მაიაშ კალენდარი
მაიაშ კალენდარი — კალენდარეფიშ სისტემა, ნამუთ მაიაშ ცივილიზაციაქ აკიმუშუ კოლუმბიშახ ბორჯიშ ცენტრალურ ამერიკას. თე კალენდარს გჷმირინუანდეს ცენტრალური ამერიკაშ შხვა კათეფი ხოლო — აცტეკეფი, ტოლტეკეფი დო შხვეფი.
მაიაშ კალენდარიშ ტიპიური თარიღი დოხოლაფირო თაშ გჷმიძირუაფუ: 12.18.16.2.6, 3 კიმი 4 სოც, სოდეთ 12.18.16.2.6 — გირძე გჷმოკოროცხუაშ თარიღიე, 3 კიმი — ცოლკინი, 4 სოც — ჰააბ.
თარიღეფიშ კორელაცია
[რედაქტირაფა | წყუშ რედაქტირაფა]
რიცხუს 2004 წანაშ 24 გჷმათუთას უღჷ გეჸვენჯი შანულობა:
- 24.10.2004 = 12.19.11.13.0, 1 აჰაუ, 3 საკ (კორელაცია 584 283)
- 24.10.2004 = 12.19.11.12.18, 12 ეცნაბ, 1 საკ (კორელაცია 584 285)
კორელაციეფს 584 283-ს დო 584 285-ს გეჸვენჯი შანულობა უღჷ. მაიაშ კათა კოროცხჷნდჷ ბორჯიშ ციკლის 13 ბაქტუნშე (13×144 000 დღა). მიმალი ციკლიშ დაჭყაფუ თარიღი რე 0.0.0.0.0, 4 აჰაუ, 8 კუმჰუ. ჩქინ ტერმინეფს, თე ციკლიშ დაჭყაფუშ ექვივალენტური თარიღიშ გიშართუალაშ პრობლემა გჷშმერჩქინანს დუდს. თექ ჭკობა კორელაცია გიმიჭანუ, ნამუთ ართიანშე 2 დღათ ეკმასქიდუ. გირძე გჷმოკოროცხუაშ სისტემა ასეშახ ქჷგჷმირინუაფუდუკონი, თე პრობლემა ეფას მიგვარეფუაბუდჷ, მარა მაია თე სისტემას ვეგჷმირინუანდჷ ესპანარი კონკისტეფიშ ბორჯის.
ცოლკინი
[რედაქტირაფა | წყუშ რედაქტირაფა]ცოლკინი, ვარდა ტცოლკინი (ინგლ. Tzolk'in) — 260 დღამი რიტუალური პერიოდი, ნამუთ 20-დღამი დო 13-დღამი პერიოდეფიშ კომბინაცია რე. ირ დღას უღჷ ნომერი 1-შე 13-შახ, თეშ მოხ, დღალეფს მუშ ჯოხო უღუ, ნამუთ იმაჟირებუ 20-ამი პერიოდით. დღაშ ირ ჯოხოს მეურე მუშ სიმბოლო, თაშ ჯოხოდვალირი ბჟაშ მარწკინდი.
დღალეფიშ ნომერი დო ჯოხო ართობურო ითირუ. ცოლკინიშ დღალეფიშ ჯოხოდვალეფი:
| № | დღაშ ჯოხო | დღაშ სიმბოლო (ბჟაშ მარწკინდი) |
|---|---|---|
| 1 | იშიმი | ჭითა დრაკონი |
| 2 | იკი | ჩე ბორია |
| 3 | აკბალი | ლენი სერი |
| 4 | კანი | ჸვინთელი თასი |
| 5 | ჩიკ-ჩანი | ჭითა გვერი |
| 6 | კიმი | ჩე მოსოფელეფიშ მიკმარსხუაფალი |
| 7 | მანიკი | ლენი ხე |
| 8 | ლამატი | ჸვინთელი მურიცხი |
| 9 | მულუკი | ჭითა თუთა |
| 10 | ოკი | ჩე ჯოღორი |
| 11 | ჩუენი | ლენი მაიმუნი |
| 12 | ები | ჸვინთელი ადამიერი |
| 13 | ბენი | ჭითა ცაშ ურცხო |
| 14 | ჰიში | ჩე მენწარი |
| 15 | მენი | ლენი არწი |
| 16 | კიბი | ჸვინთელი მალჷმორი |
| 17 | კაბანი | ჭითა გვერი |
| 18 | ეცბანი | ჩე სარკე-თაბაშირი |
| 19 | კავაკი | ლენი ჭარკონია |
| 20 | აჰაუ | ჸვინთელი ბჟა (ჩხანა) |
ქიმიბჸონათ მაგალითი.
საკვარჩხანოთ — დღაშ რანწკილი ნომერი (13-შე ართი), ოშქაშეთ — დღაშ ჯოხო (20-შე ართი), სწორება ბირცხეფს — დღაშ რანწკილი ნომერი, ნამუთჷთ დღა შანილიე ჟიშენ რცხილს.
კიდიბჭყათ დღალეფიშ კოროცხუა:
- 1 — იშიმი (1);
- 2 — იკი (2);
- 3 — აკბალი (3);
- 4 — კანი (4);
- 5 — ჩიკ-ჩანი (5);
- 6 — კიმი (6);
- 7 — მანიკი (7);
- 8 — ლამატი (8);
- 9 — მულუკი (9);
- 10 — ოკი (10);
- 11 — ჩუენი (11);
- 12 — ები (12);
- 13 — ბენი (13).
დღაშ ნომერ 13-ს ქიმიოჭირინუნსჷნი, დღაშ ნომერეფიშ კოროცხუა კინ ახალშე იჭყაფუ, მარა იგირძარებუ დღაშ 20-დღამი ციკლი:
- 1 — ჰიში (14);
- 2 — მენი (15);
- 3 — კიბი (16);
- 4 — კაბანი (17);
- 5 — ეცნაბი (18);
- 6 — კავაკი (19);
- 7 — აჰაუ (20).
20-დღამი ციკლიშ თებაშ უკული, იგირძარებუ დღალეფიშ ნომერეფიშ კოროცხუა (სოიშახ მა-13-ას ვემიოჭირინუანსინ), დო 20-დღამი ციკლი კინ ახალშე იჭყაფუ:
- 8 — იშიმი (1);
- 9 იკი (2);
- 10 — აკბალი (3) დო თაშ უკული.
დღალეფიშ ნომერეფიშ დო დღალეფიშ ჯოხოდვალეფიშ კომბინაციეფი იმაჟირებუაფუ 260 დღაშ პერიოდით. ცოლკინი თებულო იკოროცხუ, მუჟამსით 20-დღამი ციკლიშ ბოლო დღა (აჰაუ), გემანგებუ 13 ნომერს.
კალენდარი ცოლკინი: დღალეფიშ ჯოხოდვალეფი დო გეჸვენჯი გლიფეფი
[რედაქტირაფა | წყუშ რედაქტირაფა]| ნომერი ციკლის1 |
დღაშ ჯოხო² |
გლიფიშ მაგალითი³ |
XVI ოშწანურა იუკატანური4 |
რეკონსტრუირებული კლასიკური ტერმინი5 |
ნომერი ციკლის1 |
დღაშ ჯოხო² |
გლიფიშ მაფალითი³ |
XVI ოშწანურა იუკატანური4 |
რეკონსტრუირებული კლასიკური ტერმინი5 |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 01 | Imix’ |  |
Imix | Imix (?) / Ha’ (?) | 11 | Chuwen |  |
Chuen | (უჩინებუე) |
| 02 | Ik’ |  |
Ik | Ik’ | 12 | Eb’ |  |
Eb | (უჩინებუე) |
| 03 | Ak’b’al |  |
Akbal | Ak’b’al (?) | 13 | B’en |  |
Ben | (უჩინებუე) |
| 04 | K’an |  |
Kan | K’an (?) | 14 | Ix |  |
Ix | Hix (?) |
| 05 | Chikchan |  |
Chicchan | (უჩინებუე) | 15 | Men |  |
Men | (უჩინებუე) |
| 06 | Kimi |  |
Cimi | Cham (?) | 16 | K’ib’ |  |
Cib | (უჩინებუე) |
| 07 | Manik’ |  |
Manik | Manich’ (?) | 17 | Kab’an |  |
Caban | Chab’ (?) |
| 08 | Lamat |  |
Lamat | Ek’ (?) | 18 | Etz’nab’ |  |
Etznab | (უჩინებუე) |
| 09 | Muluk |  |
Muluc | (უჩინებუე) | 19 | Kawak |  |
Cauac | (უჩინებუე) |
| 10 | Ok |  |
Oc | (უჩინებუე) | 20 | Ajaw |  |
Ahau | Ajaw |
|
ხვილაფა:
.
| |||||||||
2008 წანას უხვადუ ცოლკინიშ ჟირი დაჭყაფუ:
- 2008 წანაშ 9 პირელი (2008 წანაშ 24 გჷმათუთაშ მეკოროცხუათ);
- 2008 წანაშ 25 ქირსეთუთა (2009 წანაშ 10 ეკენიაშ მეკოროცხუათ).
2009 წანას უხვადუ ცოლკინიშ ართი დაჭყაფუ:
- 2009 წნანაშ 11 ეკენია (2010 წანაშ 28 მესიშ მეკოროცხუათ).
2010 წანას:
- 2010 წანაშ 29 მესი (2011 წანაშ 12 ფურთუთაშ მეკოროცხუათ).
2011 წანას:
- 2011 წანაშ 13 ფურთუთა (2011 წანაშ 30 გჷმათუთაშ მეკოროცხუათ);
- 2011 წანაშ 31 გჷმათუთა (2012 წანაშ 16 კვირკვეშ მეკოროცხუათ).
2012 წანას:
- 2012 წანაშ 17 კვირკვე (2013 წანაშ 2 პირელიშ მეკოროცდუათ).
ჰააბი
[რედაქტირაფა | წყუშ რედაქტირაფა]თეწკჷმა ართო ბორჯიშ კოროცხუა მიშუ ჰააბიშ მეჯინათ. ჰააბი (Haab) — მაიაშ ომენმაღალე კალენდარი. თენა რდჷ ბჟაშ კალენდარი, ნამუთ 365 დღაშე აკმოდირთუ.
ჰააბი 19 თუთათ ირთუ: თაჸურეშე 18 თუთას 20 დღა იკოროცხუდჷ, დო 1 თუთას — ხვალე 5 გეძინელი „დღა ჯოხოშ უმუშო“ (თე დღლეფი თიშენ გითმიაძინუ ნამდა, დღალეფიშ ედომუშამი მუდანობაქ 365 დღას გემანგასი). თე 5 დღას ვაიებ ჯოხოდჷ. თენეფი უბედური დღალეფო იკოროცხუდეს.
თუთაშ დინოხოლე დღალეფი ინომერებუაფუ 0-შე 19-შახ.
თე კალენდარი, მაიაშ ირდღარი რინაშ დო ოფუტეშ მეურნობაშ ოსხირი რდჷ. გჷმმაგონაფალ ინდიარეფქ ჟირი კალენდარი აკაშქვეს თაშ ჯოხოდვალირ „კალენდარულ რგვალო“. ათეშნერო, არძანერი თარიღი აკმოდირთუდჷ ჟირხოლო კალენდარიშ ელემენტეფშე. „კალენდარულ რგოლს“ თარიღეფი იმაჟირებუაფუდუ ხვალე ირ 52 წანაშე ართშა.
ცოლკინიშ დო ჰააბიშ კომბინაცია იმაჟირუაფუდუ ირ 18980 = 52×365 დღას. აცტეკეფს მიოჩქუდეს ნამდა, 4 აჰაუ 8 კუმხუ-ს ქიანაშ დალიაქ ოკო ქუდოდირთუკო, დო ელჷდეს თე თარიღის ირ 52 წანას[3].
| კალენდარი ჰააბიშ გემანგაფა ასეიან კალენდარწკჷმა (გემანგებულიე 2008 წანაშ მელახშე 2012 წანაშ ფურთუთაშახ პერიოდიშო) | |||
|---|---|---|---|
| 1 | პოპ: 3 პირელი — 22 პირელი | 10 | იაშ: 30 ეკენია — 19 გჷმათუთა |
| 2 | ვო: 23 პირელი — 12 მესი | 11 | საკ: 20 გჷმათუთა — 8 გერგობათუთა |
| 3 | სიპ: 13 მესი — 1 მანგი | 12 | კეჰ: 9 გერგობათუთა — 28 გერგობათუთა |
| 4 | სოც: 2 მანგი — 21 მანგი | 13 | მაკ: 29 გერგობათუთა — 18 ქირსეთუთა |
| 5 | სეკ: 22 მანგი — 11 კვირკვე | 14 | კანკინ: 19 ქირსეთუთა — 7 ღურთუთა |
| 6 | შულ: 12 კვირკვე — 31 კვირკვე | 15 | მუან: 8 ღურთუთა — 27 ღურთუთა |
| 7 | იაკშინ: 1 მარაშინათუთა — 20 მარაშინათუთა | 16 | პაშ: 28 ღურთუთა — 16 ფურთუთა |
| 8 | მოლ: 21 მარაშინათუთა — 9 ეკენია | 17 | კაიაბ: 17 ფურთუთა — 8 მელახი |
| 9 | ჩენ: 10 ეკენია — 29 ეკენია | 18 | კუმხუ: 9 მელახი — 28 მელახი |
| 19 | ვაიებ: 29 მელახი — 2პირელი | ||
გირძე გჷმოკოროცხუა
[რედაქტირაფა | წყუშ რედაქტირაფა].jpg)
გირძე გიმოკოროცხუაშ სისტემაშ თარიღეფიშ უმოსი დიდი ართულეფი:
- 1 უინალი = 20 დღა;
- 1 ტუნი = 18 უინალი = 360 დღა (დოხოლაფირო 1 წანა);
- 1 კატუნი = 20 ტუნი = 7200 დღა (19 წანა 265 დღა);
- 1 ბაკტუნი = 20 კატუნი = 144 000 დღა (394 წანა 190 დღა; 400 ტუნი);
- 1 პიკტუნი = 20 ბაკტუნი = 2 880 000 დღა (7890 წანა 150 დღა; 8000 ტუნი);
- 1 კალაბტუნი = 20 პიკტუნი = 57 600 000 დღა (156 164 წანა 140 დღა; 160 000 ტუნი);
- 1 კინჩილბტუნი = 20 კალაბტუნი = 1 152 000 000 დღა (3 156 164 წანა 140 დღა; 3 200 000 ტუნი);
- 1 ალაუტუნი = 20 კინჩილბტუნი = 23 040 000 000 დღა (63 123 287 წანა 245 დღა; 64 000 000 ტუნი).
კინი, ტუნი დო კატუნი 0-შე 19-შახ შანულობას ღებულენა. უინალი 0-შე 17-შახ შანულობას ღებულენს.
გირძე გჷმოკოროცხუაშ ართულეფი
[რედაქტირაფა | წყუშ რედაქტირაფა]| დღა | გჷმოკოროცხუა | გირძე გჷმოკოროცხუაშ პერიოდი | ბჟაშ (ჩხანაშ) წანეფიშ დოხოლაფირი რიცხუ |
|---|---|---|---|
| 1 | = 1 K’in | ||
| 20 | = 20 K’in | = 1 Winal | 1/18.25 |
| 360 | = 18 Winal | = 1 Tun | 1 |
| 7 200 | = 20 Tun | = 1 K’atun | 20 |
| 144 000 | = 20 K’atun | = 1 B’ak’tun | 394 |
მაგალითო, 2012 წანაშ 25 ღურთუთა, მაიაშ კალენდარიშ 584285-შ კორელაციათ თაშ იძირებე: 12.19.19.1.8, 8 კიმი, 18 მუანი. თე დინნაჭარუს გირძე გიმოკოროცხუაშ სისტემაწკჷმა წუმორინაფილიე, ცოლკინი დო ჰააბი. თე დინნაჭარაშ გოშიფრუათ შანენს გეჸვენჯის:
- გირძე გჷმოკოროცხუა: ბაკტუნი 12, კატუნი 19, ტუნი 19, უინალი 1, კინი 8;
- ცოლკინი: 13-დღამი მარაშ 8-ო დღა, 20-დღამი პერიოდიშ (უინალიშ) დღა კიმი;
- ჰააბი: მუანიშ თუთაშ 18-ო დღა.
რჩქინელიე, ნამდა გირძე გჷმოკოროცხუაშ მიმალი ციკლი, ვარდა მახუთა ბჟაშ (ჩხანაშ) ერა, დიჭყუ 0.0.0.0.0, 4 აჰაუ, 8 კუმხუს.
მაიაშ თარი თარიღეფი
[რედაქტირაფა | წყუშ რედაქტირაფა]პოსტკლასიკური პერიოდის
[რედაქტირაფა | წყუშ რედაქტირაფა]- 10.9.0.0.0 (2 Ahau 13 Mac) = 15 მარაშინათუთა 1007 — დირსხუ უშმალქ, დუმარსხუაფალი აჰ სუიტოკ ტუტულ შივი.
- 10.10.0.0.0 (13 Ahau 13 Mol) = 2 მესი 1027 — ინირცხუ მაიაპანური ლიგაქ.
- 10.18.10.0.0 (9 Ahau 13 Uo) = 22 გერგობათუთა 1194 — ჰუნაკ კეელიშ აკორაგადუა, კოკომეფი გინმარაჸანა იცას ჩიჩენ-იცაშე, ითებუ მაიაპანური ლიგაშ ბორჯი.
- 10.19.0.0.0 (8 Ahau 8 Cumhú) = 30 ეკენია 1204 — იჭყაფუ მაიაპანიშ ჰეგემონია, აჰ კანულიშ მოხვარათ.
- 11.12.0.0.0 (8 Ahau 3 Mol) = 6 ღურთუთა 1461 — მაიაპანიშ ნოღა აკარღვეს ტუტულ შივეფქ, თეწკჷმა ართო არძა დიდ ნოღას დუთმიტენს მახორობა.
- 11.13.0.0.0 (6 Ahau 3 Zíp) = 23 ეკენია 1480 — ეიჭარუაფუ აკმარღვაფალი ჭარკონია.
- 11.15.0.0.0 (2 Ahau 8 Zac) = 27 ეკენია 1520 — ერნანდეს დე კორდობაშ, გრიხალვაშ დო კორტესიშ ექსპედიციაშ უკული, იფაჩუ ჭირიშ ეპიდემია, ნამუქჷთ მახორობაშ დიდი ნორთი გოჭყვიდჷ.
- 11.17.0.0.0 (11 Ahau 8 Pop) = 1 მარაშინათუთა 1559 — ფრანცისკო დე მონტეხო, თიშ სქუა დო ჯიმასქუა, იუკატანიშ ჩქონი ხეშა ქაშიჸოთეს დო ქჷდარსხუეს მერიდა დო ვალიადოლიდი.
- 12.4.0.0.0 (10 Ahau 18 Uo) = 27 კვირკვე 1697 — ტაიასალი — იცაშ ბოლო ოტყობინჯე, აკარღუ მარტინ დე ურსუაქ[4].
ქოძირით ხოლო
[რედაქტირაფა | წყუშ რედაქტირაფა]
რესურსეფი ინტერნეტის
[რედაქტირაფა | წყუშ რედაქტირაფა]- წიმინდე გიმნაგონა Взгляд, 11 მესი 2012
- მაიაშ გირძე გჷმოკოროცხუაშ კალენდარიშ ეკოროცხუა
- ↑ Academia de las Lenguas Mayas de Guatemala. Lenguas Mayas de Guatemala: Documento de referencia para la pronunciación de los nuevos alfabetos oficiales, Instituto Indigenista Nacional // Kettunen and Hemke (2005:5)
- ↑ კლასიკური პერიოდიშ ჯოხოდვალუეფიშ რეკონსტრუქციეფი მოჸონაფილიე Kettunen and Helmke-იშ წინგიშ მეჯინათ (2005), ხს. 45—46.
- ↑ თეშ მოხ მაია ხვარენდჷ „გირძე გჷმოკოროცხუას“, ნამუთ სინანდულეს, ჯვეში თარიღიშ დაჭყაფუშ დღალეფიშ ტყურა გიმოკოროცხუა რდჷ.
- ↑ Castillo Peraza, Carlos (1985) «Historia de Yucatán» Editorial Dante SA de CV. ISBN 970-605-085-X