უდმურტეთი
უდმურტეთიშ რესპუბლიკა, უდმურტეთი(რუს.: Удму́ртская Pеспу́блика; უდმ.: Удмурт Республика) — რუსეთიშ ფედერაციაშ სუბიექტი, ნამუთ მიშმურს ვოლგაშპიჯეთიშ ფედერალური ოკრუგიშ აკოდგინალუაშა. ოორუეშე დო ბჟადალშე ომძღჷ კიროვიშ ოლქი, ბჟაეიოლშე — პერმიშ აკანი, ობჟათეშე — ბაშკირეთი დო თათარეთი. ოლქიქ დირსხჷ 1920 წანაშ 4 გერგობათუთას. უდმურტეთიშ რესპუბლიკაშ ნანანოღა რე – იჟევსკი
გეოგრაფია
[რედაქტირაფა | წყუშ რედაქტირაფა]უდმურტეთი იდვალუაფუ ბჟაეიოლ ევროპაშ რზენიშ უძგაშაშ ბჟაეიოლ ნორთის, წყარმალეფს კამაშ დო ვიატკაშ მალობეფს. ტერიტორიაშ უდიდაში ნორთი უკინებუ არკე-რზენეფს. ჰავა კონტინენტური რე, რგილი, თირამი ზოთონჯით დო ტიბუ ზარხულით. რესპუბლიკაშ ჰიდროგრაფიული ბონდღი ჯგირო რე გოვითარაფილი. კამაშ დო ვიატკაშ მოხ, შხვა წყარმალუეფი რე იჟი, ჩეპცა, სივა და თ.უ. უდმურტეთიშ ტერიტორიას იდვალუაფუ ვოტკისკიშ წყარხვილუშ ნორთი. დინოხურიში (წიაღისეული) რესურსეფშე მიპალუაფუ ნაფთობი, ტორფი, არსებენს მინერალური წყარეფიშ გიშაულარეფი.
ისტორია
[რედაქტირაფა | წყუშ რედაქტირაფა]ამდღანერი უდმურეთიშ ტერიტორიას ოხორანდეს ფინურ-უნგრული მოდგუმაშ კათეფი - ამდღანერი უდმურტებიშ კჷნოხონეფი. შქა ოშწანურეფს უდმურტეფიშ დიხეფი რუსულ სათაროეფიშ დო ყაზანიშ სახანოშ შქას ნირზიშ საგანს წჷმარინუანდჷ. 1552 წანას, სახანოშ დონთხაფაშ უკული, უდმურტეთიშ ტერიტორიაქ ყაზანიშ დო ვიატკიშ გუბერნიეფს შქას გირთჷ. უდმურტეფი ვოლგიაშპიჯიშ შხვა კათაწკჷმა ართო აქტიურო მონაწილენდეს სტეფანე რაზინიშ დო ემელიან პუგაჩოვიშ ყაზახეფიშ არყებეფს. მა-20 ოშწანურაშ დაჭყაფუს დიჭყჷ რეგიონიშ ოხერეჭუე ემუშაფაქ (ათვისება), მუსჷთ მახორობაშ შანულამ მიგრაციაქ მაჸუნჷ. რუსეთიშ ოდუდეშა სხუნუეფიშ ხეშუულობაშ მოულაშ უკული, 1920 წანაშ 4 გერგობათუთას გეგმიცხადჷ უდმურტეთიშ (ვოტეფიშ) ავტონომიურ ოლქიშ გოჭყაფაშე, ნამუქჷთ 1934 წანაშ 28 ქირსეთუთაშე ავტონომიურ სხუნუეფიშ სოციალისტურ რესპუბლიკათ გეგმიცხადჷ. მაჟირა მოსოფელიშ ლჷმაშ პერიოდის უდმურტეთშა ევაკუირებულქ იჸუ ბჟადალ ფრონტიშპიჯი საწარმოეფიშ ნორთიქ, ნამუქჷთ რეგიონიშ ოხერეჭუე გოვითარაფა აკობორკჷ. სხუნუეფიშ რსხუ აკოცჷმაშა ჭიჭეთ ორდო, 1990 წანაშ 20 ეკენიას, უდმურტეთიქ რუსეთიშ ფედერაციაშა მიშულირ რესპუბლიკათ გეგმიცხდჷ.
დემოგრაფია
[რედაქტირაფა | წყუშ რედაქტირაფა]2009 წანაშ მუნაჩამეფით, რესპუბლიკაშ მახორობა რე 1 528 500 მლნ. კოჩი. ეთნიკური კუნუთხუთ, უმენტაშობა რე რუსეფი (60,1%) დო უდმურტეფი(29,3%), თენეფწკჷმა ართო ოხორანა თათარეფი (6,9%), უკრაინალეფი დო თ.ჲ. მახორობაშ 69,7% ნოღეფს რე ეკოშაყარელი.
ეკონომიკა
[რედაქტირაფა | წყუშ რედაქტირაფა]უდმურტეთის გოვითარაფილი რე ხერეჭუაშ თიჯგუა შანულამი დარგეფი, ნამუეფით რე მანქანაშენწყუალა, ქიმიური, გაზიშ დო ნაფთობიშ ხერეჭუა. რესპუბლიკაშ ტერიტორიას, ნოღა იჟევსკის იდვალუაფუ ”იჟმაშიშ” ქარხანა - ჩინებულ ოწარმე, ნამუთ ქექე დო სპეციალურ დოშანულაფაშ ავტომანქანეფიშ მოხ, აწარმენდჷ ჩინებულ ავტომატურ ანჯარს აკ-47-ს; ამღა უტენს კალაშნიკოვიშ ტიპიშ და შხვა დაჩხირმაჸოთამუ ანჯარს.