ქოძირით წყუ ხასჷლაშო კლარჯეთი

{{კლარჯეთიშ მუკნაჭარეფამი რუქა}}
'''კლარჯეთი''' — ისტორიული ობჟათე-ბჟადალ [[საქორთუო]]შ ართ-ართი მუხური, ისტორიული [[მესხეთი]]შ ნორთი. 
ფორჷნს [[ჭოროხი]]შ თუდოლენი მალობაშ ღანჩოს [[არსიანიშ ქჷნდჷრი|არსიანიშ ქჷნდჷრშე]] [[უჩა ზუღა|უჩა ზუღაშახ]], [[წყარმალუ]] [[იმერხევი (წყარმალუ)|იმერხევიშ]] დო [[არტანუჯისწყალი|არტანუჯისწყალიშ]] ლეხერეფიშ მეკოროცხილო. კლარჯეთიშ უჯვეშაში ცენტრი რე ჯიხა [[თუხარისი]]. კლარჯეთის დუდენდჷ  [[ქართლიშ ომაფე|ქართლიშ მაფაშ]] ერისთავი, ნამუშ რეზიდენცია [[V ოშწანურა|V ოშწანურაშ]] II გვერდიშე [[არტანუჯი]]შ ჯიხა ოკო ჸოფედჷკო. მაფა [[ვახტანგ გორგასალი|ვახტანგ გორგასალქ]] ([[V ოშწანურა]]) თაქ ფართო კულტურულ-კიდანჯალური საქვარუა ქჷმჷწიჭყჷ: ეკიდჷ [[ოხვამე]]-[[მონასტერი|მონასტერეფი]], დარსხუ ახალი საეპისკოპოსო (ცენტრი ახიზას). კლარჯეთიქ თეწკჷმა ართო გინირთჷ [[ირანი|ირანწკჷმა]] ლჷმაშ პლაცდარმო. [[VIII ოშწანურა|VIII ოშწანურას]] თაქ ქჷდირსხუ [[ბაგრატიონეფი|ბაგრატიონეფიშ]] ომაფე დინასტიაქ. [[IX ოშწანურა|IX ოშწანურაშ]] დაჭყაფუს მაფა [[აშოტ I დიდი|აშოტ I დიდიქ]] [[არაბეფი|არაბეფიშ]] ლოშქუეფით დო ეპიდემიეფით მოჯალაგერი მუხური გეკანწყუ დო ქჷდახორუ კინე, თეწკჷმა ართო თაქ ქჷდიჭყჷ ფართო ომონასტერე კიდანჯალაქ [[გრიგოლ ხანძთელი|გრიგოლ ხანძთელიშ]] დუდობათ. [[XI ოშწანურა|XI]]-[[XIII ოშწანურა|XIII ოშწანურეფს]] კლარჯეთის ფართას გიფაჩჷ კულტურულ-ოგანმანათლებელე საქვარუაქ. თინა ჩინებული რდჷ [[ოხვამე]]-[[მონასტერი|მონასტერეფით]], ნამუეფსჷთ კლარჯეთიშ „ვითოჟირ ტიოზის“ („ათორმეტი უდაბნო“) უძახჷდეს. [[XVI ოშწანურა|XVI ოშწანურას]] კლარჯეთი ობჟათე [[საქორთუო]]შ შხვა მუხურეფწკჷმა ართო [[ოსმალეთი|ოსმალეთიქ]] ქიხვამილუ. [[1918]]-[[1921]] წანეფს [[საქორთუოშ დემოკრატიული რესპუბლიკა|საქორთუოშ დემოკრატიულ რესპუბლიკაშ]] აკოდგინალუას რე. [[1921]] წანაშე კინე [[თურქეთი|თურქეთიშ]] თანჯეფს რე.<ref>დ. მუსხელიშვილი, [[ქორთული სხუნუეფიშ ენციკლოპედია|ქსე]], ტ. 5, ხს.544-545, ქართი, 1980</ref>.

== გეოგრაფია ==
ისტორიულო კლარჯეთიშ პროვინცია [[მესხეთი]]შ აკანიშ ნორთი რე. თინა [[წყარმალუ]] [[ჭოროხი]]შ თუდოლენ აუზის ფორჷნს დო გინოზინდილი რე [[არსიანიშ ქჷნდჷრი|არსიანიშ ქჷნდჷრშე]] [[უჩა ზუღა|უჩა ზუღაშახ]]. ისტორიულო კლარჯეთის ორხველჷ თაშნეშე [[წყარმალუ]] [[იმერხევი (წყარმალუ)|იმერხევიშ]] დო [[არტანუჯისწყალი|არტანუჯისწყალიშ]] ლეხერეფი.<ref name="xoshtaria13">დ. ხოშტარია, კლარჯეთის ეკლესიები და მონასტრები, თბილისი, 2005, 2009, გვ. 13</ref>.

კლარჯეთი კირდეამი რობუეფით დოსვარილი [[გვალა|გვალამი]] აკანი რე. თე აკანიშ რთული რელიეფი დო [[ტყა|ტყაშ]] მასივეფი ართი განშე უხუჯური რდჷ ოფუტეშ მეურნობაშ გოვითარაფაშო თე რეგიონს, მაჟირა განშე ორთაშობურ ბარიერს აკმოქიმინჷნდჷ ტერშო დო თხილანდჷ აბანობურ მახორობას. [[ლეონტი მროველი]] იჩიებუ<ref>ქართლის ცხოვრება, ტექსტი დადგენილი ყველა ძირითადი ხელნაწერის მიხედვით ს. ყაუხჩიშვილის მიერ, ტ. I, თბილისი, 1955, გვ. 48</ref>: 
{{ციტირაფა|ვერავინ შევიდოდა მავნე კლარჯეთს. რამეთუ შეუვალი და მაგარი იყო ტყითა და კლდითა, და მკჳდრნი კლარჯეთისანი იყვნეს კაცნი მკჳრცხნი და მჴედარნიცა}}

ეიოშანალი რე, ნამდა ქორთულ წყუეფს ართგვარ მეტაფორათ გჷმირინუაფუ „კლარჯეთიშ კირდეეფი“ („კლარჯეთის კლდენი“), მუთ გურიშხონარენს ტერშო ძნელას მიორინალობას.<ref name="xoshtaria13"/>.

ამდღა ისტორიული კლარჯეთიშ აკანი ედომუშამო [[თურქეთი|თურქეთიშ რესპუბლიკაშ]] თანჯეფშა მიშმურს. ამდღა თინა, მუჭოთ ზოხო [[პროვინცია]] ვარა [[რაიონი]], ვა რე. [[თურქეთიშ რეგიონეფი|თურქეთიშ ალმახანური ადმინისტრაციული დორთუალათ]] კლარჯეთი მიშმურს [[უჩა ზუღაშ რეგიონი|უჩა ზუღაშ რეგიონშა]], კერზოთ [[ართვინი (პროვინცია)|ართვინიშ პროვინციაშა]]. აკმაშქვანს თე პროვინციაშა მიშმალ [[არტანუჯი|არტანუჯიშ]], [[ართვინი (ნოღა)|ართვინიშ]], [[მურღული]]შ დო [[ბორჩხა|ბორჩხაშ რაიონეფს]], თაშნეშე ზუღაპიჯიშ [[ხოფა (თურქეთი)|ხოფაშ რაიონს]].

პროვინციაშ ჯოხოდვალა კათაშ შქას ბოლო ბორჯიშახ ასქილადირი აფუ [[არტანუჯი|არტანუჯიშე]] დოხოლაფირო 10 კილომეტრით ობჟათეჸუ დვალირ ოფუტე კლარჯეთის, ნამუთ ამდღა ხოლო რე თურქული ჯოხოდვალათ — ''ბერექეთ ქოი'' ({{lang-tr|Bereket köy}})<ref>{{fr}} J.-M. Thierry, Tipographie et etat actuel des monuments georgiens en Turquie orientale, Revue des etudes georginnes et caucasiennes 5, 1989, გვ. 144</ref>. თე ოფუტეშ ალმახანური ჯოხოდვალაშ მეჯინათ თურქი მარკვიებელი მინე ქადიროღლუ კლარჯეთიშ პროვინციას ხოლო ბერექეთის უძახჷ, [[ტაო-კლარჯეთი]]შ სინონიმო თინა ხვარენს ხელუანურ ტერმინს „ოლთუ-ბერექეთი“ ({{lang-tr|Oltu-Bereket}})<ref>{{en}} M. Kadiroğlu, The Architecture of the Georgian Church at Ishan, EUS - XXVIII, vol. 121, 1991, გვ. 2, 5, 6 და შემდგომნი</ref>.

== რკვია ==
[[ფაილი:DBaqradze.jpg|მინიატიურა|160პქ|[[დიმიტრი ბაქრაძე]], კლარჯეთიშ [[ქრისტიანობა|ქრისტიანული]] [[არქიტექტურა|არქიტექტურაშ]] ართ-ართი მაართა მარკვიებელი.]]
კლარჯეთიშჸურე, გჷშაკერძაფილო მუში [[ქრისტიანობა|ქრისტიანული]] [[არქიტექტურა|არქიტექტურაშჸურე]] ინტერესიქ [[XIX ოშწანურა|XIX ოშწანურას]] გორჩქინდჷ. მაართა კუნტა ჩინებეფი კლარჯეთიშ ეკლესიეფშე დო [[მონასტერი|მონასტერეფიშ]] გეშა ორხველჷ კარლ კოხის<ref>{{de}} K. Koch, Wanderungen im Oriente waerend der Jahre 1843 und 1844, Reise im pontische Gebirge und tuerkische Armenien, Weimar, 1846, ხს. 190–194</ref>, [[დიმიტრი ბაქრაძე]]ს<ref>{{ru}} Д. Бакрадзе, Об археологической поездке совершенной в 1879 году по поручению академии Наук в Чорохский бассеин, Батум, Артвин и Артанудж, Записки Императорской Академии Наук, т. 37, кн.1, С.-Петербург, 1880</ref><ref>{{ru}} Д. Бакрадзе, Записки о Батумской области, Известия Кавказского отделения Императорского русского географического общества, т. VI, 1879-1881, გვ. 153–167</ref>, გიორგი ყაზბეგის<ref>{{ru}} Г. Казбек, Три месяца в Турецкой Грузии, Записки Кавказского отделения Императорского русского географического общества, кн. X, ч. I, Тифлис, 1876, 1-140</ref><ref>გ. ყაზბეგი, სამი თვე თურქეთის საქართველოში, ბათუმი, 1995</ref> დო პრასკოვია უვაროვას<ref>{{ru}} П. Уварова, Путевые записки. Кавказ: Аджария, Шавшетия, Посховский участок, ч. II, Москва, 1891, გვ. 300 და შემდგომნი</ref>. კლარჯეთიშ [[არქიტექტურა|არქიტექტურაშ]] გეშა რკვიას ნერჩი დოუდუ ალექსანდრე პავლინოვქ<ref>{{ru}} А. Павлинов, Экспедиция на Кавказ 1888 года, Материалы по Археологии Кавказа, вып. III, Москва, 1893, გვ. 1–91, ტაბ. XXIII-XLVII</ref>. ეიოშანალი რე [[ნიკოლოზ მარი]]შ „შავშეთ-კლარჯეთში მოგზაურობის დღიური“<ref>Н. Марр, Дневник поездки в Шавшию и Кларджию. წიგნის: Георгий Мерчул, Житие св. Григория Хандзтийского. Грузинский текст. Введение, издание, перевод Н. Марра, Тексты и разыскания по армяно-грузинской филологии, кн. VII, С.-Петербург, 1911</ref>, ნამუთ ართგვარი რეგიონალური [[ენციკლოპედია|ენციკლოპედია]] რე ამდღა ხოლო დო უგუმუთირუ წინგი რე კლარჯეთიშ დო [[შავშეთი|შავშეთიშ]] [[ისტორია|ისტორიაშ]], [[გეოგრაფია|გეოგრაფიაშ]], [[ეთნოგრაფია|ეთნოგრაფიაშ]], [[არქიტექტურა|არქიტექტურაშ]] დო [[ეპიგრაფიკა|ეპიგრაფიკაშ]] აკაგურაფალო<ref>{{ru}} Ю. Марр, Поездка Н. Я. Марра в Южную Грузию, Тбилиси, 1949, ხს. 7–21. (ნ. მარის დღიურის სამეცნიერო მნიშვნელობის შესახებ)</ref>. [[პალეოგრაფია|პალეოგრაფიულო]], უმაართაშო [[ექვთიმე თაყაიშვილი|ექვთიმე თაყაიშვილიშ]] ხანდათ<ref>{{ru}} Е. Такаишвили, Христианские памятники, Экскурсия 1902 года, материалы по археологии Кавказа, вып. XII, Москва, 1909, გვ. 1–117</ref><ref>ე. თაყაიშვილი, არქეოლოგიური ექსპედიცია კოლა–ოლთისში და ჩანგლში 1907 წელს, პარიზი, 1938</ref><ref>{{ru}} Е. Такаишвили, Археологическая экспедициа 1917-го года в южние провинции Грузии, Тбилиси, 1952</ref>, აკომუშებულქ იჸუ [[თურქეთი]]ს ისტორიული შხვა ქორთული რეგიონეფიშ, [[ტაო|ტაოშ]], [[კოლა]]–[[არტაანი (პროვინცია)|არტაანიშ]], [[ერუშეთი]]შ სიჯვეშეფქ ხოლო.

ქორთული ხელუანობაშმარჩქინეეფიშ სკოლაშ ფორმირაფაშ დაჭყაფუ ეტაპის ტაო–კლარჯეთი, გჷშაკერძაფილო მუში [[არქიტექტურა]], მუჭოთ პრიორიტეტული ორკვიებელი თემა, ორთაშობურო რდჷ აკოხაზირაფილი, მარა ოსქვებურო ვეჸუ დომუშაფილქ მენცარეფშე შხვადოშხვა ბაძაძეფიშ გეშა. [[გიორგი ჩუბინაშვილი]]შ [[1930-იანეფი|1930]]–[[1940-იანეფი|1940]]-იან წანეფიშ ნახანდეფს<ref>გ. ჩუბინაშვილი, ნ. სევეროვი, ქართული არქიტექტურის გზები, ტფილისი, 1936, გვ. 88</ref><ref>გ. ჩუბინაშვილი, ტაოსა და კლარჯეთის ხუროთმოძღვრული ძეგლები და მათ მიერ წამოჭრილი პრობლემები, საქ. სსრ. მეცნ. აკად საზ. მეცნ. განყ–ბის XXII სამეცნიერო სესია, მუშაობის გეგმა და მოხსენებათა თეზისები, თბილისი, 1946, გვ. 8–10</ref> წჷმორინაფილქ იჸუ არზიქ, ნამუშ მეჯინათ ტაო–კლარჯეთის გჷშაკერძაფილი როლი ორხველჷდჷ [[შქა ოშწანურეფი|შქა ოშწანურეფიშ]] ქორთული ხუროეფიშმანჯღვერალაშ ფორმირაფას. თე როლი ხოლო უმოსო წჷმარჩქინჷ [[ვახტანგ ბერიძე|ვახტანგ ბერიძექ]], ნამუშ სპეციალურ გჷმორკვიასჷთ მაართათ იჸუ კჷლაგორილქ [[ტაო-კლარჯეთი]]შ არქიტექტურაშ მიარე ასპექტიქ <ref>{{ru}} В. Беридзе, Архитектура Тао-Кларджети, Тбилиси, 1981</ref><ref>{{fr}} V. Beridʒe, Les monuments d'architecture du T'ao-K'larʒeti, Revue des etudes georgiennes et caucasiennes, no 5, 1989, გვ. 169–202</ref>. თი ხანეფს ობჟათე-ბჟადალ [[საქორთუო]]შე აკოშაყარელი რჩქინაქ აკოწყორილქ იჸუ [[პარმენ ზაქარაია|პარმენ ზაქარაიაშ]] ნახანდის<ref>{{ru}} П. Закарая, Зодчество Тао-Кларджети, Тбилиси, 1990</ref>. გჷშაგორილი დო ეიოშანალი რე [[ვახტანგ ჯობაძე|ვახტანგ ჯობაძეშ]] მოღალობა კლარჯეთიშ რკვიაშ საქვარს დო მუში წინგი „ადრეული შუა საუკუნეების ქართული მონასტრები ისტორიულ ტაოში, კლარჯეთსა და შავშეთში“<ref>{{en}} W. Djobadze, Early Medieval Georgian Monasteries in Historic Tao, Klardjeti and Savseti, Stuttgart, 1992</ref>; თაშნეშე შხვა [[ევროპა|ევროპალი]] დო [[ამერიკა|ამერიკალი]] ავტორეფიშ — ნიკოლ და ჟან-მიშელ ტიერის (ჩილ დო ქომონჯიქ [[თურქეთი]]ს რინელ ქორთულ სიჯვეშეფს მიარე ნახანდი მეუჯღუნუ),<ref>{{fr}} N. et J.-M. Thierry, Notes d'un voyage en Georgie turque, Bedi kartlisa: Revue de karthvelologie, vol. VIII-IX, No 34-35, 1960</ref><ref>{{fr}} N. et. J.-M. Thierry, Notes d'un nouveau voyage en Georgie turque, Bedi Karthlisa: Revue de karthvelologie, vol. XXV, 1968</ref><ref>{{fr}} M. Thierry, Topographie et etat actuel des monuments georgiens en Turquie orientale, Revue des etudes georgiennes et caucasiennes 5, 1989</ref><ref>{{fr}} M. Thierry, Notes sur les monuments de la vallee du Karckal, Revue des etudes georgiennes et caucasiennes 8-9, 1992-1993</ref> დევიდ უინფილდიშ<ref>{{en}} D. Winfield, Some Early Mediaval Figure Sculpture from North-East Turkey, Journal of the Warburg and Courteauld Institutes, vol. 31, 1968</ref>, რობერტ ედვარდსიშ<ref>{{en}} R. W. Edwards, The Fortifications of Artvin: A Second Preliminary Report on the Marchland of Northeast Turkey, Dumbarton Oaks Papers 40, 1986</ref>, ბრუნო ბაუმგარტნერიშ<ref>{{de}} B. Baumgartner, Drei Fergessene Georgische Kloester in der Nordostturkei: C'q'arostavi, Nuka Kilise, Miznazori, Revue des etudes georgiennes et caucasiennes 8-9, 1992-1993</ref> დო შხვეფიშ ნახანდეფი. ურცხოალ მარკვიებელეფიშ ნახანდეფს დო გჷმორკვიეფს, თაშნეშე [[ვახტანგ ჯობაძე|ვახტანგ ჯობაძეშ]] მოღალობას გჷშაკერძაფილო დიდი შანულობა უღუდუ, თიშენი, ნამდა [[1950-იანეფი|1950–იანი]] წანეფიშ ბოლოშე სუმი ვითური წანაშ გოძვენას კლარჯეთი დო ზოგადო ისტორიული ქორთული დიხეფი [[თურქეთი]]ს [[ქორთუეფი|ქორთუ]] მენცარეფშო უმუჭირინდაფუ რდჷ. [[1980-იანეფი|1980-იანი]] წანეფშე თე საქვარს აქტიურო ქიმეთხეს ხე [[თურქეფი|თურქ]] მენცარეფქ ხოლო, თინეფ შქას მაართა რდჷ მინე ქადიროღლუ<ref> {{tr}} M. Kadiroğlu, Z. Karaca, T. Yazar, 1995 yılı Tao-Klardjeti yüzey araştırması, XIV Araştırma Sonuçları Toplantısı, t. 1, Ankara, 1996</ref><ref> {{tr}} M. Kadiroğlu, Z. Karaca, T. Yazar, Ortaçağ Gürcü mimarisi 1996 yılı yüzey araştırması, XIV Araştırma Sonuçları Toplantısı, t. 1. Ankara, 1998</ref><ref>{{tr}} M. Kadiroğlu, Z. Karaca, T. Yazar, Ortaçağ Gürcü mimarisi 1997 yılı yüzey araştırması, XIV Araştırma Sonuçları Toplantısı, t. 1. Ankara, 1999</ref><ref>{{de}} M. Kadiroğlu, Untersuchungen am mittelalterlichen georgischen Baudenkmälern in Nordost-Anatolien, Georgica, Zeitschriften für Kultur, Sprache und Geschichte Georgiens und Kaukasiens, H. 22, 1999</ref> დო უკული თის ქჷმაჸუნუ შხვეფქ ხოლო.

== ისტორია ==
კლარჯეთიშ ისტორიაშ აკოგურაფა უმოსო [[ქორთული ნინა|ქორთულ]] დო ურცხოულ ნაჭარა ძეგლეფით რე შელებუანი. [[არქეოლოგია|არქეოლოგიური]] გონთხორუეფი თე რეგიონს დღას ვაჸოფე. გვალო თენა რე თიშ ბაძაძი, გჷშაკერძაფილო თიში, ნამდა კლარჯეთიშ ისტორიაშ, გჷშაკერძაფილო მუში ორდოიანი ეტაპიშ გეშა ხვალე წჷრილი ინფორმაცია მიპალუაფუ<ref>დ. ხოშტარია, კლარჯეთის ეკლესიები და მონასტრები, თბილისი, 2005, 2009, გვ. 13</ref>.

=== ჯვ. წ. II ოშწანურაშახ ===
[[ფაილი:Iberia-ka.svg|350პქ|მინიატიურა|[[იბერია|ქართლიშ ომაფე]] ეგრისიშ საერისთავოწკჷმა ართო, ფარნავაზიშ პერიოდის. ომააფეშ ბრუო საერისთავოშე კლარჯეთი ართ-ართი რე, ქიანაშ უძგაშაშ ობჟათე-ბჟადალჸურე]] 
[[ქორთული ნინა|ქორთულნინამი]] ოჭარილე ძეგლეფი დო ოისტორიე ტრადიცია კლარჯეთის [[ქართლი]]შ ნორთო კოროცხჷნს. „[[ქართლის ცხოვრება|ქართლის ცხოვრებაშ]]“ მეჯინათ, [[თარგამოსი]]შე მუშ სქუალეფს შქას ქიანაშ დორთუალაშ უკული კლარჯეთიქ [[ქართლოსი|ქართლოსის]] ხვადჷ<ref name="Unnamed-20230318194332">ქართლის ცხოვრება, ტექსტი დადგენილი ყველა ძირითადი ხელნაწერის მიხედვით ს. ყაუხჩიშვილის მიერ, ტ. I, თბილისი, 1955, გვ. 4</ref>. [[ქართლოსი]]შ სქი [[მცხეთოსი|მცხეთოსიქ]] მუშ სქუა [[ოძრხოსი|ოძრხოსის]] გეგნოჩჷ ტერიტორია ტასისკარშე სპერიშ ზუღაშა („ტასისკარითგან ვიდრე ზღუამდე სპერისა“)<ref>ქართლის ცხოვრება, ტექსტი დადგენილი ყველა ძირითადი ხელნაწერის მიხედვით ს. ყაუხჩიშვილის მიერ, ტ. I, თბილისი, 1955, გვ. 9</ref>, ე. ი. ობჟათე-ბჟადალ [[საქორთუო]]შ პროვინციეფი, ნამუეფ შქას რდჷ კლარჯეთი ხოლო. [[ოძრხოსი|ოძრხოსის]] მიოჭარანა თაშნეშე ჯიხა-ნოღა [[თუხარისი]]შ დორსხუაფას, ნამუთ კლარჯეთიშ უჯვეშაშ პოლიტიკურ ცენტრის წჷმარინუანდჷ<ref>დ. ხოშტარია, კლარჯეთის ეკლესიები და მონასტრები, თბილისი, 2005, 2009, გვ. 14</ref>.

[[ჯვ. წ. IV ოშწანურა|IV]]-[[ჯვ. წ. III ოშწანურა|III ოშწანურეფიშ]] აკართუს, მუჟამსჷთ [[იბერია|იბერიაშ ომაფექ]] იჸუ ფორმირაფილქ,  კლარჯეთიქ მუშ აკოდგინალუაშა მიშელჷ. მარა, მუჭოთ ირკვიებუნი, [[იბერია|იბერიაშ ომაფეწკჷმა]] მიკოართაფა ეფას ვა მოხვალამე. [[ლეონტი მროველი|ლეონტი მროველიშ]] ჩინებათ, თე მუხურიშ მუშაართაფალო [[ფარნავაზი|ფარნავაზიქ]] გჷშაკერძაფილ ნძალაშგომოლინას გიხვილჷ. თხზულება „ქართველთა მეფეთა ცხოვრებას“ ეშანილი რე, ნამდა [[ფარნავაზი|ფარნავაზიქ]] ართ წანაშა ქეშილებუ თელი ქართლიშ დაკინება, მარა ვემშართინჷ კლარჯეთშა, თიშენი, ნამდა კლარჯეთიშ სიმანგარეეფს მუშ მონირზექ, [[ალექსანდრე მაკედონარი|ალექსანდრე მაკედონარშე]] [[ქართლი]]შ ერისთავო დოტებულ [[აზო|აზონ პატრიკიქ]] გემანგარჷ. [[ფარნავაზი|ფარნავაზის]], ნამუშ მოხუჯეეფით, უკვე რდეს მუში მუმალი სინჯა — [[ეგრისი]]შ ერისთავი [[ქუჯი]], თაშნეშე [[ოსეფი]], [[ლეკეფი]] დო [[აზო|აზონშე]] რტებული ვითოში გიშნაგორა ცხენენდი, მოუჭანუ მოხვარაშ თხუალა სელევკიდ მაფა ანტიოქე I სოტერიშა ([[ჯვ. წ. 293]]-[[ჯვ. წ. 261|261]]), თიშენი, ნამდა მუში ჯარი ქიმუხვარუაფუდუკონი. ხვალე თეცალი კოალიციური ჯარით შილებუ მუქ გეჸვენჯ წანას [[აზო|აზონიშ]] დომარცხაფა დო კლარჯეთიშ მუშაართაფა<ref name="Unnamed-20230318194332"/>.

ეიოშანალი რე, ნამდა „ქართველთა მეფეთა ცხოვრებას“ თხილერ თე ჩინებას გინივარანს „[[მოქცევაჲ ქართლისაჲ]]“, რომელშიც [[აზო|აზონიშ]] დო [[ფარნავაზი]]შ კონფლიქტი კლარჯეთიშ მუკ-მუკი შურო ვარჩქჷ. „[[მოქცევაჲ ქართლისაჲ]]ს“ მეჯინათ, [[აზო]] ([[აზონი]]) [[ქართლი]]შ მაართა მაფა რე, ნამუთ თინჩას მაფენს მუში ღურათ ღურუ. [[ფარნავაზი]] თიშ უკული გითმეზოჯუ ომაფე ხვისტას<ref>ძველი ქართული აგიოგრაფიული ლიტერატურის ძეგლები, წიგნი I, ილ. აბულაძის რედაქციით, თბილისი, 1963, გვ. 82</ref>. კლარჯეთი თაქ შურო ვარე მოშინელი. შანულამი რე აზოშ გამნარყობა თე თხზულებაშ მეჯინათ — თინა მოშინელი რე, მუჭოთ [[არიან-ქართლი]]შ მაფაშ სქი, თენა, ართ-ართი არზით, ობჟათე-ბჟადალი [[კავკაცია|კავკაცია]], ვარა ოორუე-ბჟაეიოლი [[ანატოლია]] რე, ანუ მუხური, ნამუთ ფორჷნდჷ კლარჯეთის ხოლო, ვარა ომძღჷდჷ თის. ნ. ხაზარაძეშ არზით, გვალო კლარჯეთი რდჷ [[აზო]]შ ქიანა<ref>ნ. ხაზარაძე, საქართველოს ძველი ისტორიის ერთი ასპექტისათვის, საქართველოს ტექნიკური უნივერსიტეტის შრომები, N 3 /414/, 1997, გვ. 391–392</ref><ref>ნ. ხაზარაძე, ლეონტი მროველი და არიან–ქართლის ლოკალიზაციის საკითხი, Dedicatio: ისტორიულ–ფილოლოგიური ძიებანი, თბილისი, 2001, გვ. 324–326</ref>.

[[ფარნავაზი|ფარნავაზიქ]] [[იბერია|იბერიაშ ომაფე]] ბრუო ადმინისტრაციულ ართულო დორთჷ, ნამუეფიშ ოდუდეეფსჷთ ერისთავეფი მუკურდეს ართ-ართი საერისთავო გვალო კლარჯეთი რდჷ, ნამუშ მოხ კლარჯეთიშ პროვინციაშ მოხ, მიშმეშჷ [[შავშეთი|შავშეთით]] დო [[ტაო|ამიერ–ტაოთ]]<ref name="xoshtaria15">დ. ხოშტარია, კლარჯეთის ეკლესიები და მონასტრები, თბილისი, 2005, 2009, გვ. 15</ref>.

=== ჯვ. წ. II - ჯვ. წ. I ოშწანურეფი ===
[[ჯვ. წ. II ოშწანურა|ჯვ. წ. II ოშწანურას]] [[სომხეთი]]შ გოძალიარაფაშ დო [[იბერია|იბერიაშ]] ექსპანსიაშ მოღალუთ, თე ჟირ ომაფეს შქას თანჯაქ ოორუეშე გეგნიკინჷ დო იბერიაშ თელ რიგ პროვინციფქ [[სომხეთი]]შ აკოდგინალუაშა მიშელჷ. რე მოსაზრება, ნამდა თე პროვინციეფს შქას კლარჯეთი ხოლო რდჷ. თე დასკვნაშ გჷშაღალარო მარკვიებელეფი ნერჩის [[სტრაბონი|სტრაბონიშ]] დო [[კლავდიოს პტოლემაიოსი]]შ ჩინებეფს ძირაფულენა, მარა მენცარეფს შქას არზეფიშ ძალამი შხვადოშხვაობა რე თე ოკითხუშე, კერძოთ, საეჭვო რე თე ავტორეფწკჷმა კლარჯეთიშ მოშინაშ ფაქტი ხოლო<ref name="xoshtaria15"/>.

[[კლავდიოს პტოლემაიოსი]]შ (ახ. წ. [[100]]–[[178]]) „გეოგრაფიულ ოხემანჯღვერეს“<ref>წიგნი 5, თავი 12, პარაგრაფი 9</ref> ეშანილი რე, ნამდა არმენიაშ ([[სომხეთი]]შ) თი ნორთი, ნამუთ [[წყარმალუ]] [[ევფრატი|ევფრატის]], [[მტკვარი|კიროსის]] (მტკვარი) დო [[არაქსი|არაქსის]] შქას იდვალუაფუ, შხვა ოლქეფწკჷმა ართო იკათუანს „კატარძენეს“. თაქ დაზუსტებელი რე მუში ლოკალიზაცია ხოლო — მოსხურ გვალეფწკჷმა, თ. გ. ბოხეფიშ ჟილე<ref>კლავდიოს პტოლემაიოსი, გეოგრაფიული სახელმძღვანელო, ცნობები საქართველოს შესახებ, თარგმანი და განმარტებები ნ. ლომოურისა, მასალები საქართველოსა და კავკასიის ისტორიისათვის, ნაკვ. 32, თბილისი, 1955, გვ. 49</ref>. დიო ხოლო [[XIX ოშწანურა|XIX ოშწანურას]] ჰ. კიპერტიქ წჷმარინუ მოსაზრება, ნამდა კატარძენე რე გვიანიშ გინმაჭარალშე დომახინჯაფილი „კალარძენე“, მუთ კლარჯეთის მეურე<ref>{{de}} H. Kippert, Lehrbuch der alter Geographie, Berlin, 1878, გვ. 97</ref>. თე მოსაზრება დიდი ხანიშ გოძვენას მეღებული რდჷ უნირზოთ. თინა აკირზიეს კ. მიულერქ<ref>Claudii Ptolemaei Geographia, e codicibus recognovit, prolegomenis, annotatione, indicibus, tabulis instruxit Carolus Müllerus, Vol. 1, 2, Parisiis, 1901, გვ. 937</ref>, ი. მარკვარტიქ<ref>{{de}} I. Marquart, Eranšahr nach der Geographie des Ps. Moses Xorenac'i, Berlin, 1901, გვ. 116</ref> დო ჰ. ჰიუბშმანქ<ref>{{de}} H. Hübschmann, Die altarmenischen Ortsnamen, Straßburg, 1904, გვ. 212</ref>. მარა, უკულიანშო კანკალე მენცარქ ეჭვიშ თოლით ქიმკაჯინჷ  კატარძენეშ დო კლარჯეთიშ მანგობას. თინა ნანძალუო დო უოსხირეთ მირჩქინჷ გ. ღაფანციანქ<ref>{{ru}} Г. Гафанцян, Историко-лингвистическое значение топономики древнех Армении, Москва, 1940, გვ. 19</ref>. გჷშაკერძაფილო კონწარო გილაშქარუ დო გინივარუ თეშნერი გომანგაფა [[პავლე ინგოროყვა]]ქ, ნამუქჷთ [[პტოლემე|კლავდიოშ პტოლემეოსიშ]] თე ჩინებას ფირჩა პასაჟი მეუჯღუნუ<ref>პ. ინგოროყვა, გიორგი მერჩულე, თბილისი, 1954, გვ. 427–432</ref>. თაშნეშე დ. მუსხელიშვილი<ref>დ. მუსხელიშვილი, საქართველოს ისტორიული გეოგრაფიის ძირითადი საკითხები, I, თბილისი, 1977, გვ. 60</ref> დო ნ. ხაზარაძე ხოლო<ref>ნ. ხაზარაძე, საქართველოს ძველი ისტორიის ეთნო–პოლიტიკური პრობლემები, თბილისი, 1984, გვ. 54–55</ref> ფირქენა, ნამდა კატარძენე დო კლარჯეთი შხვადოშხვა რე. თინეფი კატარძენეს კლარჯეთშე ბრელით უმოსო ობჟათეჸურე, ევფრატიშ ოდუდეეფს ასახელენა. მოხუჯეეფუ ჸუნს კინე ტრადიციულ მეჯინელობას ხოლო — თის უხუჯანს გიორგი მელიქიშვილი<ref>{{ru}} Г. Меликишвили, К истории древней Грузии, გვ. 114, 210, 212</ref>, ნ. ლომოური<ref>კლავდიოს პტოლემაიოსი, გეოგრაფიული სახელმძღვანელო, ცნობები საქართველოს შესახებ, თარგმანი და განმარტებები ნ. ლომოურისა, მასალები საქართველოსა და კავკასიის ისტორიისათვის, ნაკვ. 32, თბილისი, 1955, გვ. 61</ref>, დო თ. ყაუხჩიშვილი<ref>თ. ყაუხჩიშვილი, საქართველოს ისტორიის ძველი ბერძნული წყაროები, თბილისი, 1976, გვ. 165–166</ref>. 

[[სტრაბონი]]შ „გეოგრაფიას“ თი მუხურეფს შქას, ნამუეფით [[სომხეთი|სომხეთიქ]] [[იბერია|იბერიას]] მიდუღუ, შინელი რე ''ხორძენე''<ref>თ. ყაუხჩიშვილი, სტრაბონის გეოგრაფია, თბილისი, 1957, გვ. 188</ref>. ი. მარკვარტიქ გჷმოთქუ არზი, ნამდა თენა რე დომახინჯაფილი „ხოლარძენე“ დო თინა [[პტოლემე|პტოლემეოსიშ]] კატარძენეწკჷმა დო კლარჯეთიწკჷმა გამანგჷ<ref>{{de}} I. Marquart, Eranšahr nach der Geographie des Ps. Moses Xorenac'i, Berlin, 1901, გვ. 168–169</ref>. თე არზი გააკრიტიკჷ [[პავლე ინგოროყვა]]ქ დო თქუ, ნამდა ხორძენე სომეხური პროვინცია რე ჟიმოლენი [[ევფრატი]]შ აუზის<ref>პ. ინგოროყვა, გიორგი მერჩულე, თბილისი, 1954, გვ. 432–434</ref>. ხორძენეშ დო კლარჯეთიშ მანგობა გინივარეს თაშნეშე ი. მანანდიანქ<ref>{{ru}} И. Манандян, Маршруты понтийского похода Помпея и путь отступления Митридата в Колхиду, Вестник древней истории, Н 3, 1940, გვ. 98–99</ref>, [[სიმონ ჯანაშია|სიმონ ჯანაშიაქ]]<ref>ს. ჯანაშია, უძველესი ეროვნული ცნობა ქართველთა პირველსაცხოვრისის შესახებ, შრომები 2, თბილისი, 1952, გვ. 93</ref>, თ. ყაუხჩიშვილქ<ref>თ. ყაუხჩიშვილი, სტრაბონის გეოგრაფია, თბილისი, 1957, გვ. 299–300</ref>, დ. მუსხელიშვილქ<ref>დ. მუსხელიშვილი, საქართველოს ისტორიული გეოგრაფიის ძირითადი საკითხები, I, თბილისი, 1977, გვ. 55</ref> და ნ. ხაზარაძექ<ref>ნ. ხაზარაძე, საქართველოს ძველი ისტორიის ეთნო–პოლიტიკური პრობლემები, თბილისი, 1984, გვ. 55</ref>.

[[ჯვ. წ. II ოშწანურა|ჯვ. წ. II]]-[[ჯვ. წ. I ოშწანურა|I ოშწანურეფს]] კლარჯეთიშ სახენწჷფობური დორხველობაშ ოკითხუ ვარე გითოგორილი. სტრაბონი ჭარჷნს, ნამდა თიშ ბორჯის მოსხეფიშ ქიანა (ისტორიული ობჟათე-ბჟადალი [[საქორთუო]], [[მესხეთი]]) სუმო რე დორთილი. მუში ართი ნორთი [[კოლხეფი|კოლხეფს]] ორხველჷნა, მაჟირა [[იბერეფი|იბერეფს]], მასუმა — არმენიალეფს<ref>თ. ყაუხჩიშვილი, სტრაბონის გეოგრაფია, თბილისი, 1957, გვ. 125</ref>. [[პტოლემე|პტოლემეოსიშ]] დო [[სტრაბონი]]შ ჩინებეფიშ ნერჩიშა მენცარეფი გინოჭკირილო ვა ანტკიცენა, ნამდა თე პერიოდის კლარჯეთი [[სომხეთი]]შ ომაფეშ აკოდგინალუაშა მიშმეშჷ. თაშნეშე, მუჭოთ [[პავლე ინგოროყვა]] ეშანჷნს, თინა ხოლო ვარე ჩინებული, [[კოლხეთიშ ომაფე|კოლხეთიშ]] ნორთის წჷმარინუანდჷ თინა დო ვარ [[იბერია|იბერიაშისჷნი]]<ref>პ. ინგოროყვა, გიორგი მერჩულე, თბილისი, 1954, გვ. 439</ref>. დ. მუსხელიშვილი ფირქენს, ნამდა კლარჯეთი, [[შავშეთი]] დო [[აჭარა]] ედომუშამო [[კოლხეთიშ ომაფე|კოლხეთის]] ოკო აფუდუკო მიკოართაფილი, მარა თე არზის ვასაბუთენს.<ref>დ. მუსხელიშვილი, საქართველოს ისტორიული გეოგრაფიის ძირითადი საკითხები, I, თბილისი, 1977, გვ. 59</ref>.

=== I - IV ოშწანურეფი ===
ახ. წ. [[I ოშწანურა|I ოშწანურაშე]] ჭიე-ჭიეთ იძალიერებუ [[იბერია|იბერიაშ ომაფე]] დო ეჭოფუნს [[კოლხეთიშ ომაფე|კოლხეთიშ ომაფეშ]] ნორთის. ფლავიუს არიანეშ „პერიპლუსიშ“ ჩინებათ, [[131]] წანას, [[უჩა ზუღა|უჩაზუღაპიჯეთშა]] მუში შარალუაშ ბორჯის, ზუღაპიჯეთის მახორუ ძიდრიტეფიშ ტომი [[იბერია|იბერიაშ მაფა]] [[ფარსმან II|ფარსმან II-ს]] ომორჩილჷდჷ<ref>ფლავიუს არიანე, მოგზაურობა შავი ზღვის გარშემო, თარგმანი, გამოკვლევა, კომენტარები და რუკა ნ. კეჭაღმაძისა, თბილისი, 1961, გვ. 90</ref><ref>ბერძენი მწერლები საქართველოს შესახებ, V ძველი ბერძნულიდან თარგმნა, გამოკვლევა და საძიებლ;ები დაურთო თ. ყაუხჩიშვილმა, თბილისი, 1983, გვ. 158</ref>. ოეგებიეთ, [[იბერია|იბერიაშ]] პროტექტორატშა მიშმეშჷ თაშნეშე თელი დჷნოსქილედი კლარჯეთი ხოლო. კლარჯეთის კინე ერისთავეფი მუკურდეს ოდუდეს, ნამუეფით, მუჭოთ რჩქჷნი, ირო ლოიალურეფი ვა ჸოფენა ომაფე ხეშულობაშ ჸურე. ამდღარშახ მოჭირინდაფილ ობიექტეფშა დოკვირაფათ იქიმინუ არზი, ნამდა კლარჯეთი მუში ურჩობათ გჷშეგორუდუ დო ფშხირას პრობლემეფს უქიმინჷნდჷ [[მცხეთა|მცხეთაშ]] კარს. „ქართლის ცხოვრებაშ“ მეჯინათ, [[I ოშწანურა|I ოშწანურას]] კლარჯეთიშ ერისთავქ მუშ ოფჷლებერეშა მეულირი წიმინდე [[ანდრია მაართაჯოხაფილი|ანდრია მოციქულიშ]] ჸურეშე შემაწყჷნარებელური მერინაშენი [[ადერკი]]შ გარღვინჯება დეინალჷ<ref>ქართლის ცხოვრება, ტექსტი დადგენილი ყველა ძირითადი ხელნაწერის მიხედვით ს. ყაუხჩიშვილის მიერ, ტ. I, თბილისი, 1955, გვ. 42</ref>.

[[III ოშწანურა|III ოშწანურაშ]] შქახანეფს კლარჯეთიშ ერისთავქ ბჟადალიშ ოთხ შხვა ერისთავწკჷმა ართო ეარყჷ მაფა [[ამაზასპი (III ოშწ.)|ამაზასპის]]<ref>ქართლის ცხოვრება, ტექსტი დადგენილი ყველა ძირითადი ხელნაწერის მიხედვით ს. ყაუხჩიშვილის მიერ, ტ. I, თბილისი, 1955, გვ. 57</ref>. [[368]] წანას, მუჟამს მაფა [[ვარაზ-ბაქარი|ვარაზ-ბაქარქ]] სპარსეთიშ მოხვარათ დახე თელი უკულიანი [[საქორთუო]] — [[ქართლი]], [[ჰერეთი]] დო [[ეგრისი]] დემორჩილჷ, კლარჯეთიქ ვარაზ–ბაქარს გოუზგირტჷ დო ბერძენეფწკჷმა გეართჷ<ref>ქართლის ცხოვრება, ტექსტი დადგენილი ყველა ძირითადი ხელნაწერის მიხედვით ს. ყაუხჩიშვილის მიერ, ტ. I, თბილისი, 1955, გვ. 136–137</ref>:
{{ციტირება|განდგნეს კლარჯნი ვარაზ–ბაქარისაგან და მიერთნეს ბერძენთა. და დაიპყრეს ბერძენთა თუხარისი და ყოველი კლარჯეთი ზღჳთგან არსიანთამდე}}
თე ჩინებას ადასურენს [[ლათინური ნინა|ლათინურნინამი]] [[ბერძენეფი|ბერძენი]] ისტორიკოსი ამიანე მარცელინე ხოლო, მუჟამს ჭარჷნს, ნამდა რომალეფქ [[ქართლი]]შ თი ნორთის, ნამუთ [[სომხეთი|არმენიას]] დო ლაზეთის უხურგანს, ხეშულობა მუნეფიშ მოხუჯე მაფასქირს — სავრომაკის ([[საურმაგ I|საურმაგის]]) გეგნოჩეს<ref>გეორგიკა, ტ. I, თბილისი, 1961, გვ. 130 </ref>. თანჯა ([[ვარაზ-ბაქარი]]შ) დო [[საურმაგ I|სავრომაკიშ]] ოფჷლებეეფს შქას, მუჭოთ ამიანე ეშანჷნს, [[წყარმალუ]] [[მტკვარი|მტკვარს]] გინმიშჷ. დ. მუსხელიშვილი ეშანჷნს, ნამდა თაქ [[მტკვარი]] [[მცხეთა]]შახ ვარინ, ხვალე ჟიმოლენ მალობას იგურიშხონარებუ დო თეშენი, საურმაგიშ ოფჷლებეთ კლარჯეთი, [[სამცხე]], [[აჭარა]] დო [[ჯავახეთი|ჯავახეთ]]–[[არტაანი (პროვინცია)|არტაანიშ]] ნორთი (მტკვარიშ ბჟადალჸურე) ოკო იბგურიშხონარათ<ref>დ. მუსხელიშვილი, საქართველოს ისტორიული გეოგრაფიის ძირითადი საკითხები, I, თბილისი, 1977, გვ. 202</ref>. თაშ ნამდა, [[370]] წანას კლარჯეთიქ [[ქართლი|ქართლის]] გაგშერთჷ დო [[ბჟაეიოლ რომიშ იმპერია|ბჟაეიოლ რომიშ იმპერიაშ]] პროტექტორატშა მითილჷ.

=== ეთნიკური აკოდგინალუა ანტიკურ ხანას ===
[[გიორგი მელიქიშვილი]] ეშანჷნს, ნამდა ობჟათე [[საქორთუო]]შ აკანეფშე ([[ჯავახეთი]], [[კოლა]], [[არტაანი (პროვინცია)|არტაანი]], [[სამცხე]], [[აჭარა]], კლარჯეთი) „[[ქართლის ცხოვრება]]ს“ ხვალე კლარჯეთიშ მახორუეფი — კლარჯეფი იშინუაფუნა დორხველი ეთნონიმით<ref>{{ru}} Г. Меликишвили, К истории древней Грузии, გვ. 136</ref>. [[ლეონტი მროველი]]შ დო [[ჯუანშერი]]შ თხზულებეფს ზიტყვა „კლარჯნი“ თი ეთნიკური შანულობაშ ზიტყვა რე, მუჭოთ „[[ქორთუეფი]]“ („ქართველნი“) (ქართლარეფი, იბერიალეფი) დო „[[მარგალეფი]]“. თეშ მოხ, მუჭოთ რჩქჷნი, კინ კლარჯეფს შქას ხოლო რდჷ გარკვეული სუბეთნიკური ბუნეფი. დავით ხოშტარია შიოლებერო მირჩქინანს, ნამდა ართ-ართ თეცალ ბუნას წჷმარინუანდეს ძიდრიტეფი, ნამუეფსით ფლავიუს არიანე იშინუანს ზუღაშპიჯეთის<ref>დ. ხოშტარია, კლარჯეთის ეკლესიები და მონასტრები, თბილისი, 2005, 2009, გვ. 19–20</ref>.

კლარჯეფიშ ეთნიკურ გამნარყობაშე ოჭარილე ძეგლეფს მუთუნი მეშანაფა ვა მიპალუაფუ. მენცარეფი თე ოკითხუშ გარკვიებელო დიდ შანულობას არზენა ტოპონიმეფს. დავით ხოშტარიაშ არზით, თიცალი ტოპონიმეფი, მუჭომეფით რე [[ოპიზა]] დო [[არტანუჯი]], დასაბაღ ნერჩის ირზენს თიშ დადგინალო, ნამდა კლარჯეფი ჭანური გამნარყობაშ კათა რდჷ. თე არზი მაართათ [[ნიკოლოზ მარი|ნიკო მარქ]] გჷმოთქუ:
{{ციტირაფა|კლარჯეთი დო თიწკჷმა მეჭედას მერსხუაფილი ტაოშ აკანი მუში ისტორიული რინაშ ღიუ-ღაუს წჷმომდირთუნა თუბალ–კაინური ანუ ივერიულ–ჭანური (иверо-чʼанский) მახორობათ, ნამუთ ქორთულს (грузинский или кʼартʼский) ომოჯგირჷ.

<small>(თექინეშეს ესხუნილი რე, ნამდა иверы–ს უკულიანი მარგალეფი იგურიშხონარებუნა)</small><ref>{{ru}} Житие св. Григория Хандзтииского, Грузинский текст. Введение, издание, перевод Н. Марра, Тексты и разыскания по армяно-грузинской филологии, кн. VII, С-Петербург, 1911, გვ. II</ref>}}

[[ოპიზა|ოპიზაშ]] მონასტერიშ გეშა სხუნუაშ ბორჯის [[ნიკოლოზ მარი]] ეშანჷნს<ref name="Unnamed_2-20230318194332">{{ru}} Житие св. Григория Хандзтииского, Грузинский текст. Введение, издание, перевод Н. Марра, Тексты и разыскания по армяно-грузинской филологии, кн. VII, С-Петербург, 1911, გვ. XXII</ref>:
{{ციტირაფა|ოპიზაშ დჷმარსხუაფალეფი რდეს თუბალ–კაინეფი, სახელდობრ ვარა ივერეფი (მარგალეფი), ვარა ჭანეფი (ლაზეფი).}}

თიშენი, ნამდა [[ოპიზა|ოპიზაშ]] მონასტერი [[V ოშწანურა|V ოშწანურაშე]] ორდო ვა ჸოფე, დავით ხოშტარიაშ არზით, ოკო იბგურიშხონარათ, ნამდა [[ნიკოლოზ მარი]] ივერ–მარგალეფს დო ჭან–ლაზეფს თე ბორჯიშო კლარჯეთიშ მახორობაშ გურ ნორთო მირჩქინანდჷ. მუში მეწურაფათ, [[ნიკოლოზ მარი]]შ თე არზი შილებე თინჷ ხოლო რდას, მარა უმოსო ოფირქებელი რე, ნამდა კლარჯეთიშ ჭანურ მახორობაქ ორდოშე განიცადჷ ძალიერი ქართიზაცია<ref>დავით ხოშტარია, კლარჯეთის ეკლესიები და მონასტრები, თბილისი, 2005, 2009, გვ. 20</ref>. [[გიორგი მელიქიშვილი]]შ არზით, კლარჯეფქ უკვე ანტიკურ ხანას ქაწყორეს მესხეთიშ ქართ (картский) ტომეფს დო ტერიტორიას ქართულ ელემენტიქ მაჸონაფალო გინირთჷ მუჭოთ პოლიტიკური, თეში კულტურულ–ეთნიკური თოლონჭაფუთ<ref>Г. Меликишвили, К истории древней Грузии, გვ. 136–137</ref>.

=== V ოშწანურა ===
[[ფაილი:244. axiza.JPG|მინიატიურა|300პქ|ჯიხა ახიზა. ჯუანშერიშ ჩინებათ კლარჯკეთის ართ–ართი უდიდაში ჯიხა, ნამუთ ვახტანგიქ გაახალჷ]]
დოხოლაფირო [[370]] წანას კლარჯეთიქ მაფა [[ვარაზ-ბაქარი|ვარაზ-ბაქარს]] გოუდირთჷ დო ბერძენეფს ([[ბიზანტია]]ს) ქიმკოდუ დუდი. დოხოლაფირო [[400]] წანას მაფა [[მირდატი (ბაქარიშ სქი)|მირდატი]] უმოღალუთ ოცადჷდჷ დურთინუაფუდუკო მუმამუშიშ ნადინეფი პროვინცია<ref>ქართლის ცხოვრება, ტექსტი დადგენილი ყველა ძირითადი ხელნაწერის მიხედვით ს. ყაუხჩიშვილის მიერ, ტ. I, თბილისი, 1955, გვ. 138</ref>. კლარჯეთიშ მუშაართაფაქ შეალებუ ხვალე [[ვახტანგ გორგასალი|ვახტანგ გორგასალს]]. [[ჯუანშერი]]შ მეჯინათ, [[ვახტანგ გორგასალი|ვახტანგიშ]] [[მორჩილი აზია|მორჩილ აზიაშა]] ლაშქარუაშ უკლი მუს დოურთინუ კეისარქ კლარჯერთი („უკუმოსცა კეისარმან საზღვარი ქართლისა, ციხე თუხარისი და კლარჯეთი ყოველი“)<ref>ქართლის ცხოვრება, ტექსტი დადგენილი ყველა ძირითადი ხელნაწერის მიხედვით ს. ყაუხჩიშვილის მიერ, ტ. I, თბილისი, 1955, გვ. 177</ref>. [[ვახტან გოილაძე|ვახტანგ გოილაძეშ]] არზით, თექ [[456]] წანაშ ბოლოს მოხვადჷ<ref>ვ. გოილაძე, ვახტანგ გორგასალი და მისი ისტორიკოსი, თბილისი, 1991, გვ. 141–145</ref>. დავით ხოშტარია ჯუანშერიშ ჩინებას კლარჯეთიშ მუშაართაფაშენი სარწუმოთ მირჩქინანს დო თექი ეშანჷნს, ნამდა [[V ოშწანურა|V]]-[[VI ოშწანურა|VI ოშწანურეფიშ]] თანჯაშე იშენი კლარჯეთი შხვა წყუეფით ხოლო ქართლიშ აკოდგინალუას რჩქჷ<ref name="xoshtaria29">დ. ხოშტარია, კლარჯეთის ეკლესიები და მონასტრები, თბილისი, 2005, 2009, გვ. 29</ref>. [[ვახტანგ გორგასალი|ვახტანგ გორგასალქ]] კლარჯეთიშ ერისთავო მუში ძუძუმტე — არტავაზი ქჷდარინუ. ქორთული ისტორიული წყუეფი [[ვახტანგ გორგასალი|ვახტანგ გორგასალიშ]] პერიოდის ურსხუანს კლარჯეთის ოკიდანჯალე საქვარუეფს. [[მაფა]]ქ დო ერისთავქ ართო მილეს ახალმუკნაართეფი პროვინცია დიდი კიდანჯალა დოგეგმეს. მუჭოთ ჯუანშერიშ ჩინებეფს რჩქჷნი, თი პერიოდის კლარჯეთის ჟირი დიდი ჯიხა რდჷ — [[თუხარისი]] დო [[ახიზა]], ნამუქჷთ მაფას დაზიანებულქ დოხვადჷ. მაფაშ ზოჯუათ არტავაზიქ გაახალჷ [[ახიზა]] დო გეკიდჷ ახალი ჯიხა [[არტანუჯი|არტანუჯის]]. [[ჯუანშერი]] მუთუნს ვაჭარჷნს მაფაშ დო ერისთავიშ მოძირაფილ [[ოხვამე|ოხვამეეფშე]]. რე არზი, ნამდა [[V ოშწანურა|V ოშწანურაშ]] II გვერდის კლარჯეთის ხვალე ართი ოხვამე რდჷ, ნამუთ მირდატ მაფაშ ენაგეფუ [[თუხარისი|თუხარისიშ ჯიხას]] იდვალუაფუდუ. [[ჯუანშერი]]შ თხზულებაშ მეჯინათ, [[ვახტანგ გორგასალი|ვახტანგიშ]] მეწურაფათ არტავაზიქ გეკიდჷ [[მონასტერი]] [[ოპიზა]]ს დო სუმი ოხვამე: დაბა მერისა, შინდობისა დო ახიზისა<ref name="Unnamed_3-20230318194332">ქართლის ცხოვრება, ტექსტი დადგენილი ყველა ძირითადი ხელნაწერის მიხედვით ს. ყაუხჩიშვილის მიერ, ტ. I, თბილისი, 1955, გვ. 178</ref>. თეშ მოხ, რე ტრადიცია, ნამუთ [[ვახტანგ გორგასალი|ვახტანგ მაფას]] მიორსხუანს [[თუხარისი]]შ წიმინდე გერგიშ ოხვამეშ კიდანჯალას ხოლო<ref name="xoshtaria29"/>.

[[ვახტანგ გორგასალი|ვახტანგიშ]] პერიოდის მიაჭარუაფუ თაშნეშე კლარჯეთის ოეპისკოპოსე კათედრაშ დორსხუაფა. თეიშახ კლარჯეთის ზოხო ოეპისკოპოსე ვა რჩქჷ. თიშენი, ნამდა თე აკანი დახე ართი ოშწანურაშ გოძვენას [[ბიზანტია|ბიზანტიაშ იმპერიას]] ორხველჷდჷ, ოეგებიეთ, თინა იმპერიაშა მიშმალი პოლემონიშ პონტოშ ეპარქიაშ ნორთის წჷმარინუანდჷ დო რდჷ [[ტრაპიზონი|ტრაპეზუნტიშ]] კათედრაშ თუდო. [[V ოშწანურა|V ოშწანურაშ]] II გვერდის [[ქართლიშ ომაფე|ქართლიშ ომაფეშ]] შხვა აკანეფწკჷმა ართო კათედრაქ კლარჯეთის ხოლო ქჷდირსხუ. [[ჯუანშერი]]შ ჩინებათ, [[ვახტანგ გორგასალი|ვახტანგიქ]] ქჷდარინუ თაქი ეპისკოპოსი („დასუა ერთი ეპისკოპოსად კლარჯეთს, ეკლესიასა ახიზისასა“)<ref>ქართლის ცხოვრება, ტექსტი დადგენილი ყველა ძირითადი ხელნაწერის მიხედვით ს. ყაუხჩიშვილის მიერ, ტ. I, თბილისი, 1955, გვ. 198</ref>.

ეიოშანალი რე, ნამდა [[ჯუანშერი]]შ „ვახტანგ გორგასლის ცხოვრებაშ“ ჩინებეფს კანკალე მენცარი ვანდჷ — [[1910-იანეფი|1910-იანი]] წანეფშე მუს ძალამი ვასანდო ისტორიული წყუშ რეპუტაციაქ აშუ. თექ უმოსო გოპიჯალუ თიცალი ავტორეფიშ მეჯინელობა, მუჭომეფით რენა [[ივანე ჯავახიშვილი]] დო [[კორნელი კეკელიძე]]. [[ივანე ჯავახიშვილი]] ეშანჷნდჷ, ნამდა თე თხზულება „არიკის უმოსო ქოგჷ, ვინდარო თახმი ისტორიას“. მუში რაგადით, თინა [[ვახტანგ გორგასალი|ვახტანგიშ]] ბორჯიშ ისტორიაშო, მუდგაზმარენი უშანულო ჩინებაშ მოხ, დახე უმოღე რე<ref>ი. ჯავახიშვილი, ისტორიის მიზანი, წყაროები და მეთოდები წინათ და ახლა, წიგნი I: ძველი ქართული საისტორიო მწერლობა (V-XVIII სს.), თბილისი, 1945, გვ. 187, 191</ref>. ბოლო ბორჯიშ მარკვიებელეფიშ მერინაქ კვათჷრას დითირჷ [[ჯუანშერი]]შ თხზულებაშჸურე. ამდღა ალაზიმაფათ მეტი მენცარი ირზიეს [[მარი ბროსე]]შ არზის, ნამდა თხზულებას მოჸონაფილ არიკულ ამბეეფს რეალური ისტორიული ნერჩი გაჩქჷ.<ref>{{fr}} M. Brosset, Historie de la Georgie, S.-Peterbourg, 1849, გვ. 189</ref>.

=== VI-VII ოშწანურეფი ===
[[523]] წანას [[ქართლიშ ომაფე]]ს [[მაფა|მაფობაქ]] გეუქვუ დო დახე თელ ტერიტორიაქ [[სპარსეთი]]შ მართუალაშ თუდო ქჷმოხვადჷ. [[ჯუანშერი]]შ ჩინებათ, [[სპარსეთი]]შე ზოხორინალა ქართლიშ ხვალე ჟირ ოძგალე გვალამ აკანქ მუკიტუ — [[კახეთი]]შ [[მთიულეთი|მთიულეთიქ]] (სოდეთ ბაკურ მაფაშ სქუალეფქ მითაფორეს დუდი) დო კლარჯეთ–[[ჯავახეთი|ჯავახეთიქ]]. კლარჯეთიშ კირდეეფს თარენდჷ [[ვახტანგ გორგასალი|ვახტანგ გორგასალიშ]] გამნარყი [[გუარამი]], ნანათ ხოსროიანი დო მუმათ [[ბაგრატიონეფი|ბაგრატიონი]]<ref>ქართლის ცხოვრება, ტექსტი დადგენილი ყველა ძირითადი ხელნაწერის მიხედვით ს. ყაუხჩიშვილის მიერ, ტ. I, თბილისი, 1955, გვ. 217–218</ref>. [[სუმბატ დავითიშ სქი]] მუს „ბაგრატიონეფიშ მუმათ“ იშინუანს, მარა მუში კლარჯეთიშ თარალაშ გეშა მუთუნს ვეჩიებუ<ref>ქართლის ცხოვრება, ტექსტი დადგენილი ყველა ძირითადი ხელნაწერის მიხედვით ს. ყაუხჩიშვილის მიერ, ტ. I, თბილისი, 1955, გვ. 373</ref>. 

[[VI ოშწანურა|VI ოშწანურაშ]] ბოლოს დო [[VII ოშწანურა|VII ოშწანურაშ]] დაჭყაფუს [[ბიზანტია]]ს დო [[სპარსეთი|სპარსეთის]] შქას ნირზი იგინძორებუდუ. [[ბიზანტია|ბიზანტიაშ იმპერიაქ]] ქართლის სპარსეთიშ გოლინა დოთირუ [[571]] წანაშ არყებაშ დო [[გუარამი|გუარამშო]] კურაპალატიშ ტიტულიშ მეჩამაშ უკული. [[580]]–ამ წანეფს [[სპარსეთი|სპარსეთიქ]] ნორთობურო კინე დირთინუ პოზიციეფი ქართლის, [[590]]–ამ წანეფს კინე დათმუ, [[600]]–ამ წანეფს კინე დირთინუ, [[627]] წანას [[ნინევია|ნინევიაშ]] ბურჯაფის კონწარო დამარცხებაშ უკული საბოლოთ დუთმუ [[ბიზანტია]]ს [[ქართლი]]<ref>საქართველოს ისტორიის ნარკვევები, ტ. 2, თბილისი, 1973, გვ. 268–283 (თავის ავტორი – ა. ბოგვერაძე)</ref>. ჩინებული ვარე, მუ ხვადუდუ თე პერიოდის კონკრეტულო კლარჯეთის, მარა წყუეფს მოჩამილ ჩინებეფიშ ნერჩიშე ვარაუდენა, ნამდა თე აკანი ფშხირას რტინელ დამარცხებულეფიშ დუდიშმითაფორაფალს წჷმარინუანდჷ. [[ჯუანშერი]]შ მეჯინათ, თაქ დეკვირდეს [[სპარსეთი]]შ ალმარინჯე სტეფანოზიშ ([[გუარამი]]შ სქიშ) სქუალეფქ [[628]] წანაშ უკული, მუჟამს დჷნოსქილედი ქართლი იმპერატორ ჰერაკლეშე ერისმთავარო კინე დორინაფილ ადარნასეს უკინებუდუ<ref>ქართლის ცხოვრება, ტექსტი დადგენილი ყველა ძირითადი ხელნაწერის მიხედვით ს. ყაუხჩიშვილის მიერ, ტ. I, თბილისი, 1955, გვ. 226</ref>.

[[VI ოშწანურა|VI]]-[[VII ოშწანურა|VII ოშწანურეფს]] კლარჯეთიშ ოკიდანჯალე საქვარუაშ გეშა ჩინებეფი პრაქტიკულო ვამიპალუაფუ. რაგადებული რე ვარაუდი, ნამდა თე ბორჯის ოკო დორსხუაფედჷკო [[პარეხი]]შ მონასტერი [[წყარმალუ]] დუგანალაშ ლეხერს, მარა თე არზის კანკალე მენცარი ვაალჷ. [[პარეხი|პარეხის]] ასქილადირი ნოგაფუეფი ხვალე [[IX ოშწანურა]]ს დო უკულიან პერიოდის ორხველჷ.<ref>დ. ხოშტარია, კლარჯეთის ეკლესიები და მონასტრები, თბილისი, 2005, 2009, გვ. 38–40</ref>. ომენცარე ლიტერატურას ართხანს მეღებული რდჷ არზი, ნამდა კლარჯეთის [[არაბობა საქორთუოს|არაბობაშახიან]] პერიოდის [[სომეხეფი|სომეხეფქ]] დარსხუეს მონასტერეფი. თე არზი მიშჷ [[ნიკოლოზ მარი|ნიკო მარიშე]], ნამუთ ფირქენდჷ, ნამდა [[VI ოშწანურა|VI]]-[[VIII ოშწანურა|VIII ოშწანურეფს]] კლარჯეთის [[სომეხეფი|სომეხური]] ემიგრაციაშ დიდ პოპორქ ქჷმახორცქჷ (ქოძ. თე სტატიაშ სექცია — [[#ეთნიკური აკოდგინალუა ორდოიან შქა ოშწანრეფს|ეთნიკური აკოდგინალუა ორდოიან შქა ოშწანრეფს]]). თე არზი ალმახანურ ომენცარე ლიტერატურას გინოვარაფილი რე (ფირჩას ქოძირით სექციას — [[#„სომეხური მონასტერეფი“|„სომეხური მონასტერეფი“]]).

[[VII ოშწანურა|VII ოშწანურაშ]] II გვერდიშე [[საქორთუო]]შ ისტორიას ახალი ეტაპი იჭყაფუ. [[654]] წანას [[ქართლი]]შ ერისმთავარქ ნირზიშ უმუშო დემორჩილჷ [[არაბეფი|არაბეფს]], მუქჷთ არაბეფიშ სარდალშე, მასლამაშე გოჩამილ სიგელით გეფორმუ. სიგელს ეშანილი რე, ნამდა თი პიჯალათ არაბეფს დემორჩილეს [[ქართლი]]შ ზოხოურ აკანეფქ, თინეფ შქას კლარჯეთიქ ხოლო. მუჭოთ დავით ხოშტარია ეშანჷნს, თე საგანგებო ეშანუა თიშა მიოწურუანს, ნამდა ერისთავეფი (თინეფ შქას კლარჯეთიშ) ძალამი ზოხორინელეფი რდეს მუჭოთ დინოხოლენ, თეშ გალეიან საქვარეფს ხოლო<ref>დ. ხოშტარია, კლარჯეთის ეკლესიები და მონასტრები, თბილისი, 2005, 2009, გვ. 43</ref>

=== VIII ოშწანურა ===
დიო ხოლო ულირი ოშწანურაშ II გვერდის დოჭყაფილი [[არაბობა საქორთუოს|არაბეფიშ პატჷნალაქ საქორთუოს]] გჷშაკერძაფილო დემონკჷ [[VIII ოშწანურა|VIII ოშწანურაშ]] I გვერდის, ხალიფა ხიშამიშ ([[724]]–[[743]]) ჟინობაშ წანეფს. [[735]] წანას არყებული [[კავკაცია|კავკაციაშ]] დამორჩილებერო ხიშამქ მუში ჯიჯისქუა [[მურვან ჸუნგა|მარვან იბნ მუჰამედი]] (მურვან ჸუნგაშ ჯოხოთ ჩინებული) მოლაჯღონჷ. „[[ქართლის ცხოვრება|ქართლის ცხოვრებაშ]]“ მეჯინათ, [[მურვან ჸუნგა|მურვანიშ]] ოურდუმე ნძალათ ანთხებულ თარეფქ დო პიტიახშეფქ, დიდებულეფქ დო მუნეფიშ მოჯგირეეფქ დიტყობეს კირდეეფს.<ref name="Unnamed_4-20230318194332">ქართლის ცხოვრება, ტექსტი დადგენილი ყველა ძირითადი ხელნაწერის მიხედვით ს. ყაუხჩიშვილის მიერ, ტ. I, თბილისი, 1955, გვ. 234</ref>.

გინოჭკირილო ვარე დოდგინელი, რდჷ დო ვარ [[მურვან ჸუნგა]]შ ნალაშქარა აკანეფს შქას. თეშ გეშა ბონ ჩინებას ხვალე [[სუმბატ დავითიშ სქი]] ირზენს. მუში ჩინებათ<ref name="Unnamed_5-20230318194332">ქართლის ცხოვრება, ტექსტი დადგენილი ყველა ძირითადი ხელნაწერის მიხედვით ს. ყაუხჩიშვილის მიერ, ტ. I, თბილისი, 1955, გვ. 376</ref>
{{ციტირაფა|ყრუმან ბაღდადელმან შემუსრნა ყოველნი ციხენი და მოვლო შავშეთიცა და ღადონი<br /><small>(მიკოღანკუა: „ღადონი“ [წყარმალუ]] [[იმერხევი (წყარმალუ)|იმერხევიშ]] კლარჯეთიშ მარძგვან წყარპიჯის დვალირი ნორთი რე)</small>}}

[[სუმბატ დავითიშ სქი]] თაშნეშე ეჭარჷნს, ნამდა [[აშოტ კურაპალატი|აშოტ კურაპალატიქ]] გაახალჷ [[მურვან ჸუნგა]]შ მუნაჯალაგა [[არტანუჯი]]შ ჯიხა<ref name="Unnamed_6-20230318194332">ქართლის ცხოვრება, ტექსტი დადგენილი ყველა ძირითადი ხელნაწერის მიხედვით ს. ყაუხჩიშვილის მიერ, ტ. I, თბილისი, 1955, გვ. 377</ref>. შხვა ინფორმაციას ირზენა შხვა წყუეფი. „[[დავით და კონსტანტინეს მარტვილობა]]ს“ ეჭარილ [[მურვან ჸუნგა]]შ მარშრუტის ვართ კლარჯეთი რჩქჷ დო ვართ [[შავშეთი]] — თინა [[სამცხე|სამცხეშე]] არგვეთშა გინმურს<ref>საქართველოს სამოთხე: სრული აღწერაჲ ღუაწლთა და ვნებათა საქართუჱლოს წმიდათა, შეკრებილი და გამოცემული გობრონ (მიხაილ) საბინინის მიერ, პეტერბურღი, 1882, გვ. 324–325</ref>. თაში რე გინაძინას [[ჯუანშერი|ჯუანშერწკჷმა]]<ref name="Unnamed_4-20230318194332"/>. შხვადო [[ჯუანშერი]] არაბეფშე მუნაჯალაგა ქიანეფს შქას შინანს [[ქართლი|ქართლის]], [[სომხითი|სომხითის]] დო [[რანი|რანს]]<ref>ქართლის ცხოვრება, ტექსტი დადგენილი ყველა ძირითადი ხელნაწერის მიხედვით ს. ყაუხჩიშვილის მიერ, ტ. I, თბილისი, 1955, გვ. 239</ref>, „არჩილის წამებას“ [[ქართლი|ქართლიწკჷმა]] ართო შინელი რე [[კახეთი]] ხოლო<ref>ქართლის ცხოვრება, ტექსტი დადგენილი ყველა ძირითადი ხელნაწერის მიხედვით ს. ყაუხჩიშვილის მიერ, ტ. I, თბილისი, 1955, გვ. 245</ref>, მარა სოთინი ვარე ნაშინა [[შავშეთი]] ვარა კლარჯეთი. [[გიორგი მერჩულე]]შ მეჯინათ, [[780]]–ამ წანეფს, [[გრიგოლ ხანძთელი|გრიგოლიშ]] [[ხანძთა]]შა მეულაშ ბორჯის 
{{ციტირაფა|კლარჯეთს და ტაოთა შინა და შავშეთს და ყოველთა მათ მახლობელთა ქუეყანათა მცირენი იპოვებოდეს დაშენებული ტყეთა შინა ადგილ–ადგილ<ref>გიორგი მერჩულე, შრომაჲ და მოღუაწებაჲ ღირსად ცხორებისაჲ წმიდისა და ნეტარისა მამისა ჩუენისა გრიგოლისი არქიმანდრიტისაჲ, ხანცთისა და შატბერდის აღმაშენებლისაჲ, და მის თანა ჴსენებაჲ მრავალთა მამათა ნეტართაჲ, ძველი ქართული აგიოგრაფიული ლიტერატურის ძეგლები, წიგნი I, ილ. აბულაძის რედაქციით, თბილისი, 1963, გვ. 257</ref>}}

ბრელი მარკვიებელი თეს კონწარი ტერიშ მუნაჯალაგა მუხურიშ სურათო მირჩქინანს. [[გიორგი მერჩულე]] არაბეფიშ ლაშქარუაშე კლარჯეთის მუთუნ ვაჭარჷნს. ეიოშანალი რე, ნამდა [[სუმბატ დავითიშ სქი]] (აკა ავტორი, ნამუთ კლარჯეთის [[მურვან ჸუნგა]]შ ლაშქარუაშე ირზენს ჩინებეფს) კლარჯეთიშ მახორობაშ მორკებას ვემიორსხუანს [[არაბეფი|არაბეფიშ]] მუშაციმეფს, მუშ არზით მახორობაშ რკება გჷმიჭანუ „სატლობაქ“ ანუ ქოლერიშ ეპიდემიაქ<ref name="Unnamed_5-20230318194332"/>. [[კორნელი კეკელიძე]] იჩიებუ, ნამდა თენა ოკო რდას [[746]]–[[747]] წანეფიშ დიდი ეპიდემია, ნამუქჷთ [[ბიზანტია]]ს მიარე კათა ქეკიდინუ, დო ალბეთ, კლარჯეთის ხოლო მადუ<ref>კ. კეკელიძე, ძველი ქართული ლიტერატურის ისტორია, ტ. I, თბილისი, 1980, გვ. 93, შენ. 1. </ref>.

თიშ უმკუჯინუო, ნამდა კლარჯეთიქ გინასქიდჷ [[მურვან ჸუნგა]]შ ლაშქარუას, რეგიონს სიტუაცია იშენი მონკა რდჷ. კლარჯეთს მუში ნოქური გიოხუნუ მუმაჯალაგარ ეპიდემიაქ დო საართო პოლიტიკურ დო ეკონომიკურ კრიზისიქ, ნამუქჷთ [[VIII ოშწანურა]]ს თელი [[საქორთუო]] დოფორჷ. [[VIII ოშწანურა|VIII]]–[[IX ოშწანურა|IX ოშწანურეფიშ]] თანჯას მუხურს ღურელი რდჷ მუჭოთ შურიელი, თეში ომეურნე რინა, დოთხჷთხარაფილი რდჷ მახორობა, ადმინისტრაცია — მოლასირი<ref name="Unnamed_7-20230318194332">დ. ხოშტარია, კლარჯეთის ეკლესიები და მონასტრები, თბილისი, 2005, 2009, გვ. 45</ref>.

=== ეთნიკური აკოდგინალუა ორდოიან შქა ოშწანურეფს ===
[[ნიკოლოზ მარი]] ფირქენს, ნამდა [[VI ოშწანურა]]ს კლარჯეთიშ „თუბალ–კაინურ“ ანუ ქართველურ მახორობაქ [[სომეხეფი|გესომეხჷ]] (перерождается в армян)<ref name="marrIII-IV">{{ru}} Житие св. Григория Хандзтииского, Грузинский текст. Введение, издание, перевод Н. Марра, Тексты и разыскания по армяно-грузинской филологии, кн. VII, С-Петербург, 1911, გვ. III-IV</ref>. თე პროცესი [[ნიკოლოზ მარი|ნიკო მარს]], მუში აღიარებათ, ძალამ ბუნდოვანო აფუდუ წარმოდგენილი. ირკვიებუ, ნამდა თინა გინმაჭყვიდირალ ფაქტორო თე პროცესის [[სომეხეფი]]შ მასიურ დოხორალას მირჩქინანდჷ. მუქ ცადჷ, თე მოლინა ოჭარილე ძეგლეფით ხოლო დუდასურებუდჷკო დო აკა წყუს ქიგეჩენდჷ — [[სომეხეფი|სომეხი]] მემატიანეშ [[ჰოვან მამიკონიანი]]შ თხზულებაშე, ნამუსჷთ [[VII ოშწანურა|VII ოშწანურაშ]] დაჭყაფუ რე ეჭარილი. [[ნიკოლოზ მარი|ნიკო მარქ]] თაქ ედომუშამო მუჭოდგა გეშეკითხჷ ჩინება უკვე აკოდგინელი სომეხური ემიგრაციული ყარაფიშ გეშა ივერეფიშ თე ქიანას (კლარჯეთის)<ref name="marrIII-IV"/>. ქიანა ივერია რენი, თე თხზულებას მართალო ეშანილი რე — მუში მამართვალი ვაშდენი „ივერეფიშ თარო“ („ივერთა მთავრად“) იშინუაფუ; მარა, სომეხეფიშ ემიგრაციულ ყარაფშე მატიანეს ვართ ბონი დო ვართ ორსა მეშანაფა ვამიპალუაფუ<ref>დ. ხოშტარია, კლარჯეთის ეკლესიები და მონასტრები, თბილისი, 2005, 2009, გვ. 21</ref>. [[პავლე ინგოროყვა]]ქ წიაკალშა დოსხუნუ ჰოვან მამიკონიანიშ ჩინებეფი დო ოძირუ [[ნიკოლოზ მარი|ნიკო მარიშ]] მოსარზებაშ უნერჩობა<ref>პ. ინგოროყვა, გიორგი მერჩულე, თბილისი, 1954, გვ. 422–426</ref>. მუჭოთ დავით ხოშტარია ეშანჷნს, ჰოვან მამიკონიანიშ თხზულებეფი ძალიერო არიკულ ელემენტეფს იკათუანს; [[ნიკოლოზ მარი]] თინეფს მიშინუანს, მუჭოთ „გვერდოლეგენდარულს“. ეიოშანალი რე, ნამდა ათე თხზულებას მოჸუნაფილი ამბე, მოქმედი კათა დო მოქმენდალაშ აბანი ([[ნოღა]] ტამბური [[უჩა ზუღა|უჩა ზუღაშ]] პიჯის დო უკული მუშ მანგიორო ეგაფილი [[ნოღა]] ჰამამაშენი) შხვა წყუეფშე ჩინებული ვარე.<ref>დ. ხოშტარია, კლარჯეთის ეკლესიები და მონასტრები, თბილისი, 2005, 2009, გვ. 21, სქოლიო N60</ref>.

კლარჯეთიშ მახორობაშ ედომუშამი არმენიზაციაშ ჰიპოთეზა ალმახანურ მენცარობას ვესხუნუ, მარა მუდგარენ პერიოდის კლარჯეთის [[სომეხეფი|სომეხური მახორობაშ]] რინა ვაგჷშერიცხუ. თინეფიშ თაქ რინას [[530]]–[[540]]–ან წანეფს ადასურენს [[პროკოპი კესარიალი]], ნამუთ De bello gothico-ს ჭარჷნს, ნამდა [[ათინა (ნოღა)|ათინაშ]], [[არქაბი]]შ დო აფსაროსიშ მარძგვანშე ებიჯილი გვალეფიშ მელე, იბერიაშ თანჯეფშახ, [[ბიზანტია|ბიზანტიაშ]] მორჩილი პერსარმენეფი დო არმენეფი ოხორანდეს<ref>გეორგიკა, ტ. II, თბილისი, 1965, გვ. 123–125</ref>. დავით ხოშტარია ფირქენს, ნამდა [[სომეხეფი|სომეხეფქ]] კლარჯეთის უმოსო [[IV ოშწანურა|IV ოშწანურაშ]] ბოლოს დო უმოს ინტენსიურო [[V ოშწანურა]]ს დიხორეს. მუში რაგადით, ოფირქებელი რე, ნამდა თინეფქ ცენტრალურ დო ბჟაეიოლ [[სომხეთი|სომხეთშე]] მორთეს, ნამუქჷთ [[ბიზანტია]]ს დო [[სპარსეთი|სპარსეთის]] შქას [[სომხეთი]]შ დორთუალაშ უკული ([[387]] წანას) [[სპარსეთი]]შ აკოდგინალუას ქჷმოხვადჷ. თაქ [[ქირსიანობა|ქირსიანული]] მახორობა იჩაგრებუდუ, მუქჷთ გჷმიჭანუ [[450]]–[[451]] წანეფიშ არყება<ref name="xoshtaria22">დ. ხოშტარია, კლარჯეთის ეკლესიები და მონასტრები, თბილისი, 2005, 2009, გვ. 22</ref>. ლაზარ ფარპეციშ „სომხეთიშ ისტორიაშე“ რჩქჷ, ნამდა სპარსალეფწკჷმა ლჷმაშ ბორჯის [[სომეხეფი]] ფშხირას დუს მითაფორუანდეს [[ტაო]]ს, კლარჯეთიშ მოხურგე ძნელომიორინალ აკანს<ref>ლ. ჯანაშია, ლაზარ ფარპეცის ცნობები საქართველოს შესახებ, გვ. 188, 236, 248, 257</ref>. ოეგებიეთ, თინეფიშ ნორთიქ — პრობიზანტიურ ორიენტაციაშ სომეხურ არისტოკრატიულ ფანიეფქ — [[ტაო]]შე კლარჯეთშა გინილჷ, ნამუთ [[ბიზანტია|ბიზანტიაშ]] გიობიჯალს წჷმარინუანდჷ [[ქართლი|ქართლის]] დო ედომუშამო [[კავკაცია]]ს [[სპარსეთი|სპარსეთიწკჷმა]] ლჷმას. დავით ხოშტარია კოროცხჷნს, ნამდა ძნელი ოფირქებელი რე თინეფს აკანიშ მახორობაშ ჯინჯიერი თირაფა გჷშუჭანუაფუდესჷკო, მარა, მუჭოთ რჩქჷნი, თინეფი აქტიურო რჩქჷდეს პოლიტიკურ რინას<ref name="xoshtaria22"/>.

დავით ხოშტარია კოროცხჷნს, ნამდა [[V ოშწანურა|V]]-[[VI ოშწანურა|VI ოშწანურეფს]] ინტენსიურო მიშჷ კლარჯეთიშ მორჩილრიცხუამი [[სომეხეფი|სომეხური]] მახორობაშ დოხოლაფა თაქიან მახორობაწკჷმა, მარა თე პროცესიქ ითუ „გოსომეხაფათ“ ვარინ, პიჯიშო, [[სომეხეფი|სომეხეფიშ]] ეთნოკულტურული თირაფათ. მუში არზით, თე ტენდენციაქ გჷშაკერძაფილო [[VII ოშწანურა]]ს გეძალიარჷ, სომეხურ–ქორთული საეკლესიო ნირზიშ უკული, მუჟამსჷთ [[რელიგია|რელიგიურო]] უმოსო ეთნიკურ გვირზილს მოხარცქილ მართლმადიდებელ (დიოფიზიტი) [[სომეხეფი|სომეხეფქ]] ხოლო უმოსო მეჭედას მიარსხუეს ეთნიკურო გინორთელ, მარა ართმორწუმე [[ქორთუეფი|ქორთუეფს]]. დავით ხოშტარია ჩილათირო მირჩქინანს [[ნიკოლოზ მარი]]შ მოსარზებას, ნამდა [[სომეხეფი]]შ ქართიზაციაქ ხვალე [[VIII ოშწანურა]]ს დიჭყჷ დო [[XI ოშწანურა]]შახ იგინძორჷ. მუში არზით, თე პროცესი უკვე [[VII ოშწანურა|VII ოშწანურაშო]] დალიებური რდჷ. თაქ თინა ვა გჷმორიცხჷნს, ნამდა ზოხო ოფუტეეფს დო თემეფს [[სომეხეფი|სომეხეფს]] უმოსი ბრელი ხანიშ გოძვენას მუკუტებუდესჷკო დორხველი ეთნიკური ელემენტეფი, თინეფ შქას [[სომეხური ნინა|ოდაბადური ნინა]]<ref>დ. ხოშტარია, კლარჯეთის ეკლესიები და მონასტრები, თბილისი, 2005, 2009, გვ. 22–23</ref>.

ორდოიანი შქა ოშწანურეფიშ კლარჯეთიშ ეთნიკურ აკოდგინალუას მენცარეფი ითოლწონენა ტოპონიმიკას ხოლო. ჯვეში ოჭარილე წყუეფით კლარჯეთის ხვალე ჟირი [[სომეხური ნინა|სომეხური]] ტოპონიმი რე დოდასურაფილი — [[შატბერდი]] დო [[მიძნაძორი]] (თე ზიტყვას ხოლო ''მიჯნა'' ქორთული რე). [[ქორთული ნინა|ქართველური]] ტოპონიმეფი ბრელით უმოსი რე. [[პავლე ინგოროყვა]]ს მოჸუნსჷ 50–შე უმოსი [[გეოგრაფია|გეოგრაფიული]] ჯოხოდვალა, ნამუეფშეთ, ართი-ჟირი გჷმჷნარკებუშ მოხ, არძო ქართველურ ნინობურ ოქიანუს ორხველჷ<ref>პ. ინგოროყვა, გიორგი მერჩულე, თბილისი, 1954, გვ. 434–436</ref>. რ. ედვარდსი აღნიშნავს, რომ შატბერდი არის ერთ–ერთი თითო–ოროლა ამოცნობად სომხურ ტოპონიმთაგანი კლარჯეთში<ref>{{en}} R. W. Edwards, The Fortifications of Artvin: A Second Preliminary Report on the Marchlands of Northeast Turkey, Dumbarton Oaks Papers, 40, 1986, გვ. 167, შენ. 4</ref>. ქორთულ ტოპონიმეფიშ უმეტაშობა სომეხურიშ გინაწონს, მოწმენს თის, ნამდა კლარჯეთიშ [[სომეხეფი|სომეხობა]] ბრელით ნორკე რდჷ [[ქორთუეფი|ქართველურ მახორობაშე]].

=== IX-X ოშწანურეფი ===
[[IX ოშწანურა|IX ოშწანურაშე]] ობჟათე [[საქორთუო]]შ დო თინეფ შქას კლარჯეთიშ ისტორიას ხოლო ახალი ფარანი იჭყაფუ. ოშწანურაშ დაჭყაფუს [[აშოტ I დიდი|აშოტ ბაგრატიონშე]] ობჟათე [[საქორთუო]]ს დირსხუ [[ტაო-კლარჯეთიშ ომაფე|ტაო-კლარჯეთიშ ომაფექ]], ნამუთ [[ტაო]]შ დო კლარჯეთიშ მოხ ფორჷნდჷ შხვა ისტორიულ რეგიონეფს ხოლო, [[შავშეთი|შავშეთის]], [[კოლა]]ს, [[არტაანი (პროვინცია)|არტაანს]] დო შხვა. თე მოლინაშ შხვადოშხვანერი დოთარიღაფა რე ჩინებულია— კანკალე მენცარი ომაფეშ დორსხუაფაშ თარიღო [[809]] წანას მირჩქინანს<ref name="qse">მ. ლორთქიფანიძე, ქართველთა სამეფო, ქსე, ტ. 10, თბ., 1986, გვ. 462-463</ref>, შხვეფი იჩიებუნა [[813]] წანაშ ხოლო ხანეფს<ref>თარიღის შესახებ იხილეთ: პ. ინგოროყვა, გიორგი მერჩულე, თბილისი, 1954, გვ. 43</ref>. [[სუმბატ დავითიშ სქი|სუმბატ დავითიშ სქიშ]] მეჯინათ [[აშოტ I დიდი|აშოტი]] დუდშე [[ქართლი]]შ ერისმთავარი რე. თინა ოლჷმუდჷ [[არაბეფი|არაბეფს]], მარა დემარცხჷ დო აძვილებურქ იჸუ, კლარჯეთშა ურტებუდჷკო, ნამუთ [[ბიზანტია|ბიზანტიაშ იმპერიაშ]] გოლინაშ სფეროს რდჷ<ref name="qse"/>. ახალი ომაფეშ დორსხუაფაშ უკული აშოტიქ [[კურაპალატი]]შ ტიტული ხოლო ქიმიღჷ. მუდგაზმარენი წანაშ უკული [[აშოტ I დიდი|აშოტიქ]] ირგებუ სახალიფოს დოჭყაფილი რია დო [[არაბეფი|არაბეფწკჷმა]] ლჷმა გაგინძორჷ. ბურჯაფეფქ წჷმოძინელ იჸუ დო [[820]] წანაშო [[ტაო-კლარჯეთიშ ომაფე]]შ უკვე [[ქართლი]] ხოლო ომორჩილჷდჷ<ref>ქართლის ცხოვრება, ტექსტი დადგენილი ყველა ძირითადი ხელნაწერის მიხედვით ს. ყაუხჩიშვილის მიერ, ტ. I, თბილისი, 1955, გვ. 253</ref>.

[[აშოტ I დიდი|აშოტ კურაპალატის]] მიარსხუაფუ კლარჯეთიშ არძაშე დიდი ოკიდანჯალე სამუშეფი. [[სუმბატ დავითიშ სქი]] გჷშაკერძაფილო ეშანჷნს, ნამდა აშოტიქ გაგშანწყუ [[არტანუჯი]]შ ჯიხა, ეკიდჷ თიშ თუდო [[ნოღა]], ჯიხას დინოხოლე მუში დოხორე დო წიმინდე პეტრეშ დო პავლეშ ჯოხობაშ კარიშ ოხვამე, ნამუსჷთ საფულე ხოლო გიხაზირჷ<ref name="Unnamed_6-20230318194332"/>. აშოტიქ მეჭედა ურთიართალა დიჭყჷ კლარჯეთის მოღალე ბერეფწკჷმა, უმაართაშო [[გრიგოლ ხანძთელი|გრიგოლ ხანძთელწკჷმა]]. მუშ პერიოდის კლარჯეთიშ ომონასტერე კიდანჯალაქ გჷშაკერძაფილო დიდი მასშტაბეფით ქჷმიძინჷ. [[აშოტ I დიდი|აშოტის]] ბრელქ ვაჭიშუ, მარა ოსხირი დინურღუ კლარჯეთიშ ბერ–მონაზონეფს დო ოერე ხეშულობას შქას ურთიართალას, ნამუსჷთ მუში გამნარყეფი ტკიცას თხილანდეს<ref>დ. ხოშტარია, კლარჯეთის ეკლესიები და მონასტრები, თბილისი, 2005, 2009, გვ. 49</ref> (თე პერიოდიშ ომონასტერე კიდანჯალაშ გეშა ქოძირით თე სტატიაშ სექცია — [[#გრიგოლ ხანძთელიშ პერიოდი|გრიგოლ ხანძთელიშ პერიოდი]]).

[[სუმბატ დავითიშ სქი|სუმბატ დავითიშ სქიშ]] მეჯინათ, [[826]] წანას [[აშოტ I დიდი|აშოტიქ]] არაბეფწკჷმა ბურჯაფის დიღუპუ<ref name="Unnamed_6-20230318194332"/>. თე მოლინაშ თარიღო ართგანი მენცარეფი [[836]] წანაშ ხოლო ხანეფს ხოლო მირჩქინანა<ref>ი. ჯავახიშვილი, ქართველი ერის ისტორია, ტ. II, გვ. 91</ref><ref>კ. კეკელიძე, ძველი ქართული ლიტერატურის ისტორია, ტ. I, თბილისი, 1980, გვ. 137</ref>. აშოტის სუმ სქიქ დასქიდჷ — ადარნასე, ბაგრატი დო [[გუარამი]]. [[ტაო-კლარჯეთიშ ომაფე]]ს დუდშე სუმხოლო ართო მართუნდუ, სოიშახ ოშქარ ჯიმა [[ბაგრატ I კურაპალატი|ბაგრატიქ]] ვემიღჷ [[კურაპალატი]]შ ტიტული იმპერატორშე. თეშ უმკუჯინუო, ტაოს დო კლარჯეთის თინა ვაჸოფე აკა მამართვალი, ნამუსჷთ [[აშოტ I დიდი|აშოტი]] — [[გიორგი მერჩულე]] სუმხოლო ჯიმას „ხენწჷფეეფო“ იშინუანს<ref name="Unnamed_8-20230318194332">გიორგი მერჩულე, შრომაჲ და მოღუაწებაჲ ღირსად ცხორებისაჲ წმიდისა და ნეტარისა მამისა ჩუენისა გრიგოლისი არქიმანდრიტისაჲ, ხანცთისა და შატბერდის აღმაშენებლისაჲ, და მის თანა ჴსენებაჲ მრავალთა მამათა ნეტართაჲ, ძველი ქართული აგიოგრაფიული ლიტერატურის ძეგლები, წიგნი I, ილ. აბულაძის რედაქციით, თბილისი, 1963, გვ. 275</ref>.

[[აშოტ I კურაპალატი|აშოტ კურაპალატიშე]] [[ტაო კლარჯეთის ომაფე]]შა მუშაართაფილ ტერიტორიეფქ (თინეფ შქას [[ქართლი]] ხოლო) მუში ღურაშ უკული მალას მედინჷ. არაბეფიშ სარდალ ხალილ იბნ იაზიდიქ [[829]]–[[830]] წანეფს [[ქართლი]] გეჭოფუ<ref>ქართლის ცხოვრება, ტექსტი დადგენილი ყველა ძირითადი ხელნაწერის მიხედვით ს. ყაუხჩიშვილის მიერ, ტ. I, თბილისი, 1955, გვ. 378</ref>. [[850]]–ამ წანეფს არაბეფშო [[ქართლი]]შ დათმობაქ საბოლოთ გეფორმუ [[ბაგრატ I კურაპალატი|ბაგრატ კურაპალატის]] დო ქართლიშ ამირაშ აპიჯაფათ, მუშ უკულით [[ტაო-კლარჯეთიშ ომაფე]] ანუ [[ქორთუეფიშ ომაფე]]ქ ([[ქართველთა სამეფო]]) კინე ობჟათე-ბჟადალ [[საქორთუო]]შ პროვინციეფით მუკიფარგალჷ. კლარჯეთიშ ბაგრატიონეფი ართი პერიოდი ხარკის ხოლო უგანდეს არაბეფს, მარა თე ირფელიშ უმუჯინუო, ქიანას ეკონომიკური დო შურიელი ეკეულაშ პროცესი ვაგაჩერებე. პიჯიში, გვალო თენა რე კლარჯეთიშ ომონასტერე კიდანჯალაშ არძოშე ინტენსიური პერიოდი<ref name="Unnamed_9-20230318194332">დ. ხოშტარია, კლარჯეთის ეკლესიები და მონასტრები, თბილისი, 2005, 2009, გვ. 51</ref>.

[[888]] წანას [[ადარნასე II]]–ქ „ქორთუეფიშ მაფაშ“ („ქართველთა მეფე“) ტიტული ქიმიღჷ, ომააფეს ქიგიადუ ხოლო სამეფოს „ქორთუეფიშ ომაფექ“ („ქართველთა სამეფო“). ართოიანი საქორთუოშ გოჭყაფაშ თარიღო იკოროცხუ [[978]] წანა, მუჟამსჷთ „ქორთუეფიშ მაფაქ“ (ბჟაეიოლ საქორთუო) [[ბაგრატ III (საქორთუოშ მაფა)|ბაგრატ III]]-ქ მიღჷ აფხაზეთიშ ხვისტა. თე პერიოდის კლარჯეთი ართოიანი ომაფეშ გალე რდჷ დოსქილადირი. ბაგრატიქ თინა [[1001]] წანას მუშეართჷ. თე ბორჯიშე კლარჯეთიშ ისტორია ართოიან [[საქორთუო|საქორთუოწკჷმა]] რე მერსხუაფილი<ref name="qse"/>.

=== XI - XVI ოშწანურეფი ===
[[XI ოშწანურა|XI ოშწანურაშე]] კლარჯეთის ოკიდანჯალე მუშობეფიშ თარ ობიჯიქ — [[ბაგრატიონეფი|ბაგრატიონეფიშ]] ხუჯიშდაკინაქ მეუჭყორდჷ. [[1001]] წანას დოღურუ [[დავით III|დავით კურაპალატიქ]], [[1008]] წანას — გურგენქ. [[საქორთუოშ ომაფე|გოართოიანაფილ საქორთუოშ ომაფე]] კარქ კლარჯეთშე ბჟადალ [[საქორთუო]]შა, [[ქუთეში|ქუთეშშა]] გინილჷ. [[ბაგრატიონეფი|ბაგრატიონეფიშ]] კლარჯულ ჸაქ ფაქტობურო რინა მეჭყვიდჷ — მუნეფიშ ნორთი [[ბაგრატ III (საქორთუოშ მაფა)|ბაგრატ III-ქ]] ჯიხას ქიმლახვილჷ, შხვეფქ რტინათ მიახვარეს დუდს. ობჟათე [[საქორთუო|საქორთუოს]] [[ბაგრატიონეფი|ბაგრატიონეფქ]] ვადოსქიდეს, მუქჷთ დუდშენო გიოდოხოდჷ თე რეგიონიშ კულტურულ რინას<ref>დ. ხოშტარია, კლარჯეთის ეკლესიები და მონასტრები, თბილისი, 2005, 2009, გვ. 221</ref>.

[[XI ოშწანურა|XI ოშწანურაშ]] II გვერდიშე [[საქორთუო|საქორთუოს]] რინელ სიტუაციაქ გეუფურაშჷ. [[მესოპოტამია]]ს დაკვირდებულ [[თურქ-სელჩუკეფი]] ჭიე-ჭიეთ [[კავკაცია|კავკაციაშა]] დო [[მორჩილი აზია|მორჩილ აზიაშა]] მიშეს. [[1065]] წანას სულთან [[ალფ-არსლანი]]შ დუდალათ [[ჯავახეთი]] დარბიეს, [[1068]] წანას [[კახეთი]] დო [[ქართლი]]. თე პერიოდშო [[თურქ-სელჩუკეფი]] უკვე ტომბას რდეს მიშაჭკირილი [[მორჩილი აზია|მორჩილ აზიაშა]]. [[1071]] წანაშ [[მარაშინათუთა|მარაშინათუთას]] მუნეფქ მანზიკერტიშ ბურჯაფის დამარცხეს [[ბიზანტია|ბიზანტიაშ]] არმია, მუქჷთ [[ხოლო ბჟაეიოლი|ხოლო ბჟაეიოლს]] ნძალეფიშ ართმანგობა კვათჷრას დოთირუ. [[1080]] წანას [[სელჯუკები|სელჯუკეფქ]] სულთან მელიქ-შაჰიშ დუდალათ მაჟირაშა გამშაციეს [[საქორთუო|საქორთუოშა]] დო დახე არძო მუხური დოლაშქარეს. კლარჯეთი, ნამუშათ სუმი [[ოშწანურა|ოშწანურაშ]] გოძვენას [[ისლამი|მუსლიმი]] დჷმაპყრებელი ვა რდჷ მიშნაულა, გჷშაკერძაფილო მონკა დგომარობას ქჷმოხვადჷ. [[დავით აღმაშენებელი|დავით აღმაშენებელიშ]] ისტორიკოსიშ ჩინებათ, „... კლარჯეთი ზღვის პირამდის ... აღივსო თურქითა“<ref name="Unnamed_10-20230318194332">ქართლის ცხოვრება, ტექსტი დადგენილი ყველა ძირითადი ხელნაწერის მიხედვით ს. ყაუხჩიშვილის მიერ, ტ. I, თბილისი, 1955, გვ. 319</ref>. ეიოშანალი რე, ნამდა კინ თი ისტორიკოსწკჷმა მელიქ-შაჰი ძალამ ჯგირო რე დოხასიათაფილო დო [[ქირსიანობა|ქირსიანეფიშ]] ჸოროფა ხოლო მიაჭარუ<ref>ქართლის ცხოვრება, ტექსტი დადგენილი ყველა ძირითადი ხელნაწერის მიხედვით ს. ყაუხჩიშვილის მიერ, ტ. I, თბილისი, 1955, გვ. 321</ref>. მარა, მუჭოთ კინ თი ნაწარმებუს ირკვიებუნი, დჷმაპყრებელეფი ვაგშეგორუდეს ჭყოლოფათ<ref name="Unnamed_10-20230318194332"/>:
{{ციტირაფა|ერთსა დღესა დაწუეს ქუთათისი, და არტანუჯი, და უდაბნონი კლარჯეთისანი.}}

მენცარეფი გინოჭყვიდირელო ვეჩიებუნა, კონკრეტულო მუ გავალქ მიოდირთჷ კლარჯეთის, მუშ ომონასტერე კომპლექსეფს, მარა ფაქტი რე, ნამდა მონასტერეფიშ გინოჭუალას უმიარაშ ბორჯის აკოციმა ვაგჷმუჭანუაფუ ([[ხანძთა]], [[შატბერდი]], [[ოპიზა]]). [[თურქ-სელჩუკეფი]]შ პატჷნალა კლარჯეთის მეტნორკე ინტენსივობათ [[XII ოშწანურა|XII ოშწანურაშ]] დაჭყაფუშა იგინძორებუდუ, სოიშახ [[დავით აღმაშენებელი|დავით აღმაშენებელქ]] ვა გინორაჸჷ თინეფი<ref name="xoshtaria222">დ. ხოშტარია, კლარჯეთის ეკლესიები და მონასტრები, თბილისი, 2005, 2009, გვ. 222</ref>.

[[XII ოშწანურა|XII ოშწანურაშე]], მუჟამსჷთ კლარჯეთი უკვე გოართოიანაფილ ფეოდალურ [[საქორთუო]]შ ნორთის წჷმარინუანს, კლარჯეთიშ აქტუალურობაქ, მუჭოთ რჩქჷნი მედინჷ. ართ განშე თენა გჷშაჭანაფილი რდჷ ომაფე კარიშ კლარჯეთშე დიო [[ქუთეში|ქუთეშშა]], უკული [[ქართი|ქართიშა]] გინულათ; მაჟირა განშე თით, ნამდა [[ბაგრატიონეფი]] უმოსო უჩანდეს გურს ქიანაშ დინოხოლენ, ცენტრალურ რეგიონეფს. [[XII ოშწანურა|XII]]–[[XIII ოშწანურა|XIII ოშწანურეფიშ]] ეკლესიეფი კლარჯეთის ჩინებული ვა რე. უკულიან პერიოდშე ხოლო [[XVI ოშწანურა|XVI ოშწანურაშახ]] თაქ ხვალე ჟირკაკალია უშანულო ოკულტე ნოგაფუ რე<ref name="xoshtaria222"/>.

=== XVI ოშწანურა დო უკულიანი პერიოდი ===
[[ფაილი:Treaty of Kars.svg|მინიატიურა|300პქ|ამიერკავკაციაშ ტერიტორიეფიშ დორთუალა ყარსიშ ხეშაკოკირუაშ უკული; ისტორიული კლარჯეთი მიშულირი რე თურქეთშა, ართვინიშ პროვინციაშა]]
[[1551]] წანას კლარჯეთი ობჟათე [[საქორთუო]]შ შხვა მუხურეფწკჷმა ართო [[ოსმალეფი|ოსმალეფქ]] დეკინეს. თე ბორჯიშე კლარჯეთიშ (დო ზოგადო საათაბაგოშ) ქორთული მახორობა [[ისლამი|გომუსულმანაფაშ]] რზას გერე. ბერი ეგნატაშვილიშ მეწურაფათ, [[XVII ოშწანურა|XVII ოშწანურაშ]] I გვერდიშე:
{{ციტირაფა|სრულიად არღარა იპოებიან მუნ მორწმუნეთაგანი, თჳნიერ კლარჯეთისა მსხემთა<br /><small>„მუნ“–ს იგურიშხონარებუ ჸოფილ ოათაბაგე</small><ref>ქართლის ცხოვრება, ტექსტი დადგენილი ყველა ძირითადი ხელნაწერის მიხედვით ს. ყაუხჩიშვილის მიერ, ტ. I, თბილისი, 1955, გვ. 427</ref><ref>დ. ხოშტარია, კლარჯეთის ეკლესიები და მონასტრები, თბილისი, 2005, 2009, გვ. 225</ref>}}

[[რუსეთ-ოსმალეთიშ ლჷმა (1877-1878)|რუსეთ-თურქეთიშ]] [[1877]]–[[1878]] წანეფიშ ლჷმაშ უკული, [[ბერლინიშ კონგრესი|ბერლინიშ კონგრესის]] მეღებული გინოჭყვიდრუაშ ოსხირშა ისტორიული ობჟათე [[საქორთუო]]შ დიდ ტერიტორიაქ [[რუსეთიშ იმპერია|რუსეთიშ იმპერიაშ]] აკოდგინალუაშა მიშელჷ. თინეფს შქას რდჷ კლარჯეთიშ ნორთი ხოლო. კლარჯეთიშ თე ნორთი [[ბათუმი]]შ ოლქიშა მიშმეშჷ დო ფორჷნდჷ ართვინიშ ოკრუგის, ნამუთ [[ბათუმიშ ოლქი]]შ შხვა ოკრუგეფწკჷმა ართო ოურდუმე დო ადმინისტრაციულ საქვარეფს კავკაციაშ თარსარდალიშ ხეს რდჷ. აბანობურ მართუალას ოდუდეს მუკურდჷ ბათუმიშ ოურდუმე გუბერნატორი. [[1883]]-[[1903]] წანეფს ისტორიულ კლარჯეთიშ ტერიტორიაქ (ედომუშამო ბათუმიშ ოლქიწკჷმა ართო) [[ქუთეშიშ გუბერნია]]შა მიშელჷ. [[1903]] წანაშე კინე ზოხო გჷშართილილი [[ბათუმიშ ოლქი]]შ აკოდგინალუას რე<ref>ო. ჟორდანია, ქსე, ტ. 2, გვ. 151, თბ., 1977</ref>.

კლარჯეთიქ [[1918]] წანაშ [[22 პირელი|22 პირელს]] ახალდუნარსხუეფ [[ამიერკავკაციაშ დემოკრატიული ფედერაციული რესპუბლიკა|ამიერკავკაციაშ დემოკრატიულ ფედერაციულ რესპუბლიკაშ]] ფარგალეფს ქჷმოხვადჷ, თიშ ფაჩუაშ უკული, თი წანაშ [[26 მესი|26 მესიშე]] [[საქორთუოშ დემოკრატიული რესპუბლიკა|საქორთუოშ დემოკრატიულ რესპუბლიკაშ]] თანჯეფს რე. [[1918]] წანაშ [[27 მარაშინათუთა]]ს ბრესტ-ტილოვსკიშ ზჷთ [[რუსეთი|რუსეთიქ]] [[საქორთუოშ დემოკრატიული რესპუბლიკა|საქორთუოშ დემოკრატიული რესპუბლიკაშ]] ალაფაშ უმუშო ვარია ქოთქუ ობჟატე [[საქორთუო]]შ ტერიტორიეფშე, თინეფ შქას ისტორიულ კლარჯეთშე ხოლო. [[1921]] წანაშ [[13 გჷმათუთა|13 გჷმათუთას]] [[თურქეთი|თურქეთ]] დო [[ამიერკავკაცია|ამიერკავკაციაშ]] დემოკრატიულ რესპუბლიკეფს შქას ხექ იჸუ მოჭარილქ ოთინჩე მორაგადაფაშა, ნამუთ [[ყარსიშ ხეშაკოკირუა 1921|ყარსიშ ხეშაკოკირუაშ]] ჯოხოთ რე ჩინებული. ხეშაკოკირუათ [[თურქეთი]]ქ ქიმიღჷ ობჟათე [[საქორთუო]]შ ტერიტორიეფიშ შანულამი ნორთი, თინეფ შქას კლარჯეთიშ ისტორიული რეგიონი — [[ართვინი (პროვინცია)|ართვინიშ პროვნიცია]] ხოლო.

[[1921]] წანაშ ხეშაკოკირუათ [[სხუნუეფიშ სოციალისტური რესპუბლიკეფიშ რსხუ|სხუნუეფიშ რსხუს]] დო [[თურქეთი|თურქეთის]] შქას იჸუ დოდგინილქ თი სანძოქ, ნამუთ ამდღა ხოლო მოქმედენს [[საქორთუო]] დო [[თურქეთი]]ს შქას<ref>{{en}} {{ru}} [http://en.wikisource.org/wiki/Treaty_of_Kars ყარსიშ ხეშაკოკირუაშ ორიგინალური ვერსია ინგლისურ დო რუსულ ნინეფშა]</ref>.

== კიდანჯალა დო არქიტექტურა ==

=== [[ვახტანგ გორგასალი|ვახტანგ გორგასალიშ]] პერიოდი ===
[[ფაილი:243. axiza.JPG|მინიატიურა|300პქ|ვახტანგიშ მეწურაფათ არტავაზიშ აკნანწყუა ახიზაშ ჯიხა ამდღა]] 
კლარჯეთის მაართა შანულამი ოკიდანჯალე სამუშეფიშ გეშა ინფორმაციას ირზენს [[ჯუანშერი]]. თე კიდანჯალეფი [[ვახტანგ გორგასალი|ვახტანგ გორგასალს]] დო მუშ ძუძუმტეს, კლარჯეთიშ ერისთავ არტავაზის მიარსხუაფუ. [[ჯუანშერი]]შ გინოჩალამთ მაფაქ დო ერისთავქ ართო მილეს კლარჯეთიშ ახალმუშნაარტეფი აკანი დო დოგეგმეს დიდი ოკიდანჯე სამუშეფი. მუჭოთ ირკვიებუნი, თე პერიოდის ჟირი დიდი ჯიხა რდჷ — [[თუხარისი]] დო [[ახიზაშ ჯიხა|ახიზა]]. [[ვახტანგ გორგასალი|ვახტანგიშ]] ზოჯუათ არტავაზიქ გაახალჷ [[ახიზაშ ჯიხა]] დო გეკიდჷ ახალი [[არტანუჯი]]შ ჯიხა. [[ჯუანშერი]] მუთუნს ვაჭარჷნს მაფაშ დო ერისთავიშ მუნაძირეფი ეკლესიეფიშ გეშა, მუშ ოსხირშათ დავით ხოშტარია ვარაუდენს, ნამდა კლარჯეთის თე პერიოდის ხვალე ართი ოხვამე რდჷ, ნამუთ [[V ოშწანურა|V ოშწანურაშ]] მაჟირა გვერდის [[მირდატი (ბაქარიშ სქი)|მირდატ მაფას]] ოკო ეუკიდჷდჷკო [[თუხარისი]]შ ჯიხას<ref>დ. ხოშტარია, კლარჯეთის ეკლესიები და მონასტრები, თბილისი, 2005, 2009, გვ. 29</ref>. [[ვახტანგ გორგასალი|ვახტანგ გორგასალქ]], მუჭოთ რჩქჷნი, იფირქჷ საეკლესიო კიდანჯალაშე ხოლო; მუში მეწურაფათ არტავაზიქ ეიოგჷ [[ოპიზა|ოპიზაშ მონასტერი]] დო დაბა მერიშ, შინდობიშ დო ახიზაშ ეკლესიეფი<ref name="Unnamed_3-20230318194332"/>.

ბერთაშ ოთხთავიშ ართ-ართი მიკნაჭარა თუხარისიშ [[წიმინდე გერგი]]შ ოხვამეშ ეგაფას თაშნეშე [[ვახტანგ გორგასალი|ვახტანგ გორგასალს]] მიორსხუანს. რ. ბლეიკი დო ს. დერ ნერსესიანი მიკნაჭარაშ ღოლამაშ თარიღო [[XII ოშწანურა|XII]]-[[XVI ოშწანურა|XVI ოშწანურეფს]] შქას ოხვამილუანა<ref>{{en}} R. P. Blake and S. Der Nersessian, The Gospels of Bert'ay: an Old Georgian MS. of the Tenth Century, Byzantion, vol XVI, 1942-1943, გვ. 233–234</ref>. მუნეფიშ არზით, თენ რე თუხარისიშ ოხვამეშ დორსხუაფაშ ლეგენდა. მიკნაჭარაშ მეჯინათ [[ოხვამე]] [[ვახტანგ გორგასალი|გორგასალიშ]] ბორჯის ეუგაფუნა. მუჭოთ რჩქჷნი, ლეგენდაქ, ნამუთ გვიანიშახიან მიკნაჭარას ესახჷ, ვახტანგიშ ჯოხოს მიორსხუ [[თუხარისი]]შ ჯვეში, დიო ხოლო [[IV ოშწანურა]]ს ეგაფილი [[ოხვამე]]. თეშ ოსხირო შილებე თინა გინორთედჷკო, ნამდა [[ჯუანშერი]]შ ჩინებათ ვახტანგიშ ერისთავი არტავაზი ბრელს კიდჷნდჷ კლარჯეთის. დავით ხოშტარია ვა გჷმორიცხჷნს, ნამდა მუს თუხარისიშ ჯვეშ ოხვამეშე მართალო უტარებუდჷკო მუდგა იჸინი გაახალაფარი სამუშეფი, ვარა გვალო დუდშე ეუგაფუდჷკო [[ოხვამე]]. მარა, თე ეშანჷნს, ნამდა [[ჯუანშერი]] თეშ გეშა მუთუნს ვაჭარჷნს — თიშ მეჯინათ, [[ვახტანგ გორგასალი|ვახტანგიქ]] დო არტავაზიქ ხვალე ჯიხა მიძირეს<ref>დ. ხოშტარია, კლარჯეთის ეკლესიები და მონასტრები, თბილისი, 2005, 2009, გვ. 27</ref>.

[[ჯუანშერი]]შ ჩინება არტავაზიშე [[V ოშწანურა|V ოშწანურაშ]] მაჟირა გვერდის [[ოპიზა|ოპიზაშ მონასტერიშ]] დორსხუაფაშ გეშა მარკვიებელეფიშ აბსოლუტურ უმირაშობას ართხანს სარწუმოთ ვემიორჩქჷდჷ. თე მოსარზება მოურს თი გოფაჩილ ტრადიციულ მეჯინელობაშე, ნამდა [[საქორთუო]]შახ [[VI ოშწანურა|VI ოშწანურაშ]] შქა ხანეფშახ, [[ასურალი მუმალეფი]]შ მოულაშახ [[საქორთუო]]ს მონასტერეფი ვარდჷ<ref>კ. კეკელიძე, ძველი ქართული ლიტერატურის ისტორია, ტ. I, თბილისი, 1980, გვ. 88, 93, 147</ref><ref>ლ. მენაბდე, ძველი ქართული მწერლობის კერები, ტ. I, ნაკვეთი II, თბილისი, 1962, გვ. 385–386</ref>. [[კორნელი კეკელიძე]] თე თემაშე ჭარჷნდჷ<ref>კ. კეკელიძე, ძველი ქართული ლიტერატურის ისტორია, ტომი I, ტფილისი, 1923, გვ. 72</ref>:
{{ციტირაფა|მუთუნნერი თიშ საბუთი, ნამდა თაქი თაშნე გედვალირ ვითოსუმ ასურალ მუმალეფიშ მოულაშახ მონასტერეფი, თე ზიტყვაშ თახმი შანულობათ, ჸოფედჷკო, ვა რე. მაართა მონასტერეფი თაქ დარსხუეფს თე მუმალეფქ.}}

ალმახანურ მენცარობას თე ოკითხუწკჷმა მერსხუაფათ არზი ვაჸოფე. დავით ხოშტარიას მიორჩქჷ, ნამდა  ბოლო ხანეფს გჷმოლინილი მოღეეფი შხვანერო წჷმარჩქინანა ქორთული [[მონასტერი|მონასტერეფიშ]] ორდოიან ეტაპის დო ჯუანშერიშ თე ჩინებაშე ეჭვიშ ოსხირი ვარე<ref>დ. ხოშტარია, უძველესი მონასტრები საქართველოში, არქიტექტურული მემკვიდრეობა, I, თბილისი, გვ. 49–55</ref>. ალმახანურ მარკვიებელეფშე [[ოპიზა|ოპიზაშ მონასტერიშ]] დორსხუაფაშ ვახტანგიშ ფარანით დოთარირაფას გინივარანს [[ვახტანგ ჯობაძე]]<ref>{{en}} W. Djobadze, Early Medieval Georgian Monasteries in Historic Tao, Klardjeti and Savseti, Stuttgart, 1992, გვ. 15–16</ref>.

=== VI - VIII ოშწანურეფი ===
[[ფაილი:Parekhi2.jpg|მინიატიურა|300პქ|პარეხიშ მონასტერი]]
კლარჯეთიშ აკანს [[VI ოშწანურა|VI]]-[[VII ოშწანურა|VII ოშწანურეფიშ]] ოკიდანჯალე სამუშეფიშ გეშა ჩინებეფი პრაქტიკულო ვამიპალუაფუ. რაგადებული რე მოსარზება, ნამდა თე ბორჯის ოკო დორსხუაფედჷკო [[პარეხი]]შ მონასტერი, [[წყარმალუ]] დუგანალაშ ლეხერს, [[ბერთა|ბერთაშ ჟილე]]. მარკვიებელეფს შქას მოსარზებაშ ოსხირს ირზენს „სერაპიონ ზარზმელის ცხოვრება“, სოდეთ ნარაგადი რე, ნამდა წიმინდე შიოშ ართ-ართქ მოწაფე მიქაელქ მიდართჷ კლარჯეთშა, ართ ხანს ქორდჷ [[ოპიზა]]ს დო უკული:
{{ციტირაფა|აღაშენა უწყებითა საღმრთოჲთა მცირე ეგუტერი და შესაკრებელი მცირეთა ძმათაჲ ადგილსა კლდოანსა და უვალსა კაცთაგან, რომელსა პარეხ უწოდიან.<ref>ცხოვრება სერაპიონ ზარზმელისა, გვ. 322</ref>}}

„[[გრიგოლ ხანძთელის ცხოვრება|გრიგოლ ხანძთელის ცხოვრებაშ“]] მეჯინათ:

{{ციტირაფა|რაჟამს ხანცთაჲ იქმნა სახელოვან მადლითა და სიხარულევან სულიერთა შვილთაგან, მას ჟამსა მიძნაძოროჲთ ხანცთად მოვიდა დიდი მეუდაბნოე მიქელ მამაჲ, რომელიცა დაემკჳდრა პარეხთა, რამეთუ იყო იგი მეგობარ ნეტარისა მამისა გრიგოლისა. და ეძიებდა მარტოდ მყოფებასა და პოვა თავისა თჳსისა სამკჳდრებელი ბერთისა პარეხთა.}}

[[პარეხი]]შ მონასტერიშ დორსხუაფაშ თარიღი მარკვიებელფს შქას არზეფიშ შხვადოშხვაობას იჭანუანს. მუნეფიშ ნორთი, ნამუეფით „სერაპიონ ზარზმელის ცხოვრებას“ ეჭარილ მოლინეფს [[VI ოშწანურა|VI]]-[[VII ოშწანურა|VII ოშწანურეფით]] ათარიღენს<ref>{{fr}} P. Peeters, Histories monastiques georgiennes, Analecta Bollandiana, t. XXXVI-XXXVII, 1923, გვ. 165</ref><ref>ს. კაკაბაძე, ქართული სახელმწიფოებრიობის გენეზისის საკითხები, გვ. 54</ref><ref>პ. ინგოროყვა, გიორგი მერჩულე, თბილისი, 1954, გვ. 324–339, 345–346</ref><ref>{{ru}} Г. Чубинашвили, Грузинское чеканное искусство, Тбилиси, 1959, გვ. 29–31</ref><ref>ვ. ბერიძე, სამცხის ხუროთმოძღვრება, XIII-XVI საუკუნეები, თბილისი, 1955, გვ. 118–123</ref><ref>ა. ბოგვერაძე, სერაპიონ ზარზმელის ცხოვრების თარიღისათვის, მაცნე, ისტორიის სერია, N3, 1964, გვ. 50–69</ref><ref>დ. თუმანიშვილი, ბასილ ზარზმელი ტაძართმშენებლობის შესახებ, ლიტერატურა და ხელოვნება, N1–6, 1996, გვ. 57–58</ref>, ფირქენს, ნამდა [[პარეხიშ მონასტერი]] მართალო წიმინდე შიოშ მოწაფე მიქაელქ დარსხუ [[VI ოშწანურა|VI ოშწანურაშ]] შქა ხანეფს. მარკვიებელეფიშ მაჟირა ბუნა, ნამუთ სერაპიონ ზარზმელს [[IX ოშწანურა|IX ოშწანურაშ]] მოღალეთ მირჩქინანს<ref>ი. ჯავახიშვილი, ძველი ქართული საისტორიო მწერლობა (V-XVIII სს), ტფილისი, 1916, გვ. 61–72</ref><ref>ე. თაყაიშვილი, შენიშვნები ზარზმის ეკლესიისა და მის სიძველეთა შესახებ, ტფილისის უნივერსიტეტის მოამბე, N1, 1919, გვ. 105–124</ref><ref>კ. კეკელიძე, ქართული ლიტერატურის ისტორია, ტ. I, პირველი გამოცემა, ტფილისი, 1923, გვ. 145–148 (1980 წლის მეხუთე გამოცემაში – გვ. 146–152)</ref><ref>ლ. მენაბდე, ძველი ქართული მწერლობის კერები, ტ. I, გვ. 423–427, 490–494</ref><ref>ნ. ვაჩნაძე, სერაპიონ ზარზმელის ცხოვრება, როგორც საისტორიო წყარო, თბილისი, 1975, გვ. 5–30</ref><ref>{{en}} W. Djobadze, Early Medieval Georgian Monasteries in Historic Tao, Klardjeti and Savseti, Stuttgart, 1992, გვ. 52–53</ref>, კოროცხჷნს, ნამდა ჟირხოლო თხზულებას მოშინელი მიქაელი ართი დო კინ თი კოჩი რე, [[გრიგოლ ხანძთელი]]შ წორომებორჯე; თაშ ნამდა, [[VI ოშწანურა|VI]]-[[VII ოშწანურა|VII ოშწანურეფს]] [[პარეხი]] ვა რდჷ ეგაფილი. 

[[VII ოშწანურა|VII ოშწანურაშ]] მაჟირა გვერდიშე დო [[VIII ოშწანურა|VIII ოშწანურაშე]] კლარჯეთის შანულამი გავალი მიორინუ [[მურვან ჸუნგა]]შ ლაშქარუეფქ თუ ქოლერაშ ეპიდემიაქ (ქოძირით გიმენდუდი ''VIII ოშწანურა''). ომონასტერო, ოეკლესიე დო შხვა სახეშ კიდანჯალეფი თე პერიოდის შურო ვარე ჩინებული. ხოლო, თე პერიოდის დიჩოლჷ [[ოპიზა|ოპიზაშ მონასტერქ]], ნამუქჷთ [[750]]–[[760]] წანეფს კინე გეახალჷ. [[VIII ოშწანურა|VIII ოშწანურაშ]] მეწირილშო, მუჟამსჷთ კლარჯეთშა [[გრიგოლ ხანძთელი|გრიგოლ ხანძთელქ]] ქიმერთჷ, [[ოპიზა|ოპიზაშ]] მოხ შხვა მონასტერი ვადოხვალამუ<ref name="Unnamed_7-20230318194332"/>.

==== „სომეხური მონასტერეფი“ ====
ომენცარე ლიტერატურას ართ ბორჯის გოფაჩილი რდჷ მოსარზება, ნამდა [[არაბობა საქორთუოს|არაბობაშახიან]] პერიოდის კლარჯეთის სომეხეფქ მუდგარენი მონასტერეფი დარსხუეს. თე არზი მოურს [[ნიკოლოზ მარი]]შე, ნამუთ კოროცხჷნდჷ, ნამდა [[VI ოშწანურა|VI]]-[[VII ოშწანურა|VII ოშწანურეფს]] კლარჯეთიშ მახორობაქ სომეხური ემიგრაციული პოპორიშ გეშა „[[სომეხეფი|გესომეხჷ“]]. „[[გრიგოლ ხანძთელის ცხოვრება|გრიგოლ ხანძთელის ცხოვრებაშ]]“ მაართა გჷშაშქუმალაშ წოხოლენზიტვობას [[ნიკოლოზ მარი]] [[გრიგოლ ხანძთელი]]შ დო მუში მოწაფეეფიშ მოღალობაშ დაჭყაფუშ გეშა ჭარჷნდჷ<ref>{{ru}} Житие св. Григория Хандзтииского, Грузинский текст. Введение, издание, перевод Н. Марра, Тексты и разыскания по армяно-грузинской филологии, кн. VII, С-Петербург, 1911, გვ. XV</ref>:
{{ციტირაფა|ქორთუ ბერეფს კლარჯეთის სომეხურ ომონასტერე ნოგაფუეფქ მუდგარენ აკოციმაშ უკული გვალო მოჯალაგერქ ქჷდოხვადჷ.}}

[[VIII ოშწანურა|VIII ოშწანურაშ]] შქახანეფს [[ოპიზა|ოპიზაშ მონასტერიშ]] აკონწყუალაწკჷმა მერსხუაფათ [[ნიკოლოზ მარი]] ეშანჷნდჷ<ref name="Unnamed_2-20230318194332"/>:
{{ციტირაფა|მაართა ქორთულ ომონასტერე კოლონიაქ კლარჯეთის დირსხუ ართ-ართი სომეხური ოჸურჩეშ ახალ ნაფრაველუს (на одном из совершенно свежих пепелищ армянских обителей)}}

მოგვიანაფილო კინ თე არზი გჷმოთქუ [[კორნელი კეკელიძე]]ქ ხოლო<ref>კ. კეკელიძე, ძველი ქართული ლიტერატურის ისტორია, ტ. I,  მეორე გამოცემა, თბილისი, 1941, გვ. 84. (შემდგომ გამოცემებში ტექსტი შეცვლილია)</ref>:

{{ციტირაფა|სომეხეფს ეუგაფუნა მონასტერეფი, ნამუეფით რე ოპიზა, ხანძთა, იშხანი, მიძნაძორი, შატბერდი დო შხვა, სოდეთ კულტურულ–ქიმინჯური დო ლიტერატურული მოღალობა ფუნდუ დო გინმოფუნდუ.}}

დავით ხოშტარია რაგადანს, ნამდა [[კორნელი კეკელიძე]] [[იშხანი (ოხვამე)|იშხანიშ მონასტერს]] ჩილათირო კლარჯეთიშ მონასტერეფიშ ხასჷლას შინანს, თიწკჷმა, მუჟამს თინა [[ტაო]]ს იდვალუაფუნ. ჩინებული რე დო ალმახანურ მენცარობას ხოლო ნირზის ვაგშეჭანუანს თი ფაქტი, ნამდა იშხანს მაართა კათედრალი დიოფიზიტ მართლმადიდებელ სომეხ ნერსექ ეიოგჷ [[VII ოშწანურა]]ს, მარა დავით ხოშტარიაშ ეშანუათ, [[ტაო]]შ დო კლარჯეთიშ ართიანშა აბორჯება ვეშილებე, თიშენი, ნამდა [[IX ოშწანურა]]შახ მუნეფიშ ისტორიული ბედი შხვადოშხვა რდჷ<ref name="d.xoshtaria41">დ. ხოშტარია, კლარჯეთის ეკლესიები და მონასტრები, თბილისი, 2005, 2009, გვ. 41</ref>. უოშქარეთ კლარჯეთის თე პერიოდიშ სომეხურ მონასტერეფიშ [[ნიკოლოზ მარი|ნიკო მარიშული]] მოაზჷრაფა ალმახანურ მენცარობას გინოვარაფილი რე<ref>ლ. მენაბდე, ძველი ქართული მწერლობის კერები, ტ. I, გვ. 385</ref>. ვამიპალუაფუ ნამთინი ჭარილობურ ჩინება, ნამუთ ბონას, ვარა ორცათ დადასურენდჷ [[სომეხეფი|სომეხეფშე]] კლარჯეთის აკა მონასტერიშ ეგაფაშ ფაქტის ვარა. თაშნეშე ვარე კლარჯეთის თიხანო დორსხუაფილი მუთუნნერი სომეხური ხენაჭარა ვარა შხვანერი ომონასტერე რინაშ ნოქური<ref name="d.xoshtaria41"/>.

ბოლო ხანეფს კლარჯეთიშ დო [[ტაო]]შ არქიტექტურაშ ისტორიის ფალსიფიკაციაქ გჷშაკერძაფილო ტენდენციური ხასიათი ქიმიღჷ. გორჩქინდჷ პუბლიკაციეფქ, ნამუეფსჷთ კლარჯეთი ისტორიული [[სომხეთი]]შ ნორთო რე გჷმოცხადებული, ობჟათე [[საქორთუო]]შ [[IX ოშწანურა|IX]]–[[X ოშწანურა|X ოშწანურეფიშ]] კულტურა — „სომეხურ–ქალკედონიტურო“<ref>А. Казарян, Искусство армян-халкидонитов, Армения, Праваславная энциклопедия, т. III, Москва, 2002, გვ. 314–316</ref>. თეშნერ პუბლიკაციეფს, მუჭოთ დავით ხოშტარია ეშანჷნს, არქიტექტურული ასპექტი უკოხოლენ პლანს რე, თიშენი, ნამდა ხელუანობაშ ისტორიაშ თოლარზით ტაო–კლარჯეთიშ არქიტექტურაშ სომეხურო გჷმოცხადებაშ აბსურდულობა არძოშე მეტო მოხვადუ თოლს<ref>დ. ხოშტარია, კლარჯეთის ეკლესიები და მონასტრები, თბილისი, 2005, 2009, გვ. 42</ref>.

=== [[გრიგოლ ხანძთელი]]შ პერიოდი ===
[[ფაილი:Khandzta.jpg|300პქ|მინიატიურა|ხანძთაშ მონასტერი ამდღა]]
არძოშე ფართომასშტაბამი კიდანჯალა კლარჯეთის [[IX ოშწანურა|IX ოშწანურაშე]] იჭყაფუ დო მერსხუაფილი რე [[შქა ოშწანურეფი]]შ [[საქორთუო]]შ არძოშე დიდი ომონასტერე ყარაფიშ ინიციატორიშ — [[გრიგოლ ხანძთელი]]შ მოღალობაწკჷმა. [[გრიგოლ ხანძთელი|გრიგოლქ]] კლარჯეთშა [[ქართლი|ქართლიშე]] [[780]] წანაშ ხოლო ხანეფს მერთჷ<ref>''თარიღისათვის:'' პ. ინგოროყვა, გიორგი მერჩულე, თბილისი, 1954, გვ. 341</ref>. მუს ოხოლჷდჷ სუმი ალმაშარე, საბა, თეოდორე დო ქრისტეფორე, ნამუეფქჷთ უკული მუში თია მიშეღეს ომონასტერე კიდანჯალას. მუნეფიშ დუდშეიანი დუდიშმითაფორაფალი [[ოპიზა|ოპიზაშ]] ახალაკნანწყუა [[მონასტერი]] რდჷ, სოდეთ [[გრიგოლ ხანძთელი|გრიგოლი]] ჟირ წანას რდჷ. ჟირი წანაშ უკული თინა ანაქორეტი ბერიშ, ხუედიოსიშ ელაჩამათ ორსხუანს ახალ მონასტერს — [[ხანძთა]]ს<ref>დ. ხოშტარია, კლარჯეთის ეკლესიები და მონასტრები, თბილისი, 2005, 2009, გვ. 47</ref>.

[[გიორგი მერჩულე]]შ თხზულება „[[გრიგოლ ხანძთელის ცხოვრება]]ს“ რჩქჷნა ოერე ხეშულეფი, გაბრიელ დაფანჩული დო [[აშოტ I დიდი|აშოტ კურაპალატი]], ნამუეფიშ მოხვარათ მოხვადჷ ომონასტერე კიდანჯალაშ ფართას გოფაჩუაქ. აშოტის მეჭედა ურთიართალეფი უღუდუ კლარჯეთის მოღალე ბერეფწკჷმა, გჷშაკერძაფილო [[გრიგოლ ხანძთელი|გრიგოლ ხანძთელწკჷმა]]. თეშ უკული ომონასტერე კიდანჯალა კლარჯეთის გჷშაკერძაფილო ფართო მასშტაბეფს იძინანს. [[აშოტ I დიდი|აშოტიშ]] მართუალაშ პერიოდის ჟინო (აზნაურ) გაბრიელ დაფანჩულიშ მოხვარათ ეკიდილქ იჸუ ქუაშ ახალ ოხვამექ [[ხანძთა]]ს დო დირსხუ დიდალეფიშ მონასტერ გუნათლეშ ვანქ. გუნათლეს [[შავშეთი|შავშეთის]] დვალირ ოფუტე გურნათელწკჷმა ამანგენა, სოდეთ ოეგებიეთ [[IX ოშწანურა|IX ოშწანურაშ]] მორჩილი დარბაზული ოხვამე რე დოსქილადირი. შხვა ვერსიათ გუნათლიშ ვანი რე გვიანიშ შქა ოშწანურეფიშ ოხვამე. თე [[მონასტერი]], მუჭოთ რჩქჷნი, ჭიჭე დო ნორკეთჩინებული რდჷ, თიშენი, ნამდა [[გიორგი მერჩულე]] უკული მუთუნს ვეჩიებუ თიშ გეშა დო ვართ „ვითოჟირ ტიოზის“ („ათორმეტ უდაბნოთა“) შქას იშინუაფუ<ref name="d.xoshtaria49">დ. ხოშტარია, კლარჯეთის ეკლესიები და მონასტრები, თბილისი, 2005, 2009, გვ. 49</ref>.

თე ხანეფშო ვარაუდენა მერე დიდალეფიშ მონასტერიშ დორსხუაფას ხოლო. მერეს ოხვამე დიო ხოლო [[ვახტანგ გორგასალი|ვახტანგ გორგასალიშ]] ბორჯის არტავაზიქ ეკიდჷ. შილებე, თე ოხვამე მონასტერიშ დორსხუაფაშ ბორჯის ხოლო თელი ჸოფედჷკო. [[გიორგი მერჩულე]] მუთუნს ვეჩიებუ მერეს ახალი ოხვამეშ კიდანჯალაშე, უბრალეთ ეშანჷნს, ნამდა დიდია ფებრონიაქ მორთჷ მერეშა („მოიწია სამცხით და დაემკჳდრა მერეს შინა“)<ref>გიორგი მერჩულე, შრომაჲ და მოღუაწებაჲ ღირსად ცხორებისაჲ წმიდისა და ნეტარისა მამისა ჩუენისა გრიგოლისი არქიმანდრიტისაჲ, ხანცთისა და შატბერდის აღმაშენებლისაჲ, და მის თანა ჴსენებაჲ მრავალთა მამათა ნეტართაჲ, ძველი ქართული აგიოგრაფიული ლიტერატურის ძეგლები, წიგნი I, ილ. აბულაძის რედაქციით, თბილისი, 1963, გვ. 261</ref>. თეშ უკული ჰაგიოგრაფი უკვე მერეშ მონასტერს შინანს, ნამუთ, მუჭოთ რჩქჷნი, ფართას რდჷ ჩინებული. კლარჯეთიშ „ვითოჟირ ტიოზის“ („ათორმეტ უდაბნოთა“) შქას თენა აკა დიდალეფიშ [[მონასტერი]] რე. მუში ზოგადი აბანდვალა ჩინებული რე, მარა ნომონასტერუშა ვარე მეგორაფილი<ref name="d.xoshtaria49"/>.

[[IX ოშწანურა|IX ოშწანურაშ]] შქახანეფს [[ბაგრატ I კურაპალატი|ბაგრატ კურაპალატიქ]] დო მუშ ჯიმალეფქ [[გრიგოლ ხანძთელი]]შ თხუალათ მილეს კლარჯეთიშ მონასტერეფი. თე შარალუაშ გეშა [[გიორგი მერჩულე]]შ თხზულებას ამხვადუნა ახალი მონასტერეფი, ნამუეფით ნაწარმების ეიშახ ვარჩქჷ<ref name="Unnamed_8-20230318194332"/>. კერძოთ, [[ბაგრატიონეფი|ბაგრატიონეფშე]] მოძირაფილ [[მონასტერი|მონასტერეფს]] შქას მოშინელი რე ჯმერკიშ ჯეგემარია დო დაბაშ წიმინდე გერგი. თეშ მოხ, [[ხანძთა]]ს გაჩერებული ხენწჷფეეფიშ ოძირაფალო მეურთუმჷნა [[მიძნაძორი]]შ მანჯღვერს („დიდი მამაჲ“) დავითის დო მუშ მოწაფეეფს — [[კლარჯეთიშ წყაროსთავი|წყაროსთავიშ]] მონასტერის მაკიდალ ილარიონს დო [[ბარეთელთა]]შ მონასტერიშ მაკიდალ ზაქარიას. არძო თე მონასტერქ [[830]]–[[840]]–ამ წანეფს დირსხუ, მოგვიანაფილო თინეფს ქიგიაძინჷ [[პარეხი]]შ დო [[დოლისყანა|დოლისყანაშ]] მონასტერეფქ ხოლო<ref name="Unnamed_9-20230318194332"/>.

თაშ ნამდა, ბორჯის ძალამ მორჩილ მუნაკვათას კლარჯეთის დირსხუ ვარა გეახალჷ ვითოჟირ დიდ მონასტერქ, კლარჯეთიშ „ათორმეტი უდაბნოშ“ ჯოხოთ ჩინებული: [[ოპიზა]], [[ხანძთა]], მერე, [[შატბერდი]], [[მიჯნაძორი]], [[კლარჯეთიშ წყაროსთავი|წყაროსთავი]], [[ბარეთელთა]], [[ბერთა]], ჯმერკი, [[დაბა]], [[პარეხი]] დო [[დოლისყანა]]. [[შქა ოშწანურეფი]]შ ავტორეფი თე მონასტერეფს აჸონებათ მიშინუანდეს, მუჭოთ „საქართველოს სინა“. ირ მონასტერს მუში მანჯღვერი ჸუნდუ, მარა თინეფი თეწკჷმა ართო ორგანიზაციულ ართობას ხოლო წჷმარინუანდეს, [[ნიკოლოზ მარი]]შ რაგადით „ბერეფიშ რესპუბლიკას“ (монашеская республика), ნამუსჷთ ოდუდეს ინურდჷ [[გრიგოლ ხანძთელი]]. [[830]]–ამ წანეფშე თინა კლარჯეთიშ „ათორმეტ უდაბნოთა“ არქიმანდრიტი რე<ref name="d.xoshtaria52">დ. ხოშტარია, კლარჯეთის ეკლესიები და მონასტრები, თბილისი, 2005, 2009, გვ. 52</ref>.

ამდღარშო ძალამი მორჩილი მასალა რე ასქილადირი თიშო, ნამდა მენცარულ დონეშა მოხვადას [[გრიგოლ ხანძთელი]]შ ბორჯიშ არქიტექტურაშ აკოგურაფაქ. დუდშეიანი ნოგაფუეფი მონასტერეფიშ უმიარეშობას ამდღარშახ ვარე მოჭირინდაფილი; თინეფი ვარა წიაკალშა რე გინოკეთებული, ვარა ედომუშამო თირელი რე ახალით. ოეგებიეთ, დუდშეიანი [[830]]–[[840]]–ამი წანეფიშ [[ოხვამე|ოხვამეეფიშ]] ალაზიმაფათ მორდილი ნოსქილედეფი მუკოჩუალირი რე ხვალე [[კლარჯეთიშ წყაროსთავი|წყაროსთავს]] დო [[მიჯნაძორი|მიჯნაძორს]]<ref name="d.xoshtaria52"/>.

=== XI ოშწანურაშ უკული ===
[[XI ოშწანურა|XI ოშწანურაშ]] დაჭყაფუშე ოკიდანჯალე აქტივობა კლარჯეთის კვათჷრას რკებულენს, ოშწანურაშ მაჟირა გვერდიშე, [[თურქ-სელჩუკეფი]]შ მუშაციმეფიშ გეშა დახე მითმეჭყორდუ.თე მუშაციმეფქ შანულამი გავალი მიორინუ უკვე რინელ ეკლესიეფს დო მონასტერეფს ხოლო, ნამუეფით გეგნოჭვეს, მარა დაჩხირს, მუჭოთ რჩქჷნი, აკოციმა ვამოჸუნაფუ<ref>დ. ხოშტარია, კლარჯეთის ეკლესიები და მონასტრები, თბილისი, 2005, 2009, გვ. 221–222</ref>.

კლარჯეთის ვარე ჩინებული [[XII ოშწანურა|XII]]-[[XIII ოშწანურა|XIII ოშწანურეფიშ]] ეკლესიეფი ხოლო. გეჸვენჯ პერიოდშე გვალო მუდგაზმარენი ოკულტე ნოგაფუ რე გჷმოლინილი. თინეფ შქას რე ოფუტე ტინძოთიშ [[ოხვამე]], ნამუთ [[XIX ოშწანურა]]ს [[მეჩეთი|მეჩეთო]] გეგნაკეთეს; თაშნეშე [[მამაწმინდაშ ოხვამე]] გოხოლუას. მამაწმინდაშ არქიტექტურა ცხადას ოძირანს კლარჯეთიშ ოკიდანჯე ხელუანობაშ დაქვეითებას. მუს [[XVI ოშწანურა|XVI ოშწანურათ]] ათარიღენა<ref>А. Павлинов, Экспедиция на Кавказ 1888 года, Материалы по Археологии Кавказа, вып. III, Москва, 1893, გვ. 58–59, ტაბ. XXIII, XXIV-2</ref>.

თე მორჩილი ოეკლესიე კიდანჯალეფიშ მოხ ოფუტეეფს, შხვადოშხვა მორჩილმასშტაბამი სამუშეფი მიშჷ თაშნეშე [[გრიგოლ ხანძთელი]]შ პერიოდიშ მონასტერეფს ხოლო. [[XIV ოშწანურა|XIV]]-[[XVI ოშწანურა|XVI ოშწანურეფს]] ეიგჷ ორეკეშეფქ [[ოპიზა]]ს დო [[ხანძთა]]ს, [[შატბერდი]]შ ოხვამეს [[XIII ოშწანურა]]ს ობჟათეშე ქიმკოდგეს ეგვტერი<ref name="d.xoshtaria225">დ. ხოშტარია, კლარჯეთის ეკლესიები და მონასტრები, თბილისი, 2005, 2009, გვ. 225</ref>. 

[[ოსმალეფი]]შე [[1551]] წანას კლარჯეთიშ ეჭოფუაშ უკული მონასტერეფი იშენი აგინძორენდეს რინას. საბოლოთ თინეფქ დიჩოლჷ [[XVII ოშწანურა|XVII ოშწანურაშ]] მაჟირა გვერდის ვარა [[XVIII ოშწანურა]]ს, მუჟამს გეუქვუ ანჩაშ დო ტბეთიშ კათედრეფქ დო ედომუშამო მილასჷ [[შავშეთი|შავშეთ]]–კლარჯეთიშ ოეკლესიე ორგანიზაციაქ<ref name="d.xoshtaria225"/>.

==გალერეა==
<gallery>
ფაილი:Parekhi.jpg|პარეხიშ მონასტერი
ფაილი:Parekhi4.jpg|პარეხიშ ჟიდონი დო თუდონი მონასტერეფიშ აკნაციმეფი
ფაილი:Parekhi 2011.jpg|პარეხიშ მონასტერი
ფაილი:Parekhi2011(1).JPG|პარეხი
ფაილი:Doliskana church.JPG|დოლისყანაშ ობჟათე ფასადი
ფაილი:244. axiza.JPG|ახიზაშ ჯიხა
ფაილი:Khandzta (12).JPG|ხანძთაშ მონასტერიშ თარი ოხვამე
ფაილი:Khandzta (26).JPG|ხანძთაშ თარი ოხვამეშ დინოხოლენი იტერიერი
ფაილი:Khandzta (72).JPG|ხანძთაშ ართ-ართი აფსიდი
ფაილი:Khandzta, Tao-Klarjeti 5.jpg|ხანძთაშ ომონასტერე კომპლექსშა მიშმალი ნოგაფუეფი 2007 წანას. ცენტრის თარი ოხვამე რე, ნამუსჷთ დიო ხოლო მუნოდგჷ გუმბათიშ სფერო
ფაილი:DOLISKANA8.jpg|დოლისყანაშ დინოხოლენი ინტერიერი. კიდალეფი აკორჩიალებური რე ჸოფირი მეჩეთიშ გესვარონიშ დონეშე
ფაილი:DOLISKANA2.jpg|დოლისყანაშ მონასტერი ამდღა
ფაილი:Khandzta, Tao-Klarjeti 2.jpg|ხანძთაშ მონასტერი
ფაილი:Castle of Ardanuç, Province of Artvin, Turkey.jpg|არტანუჯიშ ჯიხა
</gallery>

== ლიტერატურა ==
;ქორთული
* დ. ხოშტარია, კლარჯეთის ეკლესიები და მონასტრები, [[ქართი]], [[2005]], [[2009]], ISBN 99940-11-94-4
* [[ქართლის ცხოვრება]], ტექსტი დადგენილი ყველა ძირითადი ხელნაწერის მიხედვით ს. ყაუხჩიშვილის მიერ, ტ. I, [[ქართი]], [[1955]]
* გ. ყაზბეგი, სამი თვე თურქეთის საქართველოში, [[ბათუმი]], [[1995]]
* [[ექვთიმე თაყაიშვილი|ე. თაყაიშვილი]], არქეოლოგიური ექსპედიცია კოლა–ოლთისში და ჩანგლში 1907 წელს, [[პარიზი]], [[1938]]
* [[პავლე ინგოროყვა|პ. ინგოროყვა]], გიორგი მერჩულე, [[ქართი]], [[1954]]
* [[გიორგი მერჩულე]], შრომაჲ და მოღუაწებაჲ ღირსად ცხორებისაჲ წმიდისა და ნეტარისა მამისა ჩუენისა გრიგოლისი არქიმანდრიტისაჲ, ხანცთისა და შატბერდის აღმაშენებლისაჲ, და მის თანა ჴსენებაჲ მრავალთა მამათა ნეტართაჲ, ძველი ქართული აგიოგრაფიული ლიტერატურის ძეგლები, წიგნი I, [[ილია აბულაძე|ილ. აბულაძის]] რედაქციით, [[ქართი]], [[1963]]
* [[კორნელი კეკელიძე|კ. კეკელიძე]], ძველი ქართული ლიტერატურის ისტორია, ტ. I, [[თბილისი]], (წელი სხვადასხვაა გამოცემების მიხედვით)
* დ. მუსხელიშვილი, [[ქსე]], ტ. 5, გვ.544-545, [[ქართი]], [[1980]]
* [[ვალერი სილოგავა]], [[კახა შენგელია]], [http://www.nplg.gov.ge/dlibrary/collect/0001/000661/Binder2.pdf ტაო-კლარჯეთი]{{Dead link|date=September 2023 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}, კავკასიის უნ-ტის გამ-ბა, თბილისი, 2006, ISBN: 99940-861-7-0

;უცხოური
* {{ru}} [[დიმიტრი ბაქრაძე|Д. Бакрадзе]], Об археологической поездке совершенной в 1879 году по поручению академии Наук в Чорохский бассеин, Батум, Артвин и Артанудж, Записки Императорской Академии Наук, т. 37, кн.1, [[პეტერბურგი|С.-Петербург]], [[1880]]
* {{ru}} Г. Казбек, Три месяца в Турецкой Грузии, Записки Кавказского отделения Императорского русского географического общества, кн. X, ч. I, [[ქართი|Тифлис]], [[1876]], 1-140
* {{ru}} П. Уварова, Путевые записки. Кавказ: Аджария, Шавшетия, Посховский участок, ч. II, [[მოსკოვი|Москва]], [[1891]], გვ. 300 და შემდგომნი
* {{ru}} А. Павлинов, Экспедиция на Кавказ 1888 года, Материалы по Археологии Кавказа, вып. III, [[მოსკოვი|Москва]], [[1893]]
* {{ru}} [[ნიკოლოზ მარი|Н. Марр]], Дневник поездки в Шавшию и Кларджию. წიგნში: Георгий Мерчул, Житие св. Григория Хандзтийского. Грузинский текст. Введение, издание, перевод Н. Марра, Тексты и разыскания по армяно-грузинской филологии, кн. VII, [[პეტერბურგი|С.-Петербург]], [[1911]]
* {{ru}} [[ექვთიმე თაყაიშვილი|Е. Такаишвили]], Христианские памятники, Экскурсия 1902 года, материалы по археологии Кавказа, вып. XII, [[მოსკოვი|Москва]], [[1909]]
* {{ru}} [[ექვთიმე თაყაიშვილი|Е. Такаишвили]], Археологическая экспедициа 1917-го года в южние провинции Грузии, [[თბილისი|Тбилиси]], [[1952]]
* {{ru}} В. Беридзе, Архитектура Тао-Кларджети, [[ქართი|Тбилиси]], [[1981]]
* {{ru}} П. Закарая, Зодчество Тао-Кларджети, [[ქართი|Тбилиси]], [[1990]]
* {{ru}} Житие св. Григория Хандзтииского, Грузинский текст. Введение, издание, перевод [[ნიკოლოზ მარი|Н. Марра]], Тексты и разыскания по армяно-грузинской филологии, кн. VII, [[პეტერბურგი|С-Петербург]], [[1911]]
* {{en}} [[ვახტანგ ჯობაძე|W. Djobadze]], Early Medieval Georgian Monasteries in Historic Tao, Klardjeti and Savseti, [[შტუტგარტი|Stuttgart]], [[1992]]
* {{en}} D. Winfield, Some Early Mediaval Figure Sculpture from North-East Turkey, Journal of the Warburg and Courteauld Institutes, vol. 31, [[1968]]
* {{en}} R. W. Edwards, The Fortifications of Artvin: A Second Preliminary Report on the Marchland of Northeast Turkey, Dumbarton Oaks Papers 40, [[1986]]
* {{de}} B. Baumgartner, Drei Fergessene Georgische Kloester in der Nordostturkei: C'q'arostavi, Nuka Kilise, Miznazori, Revue des etudes georgiennes et caucasiennes 8-9, [[1992]]-[[1993]]
* {{de}} M. Kadiroğlu, Untersuchungen am mittelalterlichen georgischen Baudenkmälern in Nordost-Anatolien, Georgica, Zeitschriften für Kultur, Sprache und Geschichte Georgiens und Kaukasiens, H. 22, [[1999]]
* {{de}} K. Koch, Wanderungen im Oriente waerend der Jahre 1843 und 1844, Reise im pontische Gebirge und tuerkische Armenien, [[ვაიმარი|Weimar]], [[1846]], გვ. 190–194
* {{fr}} J.-M. Thierry, Tipographie et etat actuel des monuments georgiens en Turquie orientale, Revue des etudes georginnes et caucasiennes 5, [[1989]]
* {{fr}} N. et J.-M. Thierry, Notes d'un voyage en Georgie turque, Bedi kartlisa: Revue de karthvelologie, vol. VIII-IX, No 34-35, [[1960]]
* {{fr}} N. et. J.-M. Thierry, Notes d'un nouveau voyage en Georgie turque, Bedi Karthlisa: Revue de karthvelologie, vol. XXV, [[1968]]
* {{fr}} M. Thierry, Topographie et etat actuel des monuments georgiens en Turquie orientale, Revue des etudes georgiennes et caucasiennes 5, [[1989]]
* {{fr}} M. Thierry, Notes sur les monuments de la vallee du Karckal, Revue des etudes georgiennes et caucasiennes 8-9, [[1992]]-[[1993]]
* {{fr}} V. Beridʒe, Les monuments d'architecture du T'ao-K'larʒeti, Revue des etudes georgiennes et caucasiennes, no 5, [[1989]]
* {{tr}} M. Kadiroğlu, Z. Karaca, T. Yazar, 1995 yılı Tao-Klardjeti yüzey araştırması, XIV Araştırma Sonuçları Toplantısı, t. 1, [[ანკარა|Ankara]], [[1996]]
* {{tr}} M. Kadiroğlu, Z. Karaca, T. Yazar, Ortaçağ Gürcü mimarisi 1996 yılı yüzey araştırması, XIV Araştırma Sonuçları Toplantısı, t. 1. [[ანკარა|Ankara]], [[1998]]
* {{tr}} M. Kadiroğlu, Z. Karaca, T. Yazar, Ortaçağ Gürcü mimarisi 1997 yılı yüzey araştırması, XIV Araştırma Sonuçları Toplantısı, t. 1. [[ანკარა|Ankara]], [[1999]]

==სქოლიო==
<div style="height:700px; overflow:auto; padding:3px; border:1px solid #aaa;" class="scrollbox">
{{reflist|colwidth=30em}}
</div>
{{საქორთუოშ ისტორიული მუხურეფი}}
{{ფეისბუქი}}
[[კატეგორია:საქორთუოშ ისტორიულ-გეოგრაფიული აკანეფი]]
[[კატეგორია:ტაო-კლარჯეთი]]