროკილი გვალეფიშ კლასიკური მუხური რე, სოდეთ [[ტექტონიკა]] ედომუშამო გოთანჯჷნს [[რელიეფიშ ფორმეფი|რელიეფიშ ფორმეფს]], მუში ანტიკლინური ტიპიშ თარი ქჷნდჷრეფით დო სინკლინურ მულდეფს დვალირ თარი ლეხერეფით, იურიშ გვალეფი გინოწონილი რე ბჟადალჸურე. თინა ეშმეკინანდჷ ჭიე-ჭიეთ, [[წყარმალუ|წყარმალუეფი]] მიშეს სინკლინეფს დო თე ბორჯის მიშეს გვალაშ ჯინჯიწკჷმა დვალირ რზენშა, მუშოთ გჷმირინუანდეს ნოჭიროკეფიშ ლირეს დოკინელ აბანეფს დო ჭკირჷნდეს თინეფს ინწრო განივ ლეხერეფს — კლუზეფს. თაშ წჷმიქიმინჷ იურაშ დო ზოგადო, ახალგორჩქინაშ ჭიროკილ გვალეფშო ტიპური ლეხერეფიშ გისოსიშობურ სისტემაქ. თე ბორჯის [[ეროზია (გეოლოგია)|წყარმალური ეროზია]] ავითარენდჷ ანტიკლინური ქჷნდჷრეფიშ ხასჷლეფშა მიშაჭკირილ ნადუეფიშ განივ ლეხერეფს დო თინეფწკჷმა მერსხუაფილ ჟინ მანგიშ ლეხერეფს (combes) თი ანტიკლინეფიშ ჟი, ნამუეფიშ ორგალეფს გინმორჩხჷნდჷ. თეწკჷმა წჷმიქიმინუდუ ნოჭიროკეფიშ ფსუალეფიშ სიმეტრიული კუნწულეფი, ნამუეფით ქჷნდჷრეფიშ უმაღალაშ ნორთეფს (cretes) აკმადგინანდჷ. 

იური ჯინჯიერო ეგაფილი რე [[იურული პერიოდი|იურული ნოლექეფიშ]] ფალეფშე, იურაშ [[გეოლოგია|გეოლოგიურ]] სისტემაქ მუში ჯოხოდვალა გვალო თე ჯოხოდვალაშ გვალეფშე მიღჷ, ნამუთ დახე ედომუშამო თიშე რე ეგაფილი. ხვალე სინკლინეფს მიპალუაფუ [[ცარცული პერიოდი|ცარცული]] დო [[მასუმური სისტემა|მასუმური ფალეფი]]. თუდონი იურა წჷმორინაფილი რე ლჷბუ მერეგელამი ფალეფიშ წკაპეფით, ჟინი იური — ძალიერი მასიური [[კირქუა|კირუალეფით]]. ანტიკლინური ქჷნდჷრეფიშ გინორჩხუალაშ გოძალიარაფა იჭყაფუ თექ, სოდეთ [[წყარმალუ|წყარმალუეფი]] მერგელამ ფაშა ინმიჭკირუ, მუთ ხეს უნწყჷნს ნოჭიროკეფიშ ბერჯეკი ფსუალეფიშ გჷშართუალას მონოკლინური კუნწულეფიშ სახეთ. [[პლიოცენი|პლიოცენს]] ფორმირაფილ ახალგორჩქინაშ იურიშ გვალეფს თე პროცესის დიო ხოლო ვაჭიშუ შორშა ულაქ. თიშ უმკუჯინუო, ნამდა მანგიშ, უმოს მაღალს დვალირი ჟინი ნადუეფიშ ანტიკლინური ლეხერეფი — „კომბეფი“, თარ სინკლინურ ლეხერეფწკჷმა ართო, დიდ როლს ლაჸაფენა გვალეფიშ [[რელიეფი|რელიეფიშ]] დორთუალას.

იურიშ გვალეფიშ ობჟათე გვერდის დო მუშ ოორუე-ბჟაეიოლ ზოლს წჷმორინაფილი რე ჭიროკილი გვალეფიშ კლასიკური წესიერი რელიეფი. გვალეფიშ ოორუე-ბჟადალი ნორთიშ რელიეფი შხვა ტიპიშ რე, თინა იშხვავებუ „ქჷნდჷრამ იურაშე“, მუჭოთ „პლატოშობური იურა“. თაქ რელიეფი უმოს ართფერუან, მოსარსალერ ანგარიას ღებულენს, ლეხერეფიშ რშვილი უმოსი ვანაფერი რე, უმოსო რე ფირჩა პლატოეფი, ნამუეფსჷთ [[კარსტი|კარსტული ფორმეფი]] რე გოვითარაფილი დო ნამუეფსჷთ მინ აბანს ინწრო [[კანიონი|კანიონიშობურ]] ლეხერეფს [[წყარმალუ|წყარმალუეფი]] კვათჷნა. პლატოეფი 1000-800 მ-შე 500 მ-შ სიმაღალაშა იდვალუაფუნა დო ოორუე-ბჟადალშე გიმურს თელი რანწკი ოკუჩხეეფიშ სახეთ. „პლატოშობური იურიშ“ გოჭყაფა ნოჭიროკეფიშ გინოწონილობათ ეინწყჷმუ დო თაშნეშე თით, ნამდა თე რაიონს, [[ტექტონიკა|ტექტონიკური პროცესეფიშ]] ნორკე ინტენსივობაწკჷმა ართო, გინორჩხუალაქ ბრელით უმოს შორშა მიდართჷ — [[პენეპლენი|გაპენეპლენშახ]]. თეშ უკული მოხვადჷ იურიშ თელი განიშ ეშაკინაქ, მუში ბჟადალჸურე გინოწონუათ დო [[ეროზია (გეოლოგია)|ეროზიაშ]] გოახალაფათ. თეწკჷმა ართო წჷმიქიმინჷ შანულამ განივ აკოხუალეფქ, მიშახოხუეფქ დო ნოსხილოტეფქ, ნამუეფქჷთ ძალამო გართულეს [[რელიეფი|რელიეფიშ]] [[ტექტონიკა]] დო ოართე სურათი, მარა ჭიროკილი გვალეფიშ დუდ ტიპის მუში კლასიკურო კვათჷრი გჷმოხანტილობაქ ედომუშამო ქასქიდჷ.
{{wide image|Creux du Van - Panorama.jpg|1200px|<center>იურიშ გვალეფიშ პანორამა. კრე-დიუ-ვანი</center>}}
იურიშ გვალეფიშ უძგაშაშ ოორუე-ბჟადალ ნორთის გჷშერთუ მორჩილი სიმაღალაშ „ტაბაკიშობური“ იურიშ გჷშაკერძაფილი რაიონი, სოდეთ იურული [[ქანი (გეოლოგია)|ქანეფიშ]] თუდო დვალირი რე ჰერცინული კრისტალური მასივეფი დიხაშთუდონი გჷშაციკინაფილეფი (შვერილები), თეშენი თინა ვადოჭირაკე, დორთილი რე აკოხუალეფით, თეშ მოხ — ედომუშამო ეშაკინელი რე დო ონდეთ გინოწონილი რე [[ობჟათე|ობჟათეჸურე]].

ალპეფშე რონაშ ლეხერშა დოშქუმალირი ქვერსემი ჯიშთი, მაქსიმალური აკოჸინალუაშ ბორჯის (რისულ დო მინდელურ აკოჸინალუაშ ფარანეფს) გინმიშჷ აკოჸინალუაშ იურიშ ობჟათე ნორთიშა, ფორჷნდჷ მუს დო თის [[მორენა|მორენულ ნოლექეფს]] ტებულენდჷ. თე მორენული ჭუბერეფი შანულამ როლს ლაჸაფენდეს ობჟათე იურიშ [[გრუნტი|გრუნტეფს]] დო ნერჩეფს, მინ აბანს თინეფი ფორჷნა წყარუგუტარჷ კირქუალეფს, სილამიეშ მუკოტებას დო უმოს ოჸოფარე ნერჩეფიშ დო დიდარი ჩანარეფიშ გოვითარაფს უნწყჷნა ხეს. ოორუე-ბჟადალი ნორთი იურიშ ქუალამი კირქუაშ კარსტული პლატოეფი თეშე უმოსი ღარიბი რე ნორკეთ ოჸოფარე რე.

=== შვეიცარიაშ გაბარი ===
[[ფაილი:Picswiss BE-92-04 Lüderenalp (Kurhaus Hotel).jpg|მინი|მარჯვნივ|350პქ|[[შვეიცარიაშ გაბარი|შვეიცარიაშ გაბარიშ]] ართ-ართი მუნაკვათა. სურათის გჷმოსახილი რე შვეიცარიაშ გაბარიშ უმაღალაში ჭურჭული, [[ზუღაშ დონე]]შე, გვალა [[ნაპფი]] (1408 მ), ნამუთ უმეტაშო ეგაფილი რე [[კონგლომერატი (გეოლოგია)|კონგლომერატეფით]]. ეიოშანალი რე, ნამდა ნაპფი იფაჩუ ბერნიშ დო ლუცერნიშ კანტონეფიშ თანჯას.]] 
ალპეფიშ გვალაშ ჯინჯის, ოორუეშე [[იურიშ გვალეფიი|იურიშ გვალეფიშ]] ფარგათ გოხურგილი დახე დო მუში ფორილუაშ თუდო მარინჯი [[შვეიცარიაშ გაბარი]] იდვალუაფუ. მუში სიგინძა დოხოლაფირო 250 [[კილომეტრი]] რე, სიგანა 50 [[კილომეტრი|კილომეტრიშახ]]. ოშქაშე სიმაღალა 400-600 მ-შახ. [[ოორუე]]-[[ბჟაეიოლი|ბჟაეიოლშე]] დო [[ობჟათე]]-[[ბჟადალი|ბჟადალშე]] თინა ითამ ინოკილერი რე ჟირი დიდი — [[ბოდენიშ ტობა|ბოდენიშ]] დო [[ჟენევაშ ტობა|ჟენევაშ ტობეფით]]. გაბარი უმეტაშო ეგაფილი რე მორჩილო დისლოცირაფილი [[მასუმური სისტემა|მასუმურ]] [[მოლასეფი|მოლასეშე]], ნამუეფით ფორილი რე [[მორენა|მორენული]] დო ფლუვიოგლაციალური ნოლექეფით — რეყეთ, ქვიშათ, ქვიშაქუათ დო ჭუბერეფით. გინოწონილი რე [[ოორუე]]-[[ბჟადალი|ბჟადალჸურე]] დო თე გეზათ მიარე [[წყარმალუ]] კვათჷნს თის, კანკალე ალპეფშე გჷმიხარჩალჷ, თეცალეფი რე მაგალითო:  [[აარე]], [[რაისი]], [[ლიმატი]] დო კანკალე მუნეფიშ ნადუ. არძა თინეფი [[იურიშ გვალეფი|იურიშ]] გვალაშჯინჯის დვალირ მანგიშ ძგაშ ღარტაფის აკმიკათუნა დო [[წყარმალუ]] [[აარე|აარეთ]] მიხარჩალჷნა [[რაინი|რაინჸურე]], ნამუწკჷმათ აკოართაფილი რე თაშნეშე ღარტაფის გეხვილირი [[ნევშატელიშ ტობა|ნევშატელიშ]] დო [[ბილიშ ტობა|ბილიშ]] გინძე ტობეფი. გაბარიშ შქას, უმოსო ალპეფში ძგაწკჷმა ხოლოს, ებიჯილი რე მოლასეფშე ეგაფილი გვალა [[ნაპფი]] (1408 მ), ნამუშ კონკაშეთ ჩხორიაშობურო გჷმიხარჩალჷ მორჩილი [[წყარმალუ|წყარმალუეფი]]; თე სუკის გოფაჩილი რე ეკონია აკოჸინალუა. მუში [[ობჟათე]]-[[ბჟადალი]] რაიონი ართფერუან [[პლატო|პლატოს]] წჷმარინუანს, [[ოორუე]]-[[ბჟაეიოლი]] უმოსი დოსვარილი რე ფართო (ჯიშთეფიშ გჷმომუშებული) ლეხერეფით, ნამუეფსჷთ წყარგჷმართუ ქჷნდჷრეფი რთჷნს; კანკალე ლეხერს იდვალუაფუ [[ტობა|ტობეფი]], ნამუეფშეთ შანულამი რე ტომბა [[ციურიხიშ ტობა]].

შვეიცარიაშ გაბარიშ [[ჰავა]] ობჟათეშე გიგანტური კიდალაშ მაგურო ეპონილი ალპეფიშ გოლინაშ თუდო რე დო ოართეთ, დიდი სილამიეთ დო სირგილეთ იხასიათებუ. [[ატმოსფერული ნოლექეფი|ატმოსფერული ნოლექეფიშ]] ოშქაშე წანამოწანური ჯამი რე 800-1000 მმ. ალპეფიშ გოხოლუას ნოლექამობა ირდუ 1400 მმ-შახ.

=== ბავარიაშ გაბარი ===
[[ბოდენიშ ტობა|ბოდენიშ ტობაშ]] ბჟაეიოლჸურე გინოზინდილი რე მაჟირა, უმოსი ფართო წოხოლენალპიშ შვაბია — ბავარიაშ პლატო. [[ოორუე|ოორუეშე]] მუს შვაბიაშ დო ფრანკონიაშ იურიშ დო ბოჰემიაშ მასივიშ [[ობჟათე]] ძგალეფი გარტყჷ. შქა ნორთის თინა მაქსიმალურო განიერი რე, [[ბჟადალი]] დო [[ბჟაეიოლი]] ნორთეფი უმოსო იინწროებუ, ობჟათეშე პლატოს უხურგანს დახე თინღოზამი ბავარიაშ დო ზალცბურგიშ ალპეფიშ კიდალა. პლატოს თელი ოორუე ძგაშ მანგის, უმოსო ფართო ლეხერს, მეურსჷ ჟინი დუნაი. მუს აკათუნა [[წყარმალუ|წყარმალუეფი]], ნამუეფით გინმოკვათჷნა პლატოს, თინეფ შქას არძაშე უდიდაშეფი ([[ილერი]], [[ლეხი]], [[იზარი]], [[ინი (წყარმალუ)|ინი]]) ალპეფს რჩქინდუნა, მუნეფიშ ნადუეფი დო რალეფი პლატოშ გალამ სუკეფს ეჭოფუნა ოდუდეს.

ეგაფილობაშ დო [[რელიეფი|რელიეფიშ]] ხასიათით ბავარიაშ პლატოს ბრელი მუდგარენი უღუ ოართე [[შვეიცარიაშ გაბარი|შვეიცარიაშ გაბარწკჷმა]]. თინეფი ხოლო უმოსო მოლასეფშე რე ეგაფილი, ნამუთ გუშულირი რე რაიონიშ ოორუე ზოლშა [[ეროზია (გეოლოგია)|ეროზიაშე]] გოტარკალაფირ წყარგჷმართუ ქჷნდჷრეფს. რაიონიშ [[ობჟათე]] დო [[ბჟადალი]] ნორთეფიშ რელიეფის ხოლო თაშნეშე დიდ როლს ლაჸაფენა ალპეფშე აკოჸინალუაშ ბორჯის გიმარალირი [[მორენა|ბოლომორენული]] ფარგაშობური [[სერი (გეომორფოლოგია)|სერეფი]] დო ფლუვიოგლაციალური რეყეეფიშ ფართო მაღალი [[ტერასეფი (გეოლოგია)|ტერასეფი]], ნამუეფშათ [[წყარმალუ|წყარმალუეფიშ]] ლეხერეფი რე მიშაჭკირილი. თე ტერასეფს შქა უჯვეშაშეფი ფორილი რენა [[ლიოსი|ლიოსიშობური]] ჭუბერეფით. უმეტაშ გოვითარაფს მორენული ლანდშაფტი ოჭირინდუანს ბჟადალ ნორთის, [[ბოდენიშ ტობა|ბოდენიშ ტობაწკჷმა]], სოდეთ ქვერსემი [[რაინიშ ჯიშთი]] პლატოშ [[ოორუე]] ძგაშახ გიმეშჷ. თე აბანიშ ბჟაეიოლშე ჯიშთეფს რაიონიშ ხვალე ობჟათე ზოლი უკინებუდეს.

ბავარიაშ გაბარს ტობეფი უმოსი ჭიჭე მუდანობათ რე, ვინდარო [[შვეიცარიაშ გაბარი|შვეიცარიაშ გაბარს]]. ბრელი რინელი ტობა უკვე დოჩოლეს დო კინე გინორთენა ნორთობურო დოლენჭყელ, ბოლომორენათ ამფითეატრით მუკოხურგილ [[ალუვიონი|ალუვიურ დოდაბალაფათ]]. ასქილადირი რე [[რელიეფი|რელიეფიშ]] კინ თი პიჯალეფს დვალირი მუდგაზმარენი მორჩილი ტობა, მაგალითო: ამერიშ, ვურმიშ დო ხიმიშ ტობეფი. თაქ ბრელი რე ტორფობი, [[წყარმალუ|წყარმალუეფი]] პლატოშ ბჟადალ გვერდის მეულა [[ოორუე|ოორუეჸურე]], წჷმოქიმინჷნა უმოს ვანაფერ რშვილს, ფართო ლიოსით ფორილი [[ტერასეფი (გეოლოგია)|ტერასეფით]].

== ფლორა ==
[[ფაილი:Gentiana clusii03.jpg|მინი|მარჯვნივ|300პქ|ნაღველაშ ართ-ართი ბუნა]] 
[[ფაილი:Dianthus alpinus Alpennelke Rax2.jpg|მინი|მარჯვნივ|300პქ|Dianthus alpinus]]  
[[ფაილი:Rax-Wiese.jpg|მინი|მარცხნივ|300პქ|[[მაჩიტა]] დო [[ბაია (გვარი)|ბაია]]]]
[[ფაილი:Breithorn Enzian 2005-06-11.jpg|მინი|მარცხნივ|300პქ|[[ნაღველა]]]] 
[[ფაილი:Crepis pygmaea.jpg|მინი|მარცხნივ|300პქ|ჩანარულობა ალპეფს]] 
ალპეფიშ [[ფლორა]] ვართფერი დიდარი დო მუშობური რე, მუჭოთ მალებერი რე თეცალ ფირჩა, მიარენერი [[გეოლოგია|გეოლოგური ეგაფილობაშ]], [[რელიეფი|რელიეფიშ]] დო [[ჰავა|ჰავაშ]] მაღვენ აბანს. ალპეფიშ ფლორაშ ალაზიმაფათ სიღარიბე დო ნორკე ორიგინალობა ძალიერი მაოთხური აკოჸინალუათ ეინწყჷმუ, ნამუეფით დახე ედომუშამო ფორჷნდეს გვალონას, მუშ გეშათ მორჩილი მუთუნიშ გინოსქილადა შილებედჷ მუშ წოხოლეიან ფლორაშე. ალპეფიშ ეჭოფუაქ ალმახანურ ჩანარიშ ოფორუეფშე ხვალე ეკონია აკოჸინალუაშ თებაშ უკული დიჭყჷ, თი მორჩილ "დუდიშმითაფორაფალეფშე" გვალეფს დო მუშ ელჷ-მოლეფს, ნამუთ ვა რდჷ ჸინით ფორილი დო სოდეთ შილებედჷ წოხოლეიანი ფლორაშ ნოსქილედეფიშ გინოსქილადა, უმოსო — მეძობელ ოლქეფშე.

დუდშე, ეიოშანალი რე თი ფაქტი, ნამდა [[პლეისტოცენი|პლეისტოცენიშ]] მალობას ალპეფი ართ-ართ ავანტპოსტის წმარინუანდჷ [[ოორუე აზია|ოორუე აზიაშე]] [[ევროპა|ევროპაშა]] მუშაჭკირილ [[ტაიგა|ტაიგაშ]] ფლორაშ ლირსამ ტყალეფშო, ნამუეფსჷთ მოხუჯურ [[კლიმატი|კლიმატურ პიჯალეფქ]] დოხვადეს ალპეფს. თაქ ჩანდჷ ტაიგაშ ფლორაშო დჷმახასიათაფალი კომპლექსი მუში თარი წჷმმარინაფალეფით, მუჭომეფით რე [[ფიჭვი]], [[ნოჯი]], [[გიგიბი]], [[ლარიქსი]], [[ციმბირიშ ფიჭვი]]. თე ჩანარეფიშ ევროპული ბუნეფი ვარა მუნეფიშ გვარეფიშ სახეშხვაობეფი, უნირზოთ ოორუე აზიაშ უმოს ჯვეშ ფორმეფშე რე გოჭყაფილი, ნამუეფშეთ თინეფი მორჩილო რენა გინორთელი (გოშხვავაფილი). ტაიგაშ ლირსამი ჩანარეფიშ კომპლექსეფწკჷმა ართო თაქ გინილჷ დო გიფაჩჷ მუშ ტაიგაშ ოდიარეეფშე დო ბართვეფშე აკოდგინელ გიმენტყაქ (ქვეტყე ქორთ.) დო თეშ მოხ — ციმბირიშ ფაუნაშ კომპლექსიქ: თუნთიქ, ჩე ყურდგელქ, ტურტურუექ, [[კვათარი|კვათარქ]] დო სუმკითამ კოდალაქ.

გვალეფიშ კართეეფიშ შანულამი ნორთი (უთარაშო, მუნეფიშ თუდონი დო შქა ნორთი) ეჭოფუ [[ბჟადალი ევროპა|ბჟადალ ევროპაშ]] ფლორაშო დჷმახასიათაფალ ფართოფურცელამ ფურცელმაციმე ტყალეფქ — [[ჭყონი|ჭყონიშ]] ([[ზოთონჯი|ზოთონჯიშ]] დო [[ზარხული|ზარხულიშ]] ჭყონეფიშ) დო [[წიფური|წიფურიშ]] ბუნეფქ. მუნეფშო გჷშაკერძაფილო მოხუჯური პიჯალეფი რე ალპეფიშ უმოს ტიბუ [[ობჟათე]] კართეეფს, სოდეთ [[წიფური|წიფურიშ]] ტყა მაღალ გვალეფშა ოჭირინდუანს, თუდო დო ნორთობურო შქა კართეეფს [[ჭყონი|ჭყონიშ]] დო [[წიფური|წიფურიშ]] ტყალეფი რე უმოსო. ლირსამი ტყა თაქი უკოხოლე იკინანს, მანგიორი ალპეფიშ უმოს ფართო, [[ოორუე]] კართეეფს თინა ირ დიხას ჩანს დო გოპატჷნაფილი რე ჟინ ტყაშ ზოლს დო ბრელ აბანს [[ოორუე]] წოხოლენგვალეფშა ხოლო გიმურს. [[ობჟათე]] ალპეფიშ წოხოლენგვალაშ ზოლს, კანკალე ჩხანამ კართეეფს, ძალამო ეკე ოჭირინდუანს გვალო შხვანერი — სქირონაშქა ზუღაშ  ფლორა. თინა ნორთობურო კჷნოტებული რე [[ობჟათე]] გვალეფიშ უმოს თხილერ რაიონეფს, უთარაშო გოფაჩილი დო გვალეფშა შორშა მიშაჭკირილი რდჷ ტიბუ დო სქირე პოსტგლაციალურ ფარანს. თუდო, [[ობჟათე]] წოხოლენგვალეფს ჩანს ქუაშ [[ჭყონი|ჭყონიშ]] ტყალეფი დო მაკვისი, ნამუეფსჷთ ფშხირას „[[გარიგა|გარიგაშ]]“ დო ბურდღამი ჭყონიშ მოფანტილი ბართვეფი დო მიარე შხვა, [[სქირონაშქა ზუღა|სქირონაშქა ზუღაშ]] წყარპიჯიშო დჷმახასიათაფალი ბართვი დო ოდიარე თირანს.

ალპეფს მეტი ორიგინალობა ახასიათენს მაღალი გვალაშ დოლოეფს, ნოსვიმონარეფიშ დო კჷრდეეფიშ „ალპურ“ ფლორას, მარა ენდემური ბუნეფი თე ფლორას ხოლო მორჩილი მუდანობათ რე. თე ფლორა მეჭედას რე მერსხუაფილი მეძობელო დვალირი გვალამი მუხურეფიშ — [[აპენინები|აპენინეფიშ]], [[პირენეეფი|პირენეეფიშ]], [[კარპატები|კარპატეფიშ]], უკული უმოს შორეული არქტიკაშ მუხურეფიშ, [[კავკაციონი|კავკაციონიშ]], [[ურალი|ურალიშ]], [[ალთაი|ალთაიშ]] დო [[ჰიმალაი|ჰიმალაიშ]] ფლორაწკჷმა.

ალპეფიშ მაღალი გვალაშ ფლორაშ დუდ ბირთვიქ იფორმირჷ უგადაროთ თი [[ჩანარი|ჩანარეფშე]], ნამუეფქჷთ [[აზია|აზიაშე]] მუშართეს ჟირ შარათ. თარი შარა გინმიშჷ გვალეფიშ უჭყვიდ ქჷნდჷრეფს, ნამუეფით პლეისტოცენშახ აკმართანდჷ ალპეფს [[ბალკანეთიშ ჩქონი|ბალკანეთიშ ჩქონს]] დო ეგეიდაშ მუკულათ, [[ბჟადალი აზია|ბჟადალ]] დო [[ცენტრალური აზია|ცენტრალურ აზიაშ]] გვალეფწკჷმა. მაჟირა რდჷ ოორუეშ შარა, ნამუთჷთ იფაჩუდუ [[ურალი|ურალიშ]] დო არქტიკაშ ჩანარეფი; თე შარა რდჷ [[ბჟადალი ევროპა|ბჟადალ ევროპაშ]] აკოჸინლუაშ ფარანეფს, [[ჰავა|ჰავაშ]] ძალიერი გორგილაფაშ დო [[ტუნდრა|ტუნდრაშ]] დო ტყა-ტუნდრაშ ფართას გოფაჩუაშ ბორჯის.

ალპეფიშ მაღალ გვალაშ [[ლანდშაფტი|ლანდშაფტეფშო]] ძალიერო დჷმახასიათაფაილი რე ჭიჭე, სქვამპეულამი ფშქერიშ ბართვიშ ჟირი ბუნა — ''Rhododendron ferrugineum'' დო ''Rh. hirsutum''. ალპური ნოხეფიშ დო კჷრდეეფიშ დაბალ ოდიარეეფშე ტიპიური რე აზიური გორჩქინაშ ბუნეფი — ''Saxifraga'', ''Pedicularis'', ''Androsace''. მაჟირა სახეობეფიშ ბუნა — ''Crosuc, Colchieum'', ''Campanula'', ''Helianthemum, Anthyllis'', ''Sempervivum'' — მუში გენეზისით სქირონაშქა ზუღაშ ფლორას ორხველჷ.

ალპეფიშ მაღალგვალამ ჩანარეფიშ ფორმაციეფს ორხველჷ ალპური დოლოეფი ანუ "მატეფი", ნამუეფით ჭიჭეთო, ბრელითო ფშხირი [[ისჷრი|ისჷრიშ]] დო კაკალამეფიშ კორდეფით იხასიათებუ. კერძოთ, ფართას გოფაჩილი რე ისჷრამი დოლოეფი, თაშნეშე კაკალამი დოლოეფი. მაჟირა ტიპიურ ფორმაციეფიშ ბუნას აკმადგინანს ალპური კორდეფი, ანუ „ნოხეფი“, მინიატურული [[ჩანარი|ჩანარეფით]], ნამუეფით დიდი, ბარჩხალას აკოფერადელი [[პეული|პეულეფით]] რენა გოქუნილი. თეცალეფი რე  [[ნაღველა|ნაღველეფი]], [[ფურისულა|ფურისულეფი]], [[ბაია (გვარი)|ბაიები]], [[ზაფანა|ზაფანეფი]], [[მაჩიტაშობურეფი]], [[ასტრეფი]] დო ბრელი შხვა. გჷშეგორუ უმოსი ლამე, დოკინელი "თირამი ღარტაფეფი, სოდეთ [[თირი]] უმოს ბრელ ხანს სქიდუ.
თეცალ აბანეფშო დჷმახასიათაფალი რე მორჩილი ჯიჭონიშ რაყეფი დო ალპური დოლოეფიშ თიცალი ბუნეფი, მუჭომეფით რე ''Soldanella pusilla'', ''Ranumculus alpestris'', ''Cardamine alpina'', ''Sibbalda procumbens'', ''Veronica alpina'' დო შხვა. ქუალამ ნოსვიმონარეფს დო კჷრდეეფს გოვითარაილი რე გჷშაკერძაფილი ალპური ფორმაცია, ნამუშ [[ჩანარი|ჩანარეფი]] ფშხირას დაბალი ორთუმელიშ მაგური რე ვარა მორჩილ როზეტის ქიმინჷნს. თენეფს ორხველჷ ბრელი სქვამპეულამი ჩანარეფი. კერძოთ, გურს გიჩანს ლურჯი გენციანეფიშ ორთუმელეფიშ სქვამი ფერეფიშ აკოხამება. დიდ სიმაღალეეფს ქუალამ აბანეფშო ტიპიური რე ჯიშთიშპიჯიშ ბაია.

ალპეფს ჩანარეფიშ თარი ტიპეფიშ დო ფორმაციეფიშ ბუნაშ გოფაჩუა ვერტიკალური ზონალობაშ კანონს დოჸუნს. ჩანარეფი ჩანა სიმაღალაშ გარკვეულ ორტყაფუს, ოგინაფალო იშხვავებუ ალპეფიშ [[ოორუე]] დო [[ობჟათე]] კართეეფიშ დო თაშნეშე შხვადოშხვა რაიონიშ ფლორა, ირ რაიონს შხვადოშხვა [[ექსპოზიცია (ლანდშაფტი)|ექსპოზიციაშ]] კართეეფიშ ჩანარეფი ხოლო გოშხვავაფილეფი რენა. ფორმაციაშ ირ ბუნას გიოხე სიმაღალაშ ზონეფიშ თელი ორთაშობური კომპლექსიშ მუშობურობეფი.

თელობას ალპეფს ამხვადუნა ჩანარეფიშ 2500 ბუნა, ნამუეფშეთ 650 ბუნა პეულამი ჩანარი რე.

<gallery widths="170px" heights="190px" perrow="5"> 
ფაილი:Chamorchis alpina 230705b.jpg|<center>[[ალპური ციქა ორქიდეა]]
ფაილი:Pulsatilla alpina schneebergensis.jpg|<center>[[ედელვაისი]]
ფაილი:Androsace alpina02.jpg|<center>[[ალპური ქუაშ ჟასმინი]]  
ფაილი:Rhododendron ferrugineum.JPG|<center>[[Rhododendron ferrugineum]]
ფაილი:Pedicularis verticillata Rax.jpg|<center>[[სატილია|სატილიაშ]] ართ-ართი სახეობა
</gallery>

== ფაუნა ==
[[ფაილი:Steinbock 2006 08 1.jpg|მინი|[[ალპური თხა]]]]
[[ფაილი:Alpendohle.jpg|მინი|[[ჭკუტკვარია]]]]
[[ფაილი:Larus ridibundus.jpg|მინი|მარცხნივ|[[ტობაშ მათირია]]]] 
ალპეფს [[ფაუნა|შურდგჷმილეფიშ ოქიანუ]] მიარეფერუანი რე. ფაუნაშ წჷმმარინაფალეფი მერჩქვანელი რე გინმაალ (გარდამავალი ქორთ.) აბანეფს დო ექსტრემალურ პიჯალეფს. თუდონ აბანეფშე დოჭყაფილი მაღალგვამი ზონათ თებული თაქიანი ველური ორთა სიმაღალაშ მეჯინათ მათირე რე. ალპიშ გვალეფი, ნამუთ [[ცენტრალური ევროპა|ცენტრალურ ევროპას]] იფაჩუ დო თეწკჷმა [[ევროპა|ევროპაშ]] ართ-ართი უმაღალაში გვალეფიშ სისტემა რემ გჷშაგორილი რე ბიომიარეფერუანობათ.

ფაუნაშ კანკალე წჷმმარინაფალი ჯგირო რე მენწყილი ალპურ რეგიონს. [[ალპური თხა]] დო [[ერსქემი]] ხენა კჷრდეამ [[ლანდშაფტი|ლანდშაფტეფს]]. ართი პერიოდი ალპური თხაშ გოფაჩუაშ არეალი ხვალე [[გრან-პარადიზოშ ნაციონალური პარკი|გრან-პარადიზოშ ნაციონალური პარკით]] აკმიხურგუდუ, ბოლო ბორჯის მუდგაზმარენ მეძობელო დვალირ რეგიონეფს ხოლო გიფაჩჷ. [[ზაზუნა]] გჷთიზოთუანს დიხაშთუდო. მუდგაზმარენი [[ნაციონალური პარკი]] დორცხუაფილი რე აბანობური ფაუნაშ ოთხილარო. ალპურ რეგიონეფს გოვითარაფილი სირთულეეფიშ გეშა გეშალჷ ფაუნაშ ანდა წჷმმარინაფალქ, მარა მუდგაზმარენი ძვირფასი შურდგჷმილეფიშ ბუნა, თინეფ შქას [[ფორცხოლი]], [[შქირუ თუნთი]] დო [[ბატკანძერი]] წჷმოძინელო რენა კინე გომიარაფილი ალპეფს.<ref>{{cite web|url=http://www.britannica.com/EBchecked/topic/17356/Alps/34386/Plant-and-animal-life|title=ალპეფი, სექცია ჩანარეფი დო შუდგჷმილეფი ალპეფს|work=ენციკლოპედია ბრიტანიკა|accessdate=}}</ref> 

[[ზუღაშ დონე]]შე 800-1900 მეტრაშახ ფოლოამეფშე თაქ ხე [[სქვერი]], [[შქაევროპული ირემი]], [[ტყარი ღეჯი]], მახვამილაფარეფშე — [[გერი]], [[მელა]], [[ტყარი კატუ]], [[კვინორი]], [[ყარყუმი]], [[არღია]]; ვანაფერო ფხვადუნა [[შქირუ თუნთი]] დო [[ფორცხოლი]]. 
მაგჷრგოლარეფშე ხენა: [[ადიაღი]], შქირუ დო ჩე ყურდგელი, ჭუკინშერი შუდგჷმილეფი, ორნითოფაუნას ქიმინჷნა: [[ყვრია]], [[კოდალა]], [[წიწკანა]], [[გჷ]], [[კვათარი]], [[მათხირია]], [[მარშვინია]], [[ტობაშ მათირია]] დო შხვა.<ref name="ქსე">{{ქსე|1|322-323||არა}}</ref> 

სუბალპურ ორტყაფუს ე.ი. 2000 მეტრაშე ჟი, აფხვადუნა ძალიერო დორთილი [[რელიეფი]]. შურდგჷმილეფშე უმეტაშო ამხვადუნა [[ერსქემი]], [[ალპური თხა]], [[ალპური ზაზუნა]]; მაფურინჯეეფშე [[ალპური ჟკა]], [[ჭოლოკვარია]] დო შხვა.<ref name="ქსე" /> 

[[ჭანდი|ჭანდეფშე]] (თაქ "მწერი") შანულამი რე [[ალპური ბაზი]] (Rosalia alpina), ნამუთ აფხვადუნა [[ზუღაშ დონე]]შე მეტრაშახ, ჯვეში გვალაშ ტყალეფს.

<center><gallery>
ფაილი:Parnassius pheobus.jpg|<center>[[ალპური აპოლო]]
ფაილი:Salamandra atra.jpg|<center>[[ალპური სალამანდრა]]

ფაილი:Plochacz 3001xx.jpg|<center>[[ალპური ჭვინტაკა]]
ფაილი:Alpenkauw2.jpg|<center>[[ჭკუტკვარია]]
ფაილი:Arctic Hare.jpg|<center>[[ჩე ყურდგელი]]
</gallery></center>

== ადამიერიშ გოლინა ალპურ გარემოშე ==
ალპეფს ნარინა ორდიანი მეშარეეფი აჸონებულეფი რდეს ალპეფიშ გვალეფიშ სისქვამათ დო გვალე თინეფიშ ჭყოლოფათ გინირჷ ალპურ რეგიონქ პოპულარულო. თეწკჷმა ართო დიჭყჷ რეგიონიშ აწოკინაქ დო გოვითარაფაქ. მიარე ადამიერიშ მოქმენდალაქ გჷმიჭანუ ტკიცე დეგრადაცია ალპურ გარემოს, ნამუქჷთ დიჭყჷ [[XX ოშწანურა|XX ოშწანურაშ]] შქა წანეფშე. თექ გჷმიჭანუ ჰაერიშ, [[წყარმალუ|წყარმალუეფიშ]] დო [[ტობა|ტობეფიშ]] გოწიმდორაფა; ბერჯეკი დო ორგანული ასაგასაშ ხარჯაფაშ დემპინგი; კარიერული კიდანჯალაშ გჷმომუშებული [[ქუა|ქუალეფიშ]], [[ქვიშა|ქვიშაშ]] დო [[ხრეში|ხრეშიშ]] ეროზია; ხასჷლაშ [[ეროზია (გეოლოგია)|ეროზია]], ნამუთ გჷმიჭანუ შარეფიშ დო ოთხილამურე კონსტრუქციეფიშ დოკიდუაქ; ანთროპოგენური გორჩქინაშ გჷმაღიზიანაფალი ხონარიშ გჷმოჭანაფა; დო ბოლოს, [[ტყა|ტყალეფს]] ჭვახე წყარეფიშ დეფიციტი.<ref name="ბრტ" />

ალპეფიშ უნიკალური [[ფლორა]] დო [[ლანდშაფტი|ლანდშაფტეფი]], ნამუთ თაში აკვირენდჷ მეშარეეფს, ჭიე-ჭიეთ დითირჷ. თეწკჷმა, არძაშე უმოსო გეგნიქიმინეს [[ლანდშაფტი|ლანდშაფტეფქ]]. [[წყარმალუ|წყარმალუეფიშ]] თარ ლეხერეფქ გინირთჷ [[ბეტონი|ბეტონიშ]] დო [[ასფალტი|ასფალტიშ]] ღოზამ აგლომერაციეფო. რდუალა-გოვითარაფაქ გჷმიჭანუ თაშნეშე [[ატმოსფერო (დიხაუჩა)|ატმოსფეროშ]] სერიოზული დოწიმდორაფა. გჷშაკერძაფილო თექ გჷმიხანტჷ ქარხანეფიშ, ჸუდეშ ოტიბაფალეფიშ დო ავტომანქანეფიშ გჷმნაბოლქვეფიშ სახეთ. მიარე შხუ ალპური [[ნოღა|ნოღაშ]] [[ჰაერი]] იწიმდორებუ ძალიერო.<ref name="ბრტ" />

== ისტორია ==
[[ფაილი:Rosa camuna e antropomorfi R24 - Foppe - Nadro (Foto Luca Giarelli).jpg|მინი|მარჯვნივ|250პქ|[[კჷრდეშ ხანტუობა]] კამონიკაშ ლეხერს]] 
[[ფაილი:Oetzi Memorial.jpg|მინი|მარცხნივ|245პქ|„ეცტიშ“ მემორიალი]]
ალპეფს ადამიერქ დიხორჷ [[პალეოლითი|პალეოლითის]], 60,000-50,000 წანაშ წოხოლე. ასქილადირო რე [[ექსპონატი|ექსპონატეფი]], ნამუთ გჷმოხანტილი რე  [[საფრანგეთი|საფრანგეთიშ]] დო [[ავსტრია|ავსტრიაშ]] შხვადოშხვა აბანეფს. ალპეფიშ ჯიშთეფიშ უკოხოლე დოკინაშ გეშა, დოხოლაფირო 4,000-3,000 წანაშ წოხოლე ლეხერეფს ინიხორეს [[ნეოლითი|ნეოლითიშ ხანას]] კათაქ, ნამუეფით ოხორანდეს ფაქვეფს დო ჭიჭე დოხორელ პუნქტეფს; კანკალე დოხორალა დოკიდილი რდჷ ალპურ ტობეფწკჷმა. ექსპონატეფშა მეგორაფილი რე [[ანესიშ ტობა|ანესიშ ტობაშ]] რაიონს, [[ჟენევაშ ტობა|ჟენევაშ ტობაშ]] წყარპიჯის, ავსტრიაშ გვალეფს დო [[იტალია|იტალიას]], აოსტიშ დო კამონიკაშ ლეხერეფს. თე ეკონია ლეხერს ნაძირეფი რე დოხლაფირო 300,000 პეტროგლიფი.<ref name=archeointro> {{cite web|url=http://www.archeocamuni.it/arte_rupestre.html|title=''Introduzione all'arte rupestre della Valcamonica'' su Archeocamuni.it|accessdate=11 maggio 2009|language=Italian}}</ref>

ალპეფს [[ენეოლითიშ ხანა|ენეოლითიშ ხანაშ]] ადამიერიშ ჸინუამ მუმიას მიოგორეს [[1991|1991 წანას]] [[ეცტალიშ ალპეფი|ეცტალიშ ალპეფს]], [[ავსტრია|ავსტრიაშ]] დო [[იტალია|იტალიაშ]] თანჯას<ref>{{citation|author=James Neill|title=Otzi, the 5,300 Year Old Iceman from the Alps: Pictures & Information|date=last updated 27 October 2004|url=http://www.wilderdom.com/evolution/OtziIcemanAlpsPictures.htm|accessdate=8 March 2007}}</ref> დო გიოდვეს „[[ეცტიშ ჸინიშ კოჩი]]“. თინა ოხორანდჷ დოხოლაფირო 5,300 წანაშ წოხოლე.<ref name=snowshoes>{{citation|author=Norman Hammond|title=Iceman was wearing 'earliest snowshoes'|url=http://www.timesonline.co.uk/tol/life_and_style/court_and_social/article516866.ece|newspaper=[[The Times]]|date=21 February 2005}}</ref> მუმია გეგნიღეს ინსბრუკიშ უნივერსიტეტშა, სოდეთ თინა გაკირჩქინეს, მუჭოთ მაართაჸოფილი ადამიერი.<ref>[http://www.iceman.it/en/node/235 Description of the recovery] at the museum site.</ref> 

[[კელტეფი|კელტეფქ]] დიხორეს [[საფრანგეთი|საფრანგეთის]], [[შვეიცარია|შვეიცარიაშ]] დო [[იტალია|იტალიაშ]] აკართუს დო გემშეჭკირეს ბჟაეიოლ [[შვეიცარია|შვეიცარიაშა]], კერძოთ, გრაუბიუნდენიშ ლეხერშა. [[ჰალშტატი|ჰალშტატის]] მიოგორეს კელტური კულტურაშ არძაშე შხუ აბანს. ჩქინი წანეფიშეკოროცხუაშ 35 დო 36 წანეფს ალპურ რეგიონს ჭიე-ჭიეთ კუჩხის იკინდუანს [[რომიშ იმპერია]], ნამუქჷთ გაფართუ კელტეფიშ ჯვეშო ოფუტეეფი დო დოკიდჷ მიარე ახალი [[ნოღა]]. [[რომალეფი|რომალეფქ]] გაუჯგუშეს წყარიშ აკონაზირუაშ სისტემა, დოკიდეს არენეფი დო თეატრეფი.<ref name="ბრტ" />  

რომანიზაფილი კელტეფიშ დიხეფი დეკინეს [[ჯვეში გერმანალეფი|ჯვეშ გერმანულ ტომეფქ]], ნამუეფით აკმიკათუანდეს [[ბურგუნდეფი|ბურგუნდეფს]], [[ალემანეფი|ალემანეფს]] დო [[ლანგობარდეფი|ლანგობარდეფს]]. [[VIII ოშწანურა|VIII]]-[[IX ოშწანურა|IX ოშწანურეფს]] ალპურ დიხეფქ მიშელჷ [[კარლოს დიდი|კარლოს დიდიშ]] [[საღორონთო რომიშ იმპერია|საღორონთო რომიშ იმპერიააშ]] აკოდგინლუაშა. [[ვერდენიშ აპიჯაფა]]თ კარლოს დიდიშ იმპერია ართიანშქას აკირთეს მუშ მოთალეფქ. კათეფიშ, [[კელტეფი|კელტეფიშ]], [[რომალეფი|რომალეფიშ]] დო [[ბარბაროსეფი|ბარბაროსეფიშ]] აკოართაფაქ დიფაჩჷ [[შქა ოშწანურეფი|შქა ოშწანურეფს]]. ლეხერეფი იზოლირაფილი რდჷ გოხოლუას დვალირ ლეხერეფშე, დიდ ნორთის ირ ლეხერს მახორობა ზოხო-ზოხო ოხორანდჷ.

ალპეფს მახორუ მახორობაშ იზოლაციაქ გეთუ ინდუსტრიული რევოლუციათ დო რკინაშშარაშ მიშაჸონაფათ.<ref name="ბრტ" />

== ნინეფი ==
[[ფრანგული ნინა|ფრანგულ ნინაშა]] იჩიებუნა ბჟადალ ალპეფს, თენეფ შქას [[შვეიცარია|შვეიცარიაშ]] კანტონეფს [[ვო|ვოს]] დო [[ვალე (კანტონი)|ვალეს]] დო [[იტალია|იტალიაშ]] [[ოორუე]]-[[ბჟადალი|ბჟადალ]] რეგიონეფს — [[ვალე-დ-აოსტა|ვალე-დ-აოსტას]], მარა ვალე-დ-აოსტას იჩიებუნა მუჭოთ [[ფრანგული ნინა|ფრანგულო]], თეში [[იტალიური ნინა|იტალიურო]]. აბანობური მახორობა იჩიებუ ფრანგულ-პროვანსულ დიალექტშა. ფრანგულ ნინას თაქ ვაუღუ ოფიციალური სტატუსი. [[იტალიური ნინა|იტალიურ ნინაშა]] იჩიებუნა ცენტრალურ დო ბჟაეიოლ ალპეფს, კერძოთ, [[იტალია|იტალიას]] დო [[შვეიცარია|შვეიცარიაშ]] ტიჩინოშ კანტონს. [[გერმანული ნინა|გერმანულო]] იჩიებუნა შვეიცარიაშ ალპეფიშ ცენტრალურ დო ბჟაეიოლ მუხურეფს, [[გერმანია|გერმანიას]] დო [[ავსტრია|ავსტრიას]]. გერმანულ ნინაშა იჩიებუნა თაშნეშე [[იტალია|იტალიაშ]] ოორუეშე დვალირ ავტონომიურ პროვინცია — [[ბოლცანო (პროვინცია)|ბოლცანოს]]. თაქ მახორობაშ დიდი ნორთი გერმანული ნინაშ [[ბავარიული დიალექტი|ბავარიულ დიალექტშა]] იჩიებუ, 4% — [[ლადინური ნინა|ლადინურო]].<ref name="ბრტ" /> 

ალპეფიშ თარი რელიგია რე [[კათოლიციზმი]], მარა რე მუდგაზმარენი რეგიონი, სოდეთ გოპატჷნაფილი [[პროტესტანტიზმი]]. თეცალეფი რე [[შვეიცარია|შვეიცარიაშ]] კანტონეფი ვო დო ბერნი. [[შვეიცარია|შვეიცარიაშ]] კანტონი [[გრაუბიუნდენი]] ალპეფს გჷშაგორილი რე [[ნინეფიშმენცარობა|ლინგვისტური]] დო [[რელიგია|რელიგიური]] მიარეგვარალათ, სოდეთ მახორობაშ დოხოლაფირო 45% [[პროტესტანტიზმი|პროტესტანტი]] რე, 50% [[კათოლიციზმი|კათოლიკე]]. 60% იჩიებუ [[გერმანული ნინა|გერმანულ ნინაშა]], დოხოლაფირო 15% [[იტალიური ნინა|იტალიურო]], 20%  იჩიებუ [[რეტორომანული ნინა|რეტორომანულო]].<ref name="ბრტ" />

== ეკონომიკა ==
=== ოფუტეშ მეურნობა ===
[[XIX ოშწანურა|XIX ოშწანურაშ]] შქა წანეფშახ ალპეფიშ [[ეკონომიკა|ეკონომიკაშ]] ოსხირს წჷმარინუანდჷ [[ოფუტეშ მეურნობა]]. [[საფრანგეთი|საფრანგეთის]], [[იტალია|იტალიაშ]] დო ბჟადალ [[ავსტრია]]შ ლეხერეფს ასქილადირი რე ოფუტეშ მეურნობაშ დარგი, ნამუთ გოფაჩილი რე პრივილეგიურ აბანეფს, თარ დო ხასჷლაშ ლეხერეფს. [[შვეიცარია]]შ სქირე დო ჩხე [[რონა|რონაშ]] ლეხერი წჷმარინუანს ხილიშ დო ორტვინული კულტურეფიშ ინტენსიურ გოფაჩუაშ ტერიტორიას, თეწკჷმა რე ბინეხიშ პლანტაციეფი. 

ვალეშ კანტონს ვისპიშ დუდის რე მოსოფელს ართ-ართი არძაშე მაღალ აბანს დვალირი [[ბინეხი|ბინეხეფი]], ნამუთ იფაჩუ ზურაშ დონეშე 4250 მეტრას. ბინეხეფიშ დო შხვა პლანტაციეფშე ეიოშანალი რე ოორუე [[იტალია]]ს დვალირი ალტო-ადიჯეშ რეგიონი, [[შვეიცარია]]შ ობჟათეშე დვალირი ტიჩინოშ კანტონი დო ალპეფიშ ობჟათე რეგიონეფი.

=== ოგვალე ხერეჭუა დო წარმება ===
ალპეფიშ ალმახანური [[ეკონომიკა]] წჷმორინაფილი რე მარგენჯი დინოხურიშიშ ხერეჭუათ, წარმებათ დო გოვითარაფილი [[ტურიზმი|ტურიზმით]]. დინოხურიშეფშე ეიოშანალი რე: [[რკინაშ მადანი]], [[ტყვია-თუთია]], [[ლინჯი]], [[ქუანოშქერი]], [[მანგანუმი]], [[რუმე ნოშქერი]] დო შხვა. ოგვალე ხერეჭუა მოურს [[ნეოლითი|ნეოლითიშ ბორჯიშე]]. რკინაშ მოპალაფაშ თარი ცენტრი რე [[ერცბერგი]], სოდეთ დინოხურიშიშ მოპალაფა წარმენს შქა ოშწანურეფშე. დიდი ფოლანდიშ ქარხანეფი რე აოსტას დო მურიშ დო მიურციშ ლეხერეფს. ცელულოზა-ქარღადიშ კომბინატეფი დირცხუ [[ავსტრია|ავსტრიას]], ბჟაეიოლ ალპეფს, ეიოშაბალი რე თაშნეშე ტექსტილიშ დო სპორტული მეკონ-მოკონეფიშ წარმება, [[ავსტრია]]ს რაინიშ ლეხერს დო [[საფრანგეთი]]ს ანესიშ აკანს. 

== აკოგურაფაშ ისტორია ==
[[ფაილი:Horace-Bénédict de Saussure2.jpg|მინი|მარჯვნივ|250პქ|შვეიცარიალი არისტოკრატი, ფიზიკოსი დო ალპინისტი [[ორას ბენედიქტ დე სოსიური]] ([[1740]]—[[1799]]).]] 
ალპეფს გვალაშ კონეკიშ ჸურე ინტერესიქ გორჩქინდჷ [[XVIII ოშწანურა|XVIII]]-[[XIX ოშწანურა|XIX ოშწანურეფს]]. [[ორას ბენედიქტ დე სოსიური|ორას ბენედიქტ დე სოსიურქ]] XVIII ოშწანურას ბოტანიკური გჷმორკვიაფეფიშ ღანკით იშარჷ ალპეფშა. თინა რდჷ შვეიცარიალი ფიზიკოსი დო ალპინიზმიშ დჷმარსხუაფალი.  [[1773|1773 წანაშე]] ალპეფს ატარენდჷ [[გეოლოგია|გეოლოგიურ]] გჷმორკვიაფეფს. მუქ აკიგურუ [[რელიეფი|რელიეფის]] მუშობურობეფი. [[1760|1760 წანას]] მაართათ მიძირუ [[საფრანგეთი|საფრანგეთიშ]] კურორტი [[შამონი]]. მუში ინიციატივათ [[1786|1786 წანაშ]] [[8 მარაშინათუთა|8 მარაშინათუთას]] ყაზახ ჟაკ ბალმაქ დო ექიმ მიშელ პაკარქ მაართათ ეშართეს ალპეფიშ უმაღალაშ კონკა [[მონბლანი|მონბლანშა]] (4808 მ). სოსიურქ დუდშე ეშართჷ ანდაშა ალპიშ გვალაშ კონკეფშა. ირკვიენდჷ თაშნეშე [[ჯიშთი|ჯიშთეფშე]], [[1779]]-[[1796|1796 წანეფს]] ნოხანდიშ „ალპეფშა შარალუაშ“ გჷშულაშ უკული დირცხუ [[გლაციოლოგია|გლაციოლოგიაქ]]. სოსიურქ ალპეფს ატარჷ [[მეტეოროლოგია|მეტეოროლოგიური]], [[გეოლოგია|გეოლოგიური]] დო [[გლაციოლოგია|გლაციოლოგიური]] დოკვირაფეფი.

[[შვეიცარია|შვეიცარიას]] რკვიეფს ატარენდჷ [[ჯეიმზ დევიდ ფორბზი]]. შანულამი გეოლოგიური დაკვირებეფი აწარმეს [[არნოლდ ეშერი|არნოლდ ეშერქ]] დო [[ალბერტ ჰეიმი|ალბერტ ჰეიმქ]].

[[1811|1811 წანას]] კონკა [[იუნგფრაუ|იუნგფრაუშა]] (4158 მ) ეშართეს ჯიმალეფ რუდოლფ დო იერონიმ მაიერეფქ. ართი წანაშ უკული ეშულაქ მინწყუ [[ფინსტერაარჰორნი|ფინსტერაარჰორნშა]]. შანულამი რდჷ თაშნეშე გოტლიბ სამუელ სტადერიშ დო პიერ-ჟან ედუარდ დესორიშ პიონერული დოკვირაფეფი ალპეფს. მაართა ჩინებული ინგლისარი ალპინისტი, ნამუთ შარენდჷ ალპეფს, რდჷ [[მარკ ბიუფოი]], ნამუქჷთ მაოთხაშა ეჭოფუ კონკა [[მონბლანი]].

[[ბჟაეიოლი ალპეფი|ბჟაეიოლ ალპეფს]] შანულამ რკვიეფქ დიჭყჷ თიშ უკული, მუთ ეშულაქ იხორციალჷ კონკა [[გროსგლოკნერი|გროსგლოკნორშა]], [[1800|1800 წანას]]. [[1855|1855 წანაშ]] [[1 მარაშინათუთა|1 მარაშინათუთას]] ინგლისარ ჩარლზ ჰადსონქ ეშართმჷ [[დიუფურიშ პიკი|დიუფურის პიკშა]].

[[ალპინიზმი|ალპინიზმიქ]] დირსხუ ალპეფიშ გვალეფს, მუჟამსჷთ ეშულაქ იხორციალჷ მონბლანშა. ალპინიზმის დუდშე ქიმიაჩჷ ჟირ გეზაქ — წიმინდე სპორტული დო მენცარული, გჷმორინაფაშ ღანკით. ჟაკ ბალმიშ დო მიშელ პაკარიშ მონბლანშა ეშულაშ უკული ალპინიზმიქ ფეიკარას გევითარჷ, დირცხუ ალპინისტეფიშ საგანგებო აკოართაფეფქ — ''[[ალპური კლუბი|ალპური კლუბეფქ]]''.

== ტურიზმი ==
[[ფაილი:St.Bartholomä.jpg|მინი|250პქ|მარცხნივ|[[კენიგზეე]], ბავარია.]]
[[ფაილი:Cross-country skiing.jpg|მინი|250პქ|მარჯვნივ|ზოთონჯიშ ტურიზმი ალპეფს.]]
ალპეფი [[ტურიზმი|ტურიზმიშ]] პოპულარული აბანი რე. გოპატჷნაფილი რე [[ზარხული|ზარხულიშ]] დო [[ზოთონჯი|ზოთონჯიშ]] ტურიზმი. [[ქირსეთუთა|ქირსეთუთაშე]] [[პირელი|პირელიშ]] მეკოროცხუათ გოვითარაფილი რე ზოთონჯიშ სახეობეფიშ სპორტი (თხილამურეფი, სნოუბორდი, მარხილეფი დო შხვა). ზარხულს ალპეფს პოპულარული რე ველოსიპედეფით რულა, პარაპლანი დო შხვა; ტობეფს აქტუალური რე [[სერფინგი]].

დოხორელ პუნქტეფშე ეიოშანალი რე [[შვეიცარია|შვეიცარიაშ]] ართ-ართი არძაშე ჩინებული კურორტი [[ცერმატი]], სოდეთ გოვითარაფილი რე გჷშაკერძაფილო თხილამურეფით კატაობა. ჩინებული ოგვალე-ოთხილამურე კურორტი რე [[დავოსი]], ნამუთ ზუღაშ დონეშე 1560 მეტრაშ სიმაღალას იდვალუაფუ. ანდა ჩინებული კურორტი რე [[იტალია|იტალიაშ]] ალპეფს.

ტობეფშე არძაშე შანულამეფი რე: [[კომო (ტობა)|კომოშ ტობა]], [[გარდა (ტობა)|გარდაშ ტობა]], [[ჟენევაშ ტობა]], [[ბოდენიშ ტობა|ბოდენზეე]] დო შხვეფი, ნამუეფით შანულამი ოკურორტე აბანეფი რენა. ჟენევაშ ტობაშ ოორუე ღოზის პირობითო უძახჷნა [[შვეიცარიაშ რივიერა|შვეიცარიაშ რივიერას]].

== ტრანსპორტი ==
[[ფაილი:Tunnel du mont-blanc coté italien.jpg|მინი|მარჯვნივ|250პქ|მონბლანიშ გვირაბი, იტალიაშ განშე]] 
ალპეფიშ ოლარჭაია დო ქჷრქე ფერდეფი წჷმარინუანდჷ ტრანსპორტიზაციაშ დიდი ხანიშ ბარიერს. [[კელტეფი|კელტეფიშ]] ბორჯიშე დოჭყაფილი ამდღარშახ ალპეფიშ ჸალაიბონეფი იზოლირაფილი ლეხერეფიშ მიმარსხუაფალ არხეფს წჷმარინუანდეს. [[ჸალაიბონი|გინაულარეფქ]] ევოლუცია განიცადეს, წოხოლე უბრალო შარეფს ქართჷდეს და, ამდღარშო თინეფი წჷმორინაფილი რენა ბერჯეკი ოფორუთ დო მიარერიცხუანი მაგისტრალეფით. თიცალი პუნქტეფი, მუჭომეფით რე მაგალითო [[კური]] ბჟაეიოლ [[შვეიცარია|შვეიცარიას]], წჷმარინუანდჷ რეგიონს კოორდინაციულ ცენტრის მიარერიცხუან გინაულარეფშო, დოხორელი რდჷ დიო ხოლო 5000 წანაშ წოხოლე.  ცენტრალურ შვეიცარიაშ კურორტ [[ანდერმატი|ანდერმატიქ]] ხოლო თეშ მაგურ სიტუაციას იფორმირჷ.<ref name="ბრტ" />  

[[რკინაშშარა|რკინაშშარეფიშ]] დო მოგვიანაფათ [[ურელსო ტრანსპორტი|ურელსო ტრანსპორტიშ]] ფორმირაფათ ითუ ალპეფიშ დიდი რეგიონეფიშ გჷშართუალაქ. ალპეფს გოჸონაფილი რე ორკინაშშარე დო ოავტომობილე შარა. [[შვეიცარიაშ ალპეფი|შვეიცარიაშ ალპეფს]] ეიოშანალი რე: [[სიმპლონიშ გვირაბი]], [[ალბულაშ გვირაბი]], [[გოტარდიშ ობაზისე გვირაბი]] დო [[გოტარდიშ ორკინაშშარე გვირაბი]]. 

== ჸალაიბონეფი ==
ალპეფს ოშობათ [[ჸალაიბონი]] (უღელტეხილი ქორთ.) რე. მიარე გინაულარიშ თუდო გოონაფილი რე ოავტომობილე დო ორკინაშშარე გვირაბეფი.

{| class="wikitable" style="margin: 1em auto 1em auto;"
|+ ალპეფიშ არძაშე ჩინებული ჸალაიბონეფიშ ერკებული
! align=left | ჯოხო
! align=left | სიმაღალა
! align=left | ქჷნდჷრი
! align=left | ჯოხო
! align=left | სიმაღალა
! align=left | ქჷნდჷრი
|-
| [[დიდი სენ-ბერნარი]] 
| 2469 მ 
| [[პენინიშ ალპეფი]]
| [[მორჩილი სენ-ბერნარი]] 
| 2188 მ 
| [[გრაიშ ალპეფი]]
|-
| [[სიმპლონი]] 
| 2005 მ 
| [[პენინიშ ალპეფი]]
| [[სენ-გოტარდი]] 
| 2108 მ
| [[ლეპონტინიშ ალპეფი]]
|-
| [[სან-ბერნარდინო]] 
| 2065 მ
| [[ლეპონტინიშ ალპეფი]]
| [[ბრენერი]] 
| 1371 მ 
| [[ეცტალიშ ალპეფი]]
|-
| [[მონ-სენი]] 
| 2083 მ
| [[კოტიშ ალპეფი/გრაიშ ალპეფი]]
| [[ტენდა]] 
| 1870 მ
| [[ზუღაშპიჯიშ ალპეფი]]
|-
| [[ფრეჟიუსი]] 
| 2538 მ
| [[კოტიშ ალპეფი]]
| [[ბერნინა]] 
| 2328 მ
| [[ბერნინიშ ქჷნდჷრი]]
|-
| [[გრიმზელი]] 
| 2165 მ
| [[ბერნიშ ალპეფი]]
| [[გროსე-შაიდეგი]] 
| 1962 მ
| [[ბერნიშ ალპეფი]]
|-
| [[სელა]] 
| 2244 მ
| [[დოლომიტეფი]]
| [[კლაუზენი]] 
| 1948 მ
| [[შვეიცარიაშ ალპეფი]]
|-
| [[უმბრაილი]] 
| 2501 მ
| [[ორტლერიშ მასივი]]
| [[სეპტიმერი]] 
| 2310 მ
| [[შვეიცარიაშ ალპეფი]]
|-
| [[იუნგფრაუიოხი]] 
| 3471 მ
| [[ბერნიშ ალპეფი]]
| [[პანიქსი]] 
| 2407 მ
| [[გლარნიშ ალპეფი]]
|}

=== ოშარე გვირაბეფი ===

თარი ქჷნდჷრი, [[ბჟადალი|ბჟადალშე]] [[ბჟაეიოლი|ბჟაეიოლჸურე]]:
{| class="wikitable"
!ჯოხოდვალა!!აბანდვალა!! ქიანეფი!!სიგინძა (კმ)
|-
|[[კოლ-დე-ტენდეშ ოშარე გვირაბი]]||[[ტენდე]] — [[კუნეო]]||[[საფრანგეთი]], [[იტალია]]||3.2
|-
|[[ფრეიუსიშ ოშარე გვირაბი]]||[[მოდანი]] — [[სუზა]]||[[საფრანგეთი]], [[იტალია]]||12.9
|-
|[[მონბლანიშ გვირაბი]]||[[შამონი]] — [[კურმაიორი]]||[[საფრანგეთი]], [[იტალია]]||11.6
|-
|[[დიდი სენ-ბერნარიშ გვირაბი]]||[[მარტინი (შვეიცარია)|მარტინი]] — [[აოსტა]]||[[შვეიცარია]], [[იტალია]]||5.9
|-
|[[გოტარდიშ ოშარე გვირაბი]]||[[გეშენენი]] — [[აიროლო]]||[[შვეიცარია]]||17
|-
|[[სან-ბერნარდინოშ გვირაბი]]||[[შპლიუგენი]] — [[ბელინცონა]]||[[შვეიცარია]]||7.7
|-
|ფელბერტაუერნიშ გვირაბი||[[მიტერზილი]] — [[ლიენცი]]||[[ავსტრია]]||5.3
|-
|[[ტაუერნიშ ოშარე გვირაბი]]||[[ებენი (პონგაუ)|ებენი]] — [[სანქტ-მიხელი (ლუნგაუ)|სანქტ-მიხელი]]||[[ავსტრია]]||6.4
|}

=== ორკინაშშარე გინაულარეფი დო გვირაბეფი ===

თარი ქჷნდჷრი, [[ბჟადალი|ბჟადალშე]] [[ბჟაეიოლი|ბჟაეიოლჸურე]]:
{| class="wikitable"
!ჯოხოდვალა!!აბანდვალა!! ქიანეფი!!სიგინძა (კმ)
|-
|კოლე დი კადიბონა||ჸალაიბონი||[[სავონა]] — [[ჩევა]]||[[იტალია]]||||436
|-
|დე ტენდეშ გვირაბი||გვირაბი||[[ტენდე]] — [[კუნეო]]||[[საფრანგეთი]], [[იტალია]]||8.1
|-
|[[ფრეიუსიშ ორკინაშშარე გვირაბი]]||გვირაბი||[[მოდანე]] — [[სუზა]]||[[საფრანგეთი]], [[იტალია]]||13.7
|-
|[[სიმპლონიშ გვირაბი]]||გვირაბი||[[ბრიგი (შვეიცარია)|ბრიგი]] — [[დომოდოსოლა]]||[[შვეიცარია]], [[იტალია]]||19.8
|-
|[[ობერალპიშ ჸალაიბონი]]||ჸალაიბონი||[[ანდერმატი]] — [[დისენტისი]]||[[შვეიცარია]]||||2044
|-
|[[გოტარდიშ ორკინაშშარე გვირაბი]]||გვირაბი||[[გეშენენი]] — [[აიროლო]]||[[შვეიცარია]]||15
|-
|[[ბერნინიშ ჸალაიბონი]]||ჸალაიბონი||[[პონტრეზინა]] — [[ტირანო]]||[[შვეიცარია]]||||2323
|-
|[[ბრენერიშ ჸალაიბონი]]||ჸალაიბონი||[[ინსბრუკი]] — [[შტერცინგი]]||[[ავსტრია]], [[იტალია]]||||1370
|-
|ტაუერნიშ გვირაბი||გვირაბი||[[ბად-გაშტაინი]] — [[ობერფელახი]]||[[ავსტრია]]||8.6
|-
|შობერიშ ჸალაიბონი||ჸალაიბონი||[[ლიცენი]] — [[ლეობენი]]||[[ავსტრია]]||||849
|-
|პრებიჩლიშ ჸალაიბონი||ჸალაიბონი||[[აიზენერცი]] — [[ლეობენი]]||[[ავსტრია]]||||1204
|-
|[[ზემერინგიშ ჸალაიბონი]]||გვირაბი||[[გლოგნიცი]] — [[მიურცუშლაგი]]||[[ავსტრია]]||1.5||965
|}

== გალერეა ==
<gallery widths="170px" heights="190px" perrow="10"> 
ფაილი:MonteRosa004.jpg|<center>[[მონტე-როზა]], 4634 მ
ფაილი:Matterhorn from Cervinia.jpg|<center>[[მატერჰორნი]], 4478 მ
ფაილი:Grand St-Bernard.jpg|<center>[[დიდი სენ-ბერნარიშ ჸალაიბონი]]
ფაილი:Aletschgletscher.jpg|<center>[[ალეჩიშ ჯიშთი]] 
ფაილი:Bellagio 2.jpg|<center>[[კომო (ტობა)|კომოშ ტბა]]
ფაილი:Ponte Pietra.jpg|<center>[[ადიჯე|წყარმალუ ადიჯე]]
ფაილი:Dianthus alpinus Alpennelke Rax2.jpg|<center>[[ალპური მიხაკი]]
ფაილი:Pyrrhocorax-graculus-0018-a.jpg|<center>[[ჭკუტკვარია]]
ფაილი:Rosalia Alpina (Alpenbock).jpg|<center>[[ალპური ხარაბუზა]]
ფაილი:Marmota marmota Alpes2.jpg|<center>[[ალპური ზაზუნა]]
</gallery>

== ქოძირით თაშნეშე ==
* [[ალპინარიუმი]]
* [[ალპინიადა]]
* [[ალპინიზმი]]
* [[ალპინოტიპური დოჭიროკუა]]
* [[ალპური ორტყაფუ]] 
* [[ალპური კლუბი]]
* [[ალპური დოლო]]
* [[ალპური მეურნობა]]
* [[ალპური მაჸოთამალეფი]]
* [[ალპური რასა]]
* [[ალპური ტიპიშ რელიეფი]]
* [[ალპეფიშ პრეისტორიული ნოხორეფი]]

== რესურსეფი ინტერნეტის ==
{{Commonscat|Alps|ალპები}}
* [http://www.britannica.com/EBchecked/topic/17356/Alps ალპეფი — ენციკლოპედია ბრიტანიკა] {{en}} 
* [http://slovari.yandex.ru/~книги/БСЭ/Альпы/ ალპეფი — დიდი სხუნუეფიშ ენციკლოპედია] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140707143954/http://slovari.yandex.ru/~%D0%BA%D0%BD%D0%B8%D0%B3%D0%B8/%D0%91%D0%A1%D0%AD/%D0%90%D0%BB%D1%8C%D0%BF%D1%8B/ |date=2014-07-07 }} {{ru}}
* [http://modis.gsfc.nasa.gov/gallery/individual.php?db_date=2005-09-17 Satellite photo of the Alps], taken on 31 August 2005 by [[MODIS]] aboard [[Terra (satellite)|Terra]] {{en icon}}
* [http://www.paolodefaveri.com/galleries.htm Artistic landscapes of the Western Alps] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110902074725/http://www.paolodefaveri.com/galleries.htm |date=2011-09-02 }} {{en icon}}
* [http://pano.ica-net.it/en/default.htm  A virtual visit of Western Alps with 360° panoramic images] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20081228204956/http://pano.ica-net.it/en/default.htm |date=2008-12-28 }} {{en icon}}
* [http://www.diealpen.at A online picture collection of the Alps] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140103152206/http://diealpen.at/ |date=2014-01-03 }} More than 2000 pictures of climbing, backcountry skiing, hiking, landscape
* [http://www.alps-art.ch/ Photos and paintings of the Alps] {{en icon}}
* [http://www.alpine-space.eu Official website of the Alpine Space Programme] This EU co-funded programme co-finances transnational projects in the Alpine region {{en icon}}

== ლიტერატურა ==
* Penck A., Brückner E., Die Alpen im Eiszeitalter, Bd 1 — 3, Lpz.,1909;
* Machatschek, F., Die Alpen, Leipzig, 1916;
* Heim A., Geologie der Schweiz, Bd 1 — 2, Lpz., 1921 — 22; 
* Kober L., Bau und Entstehung der Alpen, Berlin., 1923;
* Penck A., Das Antlitz der Alpen (Die Naturwissenschaft) 1924; 
* Staub R., Der Bau der Alpen., 1924; 
* Sölch J., Das Formenbild der Alpen., 1925;
* Martonne E. de, Les Alpes, P., 1926;
* Richter M., Morphologie und junge Bewegungen beiderseits vom nördlichen Alpenrand., 1932; 
* Blanchard R., Les Alpes occidentales, t. 1 — 7, P., 1938 — 56;
* Vanili M., Le Alpi, Torino, 1946;
* Godefroy R., La nature alpine. Exposé de géographic physique, 2 ed. P., 1948;
* Kraus E., Die Baugeschichte der Alpen, Bd 1 — 2, B., 1951.
* Мартонн Э., Центральная Европа, пер. с франц., М., 1938;
* Добрынин Б. Ф., физическая география Западной Европы, М., 1948;
* Белоусов В. В., Гзовский М. В., Горячев А. В., О структуре Восточных Альп в связи с некоторыми общими тектоническими представлениями, "Бюлл. * Московского общества испытателей природы. Новая серия", 1951, т. 26, в. 1;
* Хуттенлохер Х. Ф., Оруденение Западных Альп, его временная и пространственная классификация, в сб.: Рудные регенерированные месторождения, пер. с нем., франц., польск., М., 1957; 
* Тектоника Европы. Объяснительная записка к Международной тектонической карте Европы, М., 1964; 
* Трюмпи Р., Тектоническое развитие Центральных и Западных Альп, в сб.: Тектоника Альпийской области, М., 1965;

== სქოლიო ==
<div style="height:250px; overflow:auto; padding:3px; border:1px solid #aaa;" class="scrollbox">
{{reflist|colwidth=30em}}
</div>

<!-- interwiki -->
{{ფეისბუქი}}
{{გიშნაგორა}}

[[კატეგორია:ალპეფი]]
[[კატეგორია:ევროპაშ ქჷნდჷრეფი]]
[[კატეგორია:ევროპაშ ქჷნდჷრეფი]]
[[კატეგორია:საფრანგეთიშ ქჷნდჷრეფი]]
[[კატეგორია:მონაკოშ ქჷნდჷრეფი]]
[[კატეგორია:იტალიაშ ქჷნდჷრეფი]]
[[კატეგორია:შვეიცარიაშ ქჷნდჷრეფი]]
[[კატეგორია:ლიხტენშტაინიშ ქჷნდჷრეფი]]
[[კატეგორია:გერმანიაშ ქჷნდჷრეფი]]
[[კატეგორია:ავსტრიაშ ქჷნდჷრეფი]]
[[კატეგორია:სლოვენიაშ ქჷნდჷრეფი]]
[[კატეგორია:ფიზიოგრაფიული პროვინციეფი]]