ჩე ზუღა

ჩე ზუღაშ წყარპიჯი 2007 წანაშ პირელს

ჩე ზუღაშ რუკა

ალმაშარეშე გინოღალირი ჩე ზუღაშ ფოტოეფი

ჩე ზუღა (რუს. - Бе́лое мо́ре, ინგ. - White Sea ) — ოორუე ჸინუამი ოკიანეშ დინოხოლენი ზუღა.

ფიზიკურ-გეოგრაფიული აბანდვალა

ჩე ზუღაშ ფართობი რე 90 ვითოში კმ² ოშქაშე სიტომბა - 80 მ, მაქსიმალური - 340 მ, წყარიშ მოცულობა - 8000 კმ³. მეჭედას რე მერსხუაფილი ბარენციშ ზუღაწკჷმა. თე ეკონიას გჷშაულარი უღჷ გორლოშ საროტით. ჩე ზუღაშ უდიდაში სიგინძა კოდმე კანინ ნოსის დო წყარმალუ ონეგაშ აკაკათაფუშ ღოზის დახე 600 კილომეტრი რე, სიგანა ოორუე დვინაშ მიშაკათაფუს დო კანდალაქშიშ ჸუჯიშ (ყურე) წვანდის შქას - 430 კმ. ჩე ზუღას აკათუ წყარმალუეფი - მეზენი (სიგინძა - 966 კმ), ოორუეშ დვინა (სიგინძა - 744 კმ), ონეგა (სიგინძა - 416 კმ), ვარზუგა (სიგინძა - 254 კმ ), ნივა (სიგინძა - 36 კმ) დო შხვა.

უდიდაში ჸუჯეფი რე კანდალაქშიშ, ონეგაშ, დვინაშ დო მეზენიშ, უდიდაში კოკეფი - სოლოვეციშ დო მორჟოვეციშ.

გეოლოგია

ჩე ზუღაშ ოორუე-ბჟადალი წყარპიჯეფი მაღალი დო კჷრდეამი რე, ობჟათე-ბჟაეიოლი განი - დაბალი. ჩე ზუღაშ ბჟადალი წყარპიჯეფი ეგაფილი რე არქეული კრისტალური ქანეფით, ბჟაეიოლი - ფხვიერი მაოთხური ნოლექეფით. ქვინჯიშ დო წყარპიჯეფიშ რელიეფიშ ფორმირაფაშე დიდი გოლინა იღვენუ ტექტონიკურ პროცესეფქ, ნამუეფქჷთ გჷმიჭანუ რღვიებეფი დო გინოაბანაფა დო ჯიშთიქ, ნამუთ მაოთხურ პერიოდის სკანიდნავიაშ ჩქონშე მიანტუაფუდუ, ე.ი. ჩე ზუღაშ ბეჩა (ქვაბული) ეკონია გოჸინუაშ პერიოდის ედომუშამო ჯიშთის უკინებუდუ, უკული, მუჟამს დიჭყჷ ჯიშთიშ რეგრესიაქ, ბეჩა ზუღაშ წყარქ გეიოფშჷ. თაშ იფორმირჷ ჩე ზუღაშ გეოლოგიურ „ჩარჩოქ“.

ჩე ზუღა მუში ფიზიკურ-გეოგრაფიული დო შხვა მუშობურობეფიშ გეშა სამართლიანო ატარენს ზოხორინელი ზუღაშ სტატუსის.

ზუღაშ ქვინჯიშ რელიეფი

ჩე ზუღა შელფური ზუღა რე, ზუღაშ ქვინჯი დორთილი რე წყრიშთუდონი სუკეფით დო ღარტაფეფით. ქვინჯის რე დოლექირი ლამი, ქვიშა დო შხვა. ზუღაშ ცენტრალური ნორთი ინოკილერი ბეჩა რე, თე აბანი ალაზიმაფათ ტომბა რე. ცენტრიშე ჸუჯიშა სიტომბა იძინანს დო მაქსიმუმს ოჭირინდუანს. ქვინჯის ნაძირეფი რე კონკრეცია.

ჰიდროლოგიური რეჟიმი დო ჯიმუამობა

წყარმალუეფს ოორუეშ დვინას, ონეგას, მეზენს დო შხვეფს - ჩე ზუღაშა წანამოწანას 360 კმ² ლიგე წყარი ინმუღუნა. ღილე ზუღას ჟიპიჯური მალობეფი ბაძღა რე, ჩქარება 1 კმ/სთ-შე ნორკე, საროტეფს მალობაშ სიჩქარა ირდუ. ჩე ზუღას დო ბარენციშ ზუღას შქას გორლოშ საროტიშ მეშვეობათ ირალი წყარიშთირუა რე.

ზუღაშ ცენტრალურ ნორთის წყარი სათიშ ქასაგანიშ (ისარიშ) საწინაღმდეგოთ იყარებუ.სქირონაშე წყარიშ დიდი მუდანობათ მუშულაშ გეშა, ხვადუ მუში ირალი გუშულა ბარენციშ ზუღაშა, მუთ იძალიერებუ გაზარხულს.

ცენტრალურ ნორთის ჯიმუამობა სიტომბაწკჷმა ართო ირდუ 31 ‰ -შა. ზუღაწკჷმა კათაფაშ უკული წყარმალუშ წყარი ურკენს ზუღაშ წყარიშ ჟინი ფაშ ჯიმუამობას (25-26 ‰-შახ). ლიგე წყარიშ უალაკვალო (უთანაბრო) მეჭირინდაფაშ გეშა, თეწკჷმა წყარიშ გოჸინუაშ დო ჸინიშ ნდღულაფაშ გეშა, ჯიმუამობა ჟიპიჯურ ფალეფს დამორჩილ-ზოთონჯიშ პერიოდის უმოსი მაღალი რე, ვინდარო გაზარხულს დო ზარხულს.

ჯიმუამობაშ ალაზიმაფილო ჭიჭე მუდანობათ რკება ეინწყჷმუ ბარენციშ ზუღაშ ჯიმუამობაშ გოლინათ, ნამუთ წყარიშ მორთეფიშ ბორჯეფს დიდი მუდანობათ მუშმურს საროტეფშე.

ჸუჯეფს ზუღაშ ჯიმუამობა ირდუ 30,5-34,5 ‰-შა.

კლიმატი

ჰავა გინმაალი რე ზუღაშ პოლარულშე ზომიერი კონტინეტურშა. ალმახანური კლიმატური პიჯალეფი გჷმოჭანაფილი რე ჩე ზუღაშ აბანდვალათ პოლარულ ქართაწკჷმა, კონტინეტიშ სიტომბას, ზომიერი დო სუბტროპიკული კლიმატური ორტყაფუეფიშ თანჯას, ციკლონეფიშ ყარაფაშ შარას. ბარენციშ ზუღა მუში ტიბუ მალობათ გოლინას ოხვამილუანს ჩე ზუღაშ ხვალე ოძგაშეშ ოორუე ნორთიშე. ჩე ზუღაშ კლიმატშე უდიდაში გოლინა უღჷ ხოლო გოხოლუაშ სქირონას. ჰაერიშ ტემპერატურაშ წანამოწანური ამპლიტუდა ობჟათე ნორთის + 28° , ოორუეს + 19° რე.

იანარიშ ტემპერატურა ზუღაშ ოორუე ნორთის რე 10,8°, ობჟათეს - 13,4°.

საროტეფს უმოსო ირქენს ოორუეშ ბორიეფი, ზუღას - ობჟათე-ბჟადალიშ დო ვანაფერო ობჟათეშ. ბორიაშ ოშქარი წანამოწანური სიჩქარა რე - 6,7 მ/სეკ. დიდი რე მუნაფამობა დო ნირსი. მუნაფილი დღალეფიშ მუდანობა 200-შახ რე.

ნოლექეფი უმოსო ზარხულიშ დო დამორჩილიშ თუთეფს მოურს. მუში წანამოწანური მუდანობა 400 მმ ოჭირინდუანს. აორქება ჭიჭე რე.

ფაუნა

ჩე ზუღაშ ფაუნა იხასიათებუ არქტიკული დო ბორეალური ფორმეფით. ბარენციშ ზუკაშ კარს ჩე ზუღაშ ფაუნა ღარჷბი რე, მუთ ეინწყჷმუ ზუღაშ წყარიშ მორკებული ჯიმუამობათ ოკიანურიშ გინაწონს, ზოთონჯიშ დაბალი ტემპერატურეფით ჟიპიჯის დო ირალი დაბალი ტემპერატურეფით 50 მ-შე უმოსი ტომბა ფალეფს. სოდე ბარენციშ ზუღაშე 1 ჰა-შე ღებულენა 4,5 კგ ჩხომს, ჩე ზუღას თე მაძირაფალი აკმადგინანს 1,2 კგ-ს.

შხვადოშხვა ჯიშიშ ჩხომწკჷმა ართო ჭოფუნა თაშნეშე გრენლანდიაშ სელაპის, ზუღაშ ყურდგელს დო ჩე დელფინს.

ჩე ზუღაშ შანულობა

ჩე ზუღას დიდი ოტრანსპორტე შანულობა უღჷ. თენა ფართას რე მიშაჭკირილი სქირონაშა. თეწკჷმა, მუშ მუკი-მუკის სქირონა გოხურგილი რე მიარე წყაროთხილუთ, ტობათ, წყარმალუეფით დო არხეფით.

ოზუღე შარეფი ართიანწკჷმა მიორსხუანს წყარპიჯიწკჷმა დვალირ რაიონეფს.

არხეფიშ დო ონიშოლი შარეფიშ არტერია მიორსხუანს ჩე ზუღას - ბალტიაშ, კასპიაშ, აზოვიშ დო უჩა ზუღეფწკჷმა.

დიდი ონიშოლეფი რე - არხანგელსკი, სევეროდვინსკი დო კანდალაქშა.

ლიტერატურა

• ქსე, ტ. 4, გვ. 638, თბ., 1979;
• Кузнецов В. В., Белое море и биологические особенности его флоры и фауны, М.-Л., 1960;
• Леонов А. К. Региональная океанография. Л.: Гидрометеоиздат, 1960.

რესურსეფი ინტერნეტის

• Portrait of the White Sea offered by the Baltic Sea Portal Archived 2009-08-13 ვებ-ხასჷლას Wayback Machine.
• All locations Archived 2008-01-09 ვებ-ხასჷლას Wayback Machine.