ჩეჩენური ნინა
ჩეჩენური ნინა (ჩეჩ. Нахчийн муотт) — იბერიულ-კავკაციურ ნინეფიშ ნახურ ბუნას ორხველჷ დო თიშა 1.200.000 კოჩი რაგადანც, ნამუეფუშ უმენტაშობათ ჩეჩნეთის, ოორუე კავკაცია (თეჟამო რუსეთიშ ფედერაციაშ ნორთი) ოხორანც.
კლასიფიკაცია
[რედაქტირაფა | წყუშ რედაქტირაფა]ლინგვისტურო ჩეჩენური ნინა იბერიულ-კავკაციურ ნინეფიშ ფანიაშ ნახურ ბუნას ორხველჷ ხოლოშიანი მონათესე ინგუშურ დო ბაცბურ ნინეფწკჷმა ართო. ინგუშურც დო ჩეჩენურც შქას ოშქაშე დიალექტეფი რე.
გოფაჩა არეალი
[რედაქტირაფა | წყუშ რედაქტირაფა]ჩეჩენურო მორაგადე ადამიერეფიშ უმენტაშობა ოორუე კავკაციას - ჩეჩნეთის დო ინგუშეთის, ნორთობურო დაღესტანც, საქორთუოს - პანკისიშ ლეხერც დო ხოლოშ-ბჟაეიოლუშ ქიანეფც (ჩეჩენეფიშ დიასპორა), ოდო გჷშაკერძაფილო იორდანიას ოხორანც.
ოფიციალური სტატუსი
[რედაქტირაფა | წყუშ რედაქტირაფა]ჩეჩენური ნინა ჩეჩნეთის (ავტ. რესპუბლიკა რუსეთის ფედერაციაში) ოფიციალური ნინა რე.
დიალექტეფი
[რედაქტირაფა | წყუშ რედაქტირაფა]ჩეჩენურიშ დიალექტეფიე:
- რზენიშ დიალექტი
- ითონჴალური
- მელხური
- ქისტური
- ჭებერლოური
- აჴიური
- შაროული
ბგერაშობური აკოდგინალობა
[რედაქტირაფა | წყუშ რედაქტირაფა]ჩეჩენურც უღუ ხონარიელეფიშ დო წოროხონარიელეფიშ რთული სისტემა. ხონარიელეფიშ სისტემას, ხუთი ძაკი ხონარიელიშ მოხ, მაპალუაფუ გჷნძე, უმლაუტიზაფილი, უმლაუტიზაფილ-გჷრძე დო ინწრო ხონარიელეფი. წოროხონარიელეფიშ სისტემათ ჩეჩენური ხოლოს გერე ქორთულწკმა. ჩეჩენურც, ქორთულშე გოშხვანერაფათ უღჷ სუმი სპეციფიკური წოროხონარიელი: ფარინგალური მჟღერი ჵ, ფარინგალური ჸუნგა ჰჸ დო ლარინგალური აბრუპტივი.
მორფოლოგიური სხუნუა
[რედაქტირაფა | წყუშ რედაქტირაფა]ჩეჩენურც რსებენც ხუთი გრამატიკული კლასი: 1) მუმაკოჩიშ (შინიე ვ-), 2) ოსურიშ (შინიე ჲ-), 3) მეკონიშ (შინიე დ-), 4) აბსტრაქტულ ცნებეფიშ (შინიე ჲ-) დო 5) ნოტყეფიშ (შინიე ბ-), მორო გრამატიკულ კლასეფიშ სისტემაშა ცნებეფიშ რხველაფაშ პრინციპეფი დიო ვა რე დოდგინელი. ჯინჯიერი რთინეფი რე: ჯოხობური, მოთხობელური, ნათესობური, მეჩამობური, გამსჭვალვითი, ქიმინჯობური:
ჯოხ. სთაგ "კოჩ" თხობ. სთაგა "კოჩიქ" ნათ. სთაგან "კოჩიშ" მეჩ. სთაგანა "კოჩის" გამსჭ. სთაგახ "კოჩის" ქიმინჯ. სთაგაცა "კოჩით, კოჩწკჷმა"
ჩეჩენურც უღუ თაშნეშე ვითოხუთშახ ლოკატიური (აბანობური) რთინა.
ჩეჩენური კილოთა იუღულაფუაფუ კლასეფიშ მეჯინათ. გინმალი კილოთას ეიშანუაფუ ობიექტიშ კლასი: სან ვოშას ზუდა ჲიგირა "ჩქიმი ჯიმაქ ჩილი ქჷმიჸუნჷ", უგინმალუს - სუბიექტიშ: სუო წა ვე'ანა "მა (მუმაკოჩი) ჸუჩა ქუმობრთი". კილოთას უღუ რთული ბორჯი-კილოეფიშ სისტემა - მუჭოთ სინთეზური ('ოოხუ "ხონუნც") თეში ანალიზური ('ოოხუშ ვუ "ხონუნც,ხონუაშ პროცესისიე") ფორმეფი.
ლექსიკა
[რედაქტირაფა | წყუშ რედაქტირაფა]ჩეჩენურც ღმალიერი დორხველი ლერსიკური ფონდი უღჷ. აფხვადუნა ნასერსეხებუ ზიტყვეფი ქორთულიშე, ოსურიშე, არაბულ-სპარსულიშე, თურქულიშე, დაღესტანური ნინეფიშე დო რუსულიშე
ისტორია
[რედაქტირაფა | წყუშ რედაქტირაფა]ალმახანური ჩეჩენური ოლიტერატურე ნინაქ დირსხუ 1917-ის ოქტომბერიშ რევოლუციაშ უკული. ჩეჩენური ანბანი ლათინურ გრაფიკაშა აკოქიმინჷ ხალიდ ოშაევქ 1925 წანას. თეიშახ გჷმირინუაფუდ არაბული გრაფიკა - თ.გ. "აჯამური ჭარალუა", ნამუთ შეიხ შამილიშ დოვალაფათ აკიმუშუ დაღესტანარ მოლაქ დიბირ-ყადი ხუნძახარქ. 1938 წანაშე ჩეჩენური გრაფიკაქ დითირუ - ახალი ანბანი კირილიცაშა გეპონუათ აკიმუშეს (რუსულ ანბანც გითმიაძინუდ ასოეფიშ აკოართაფეფი დო ლათინური ართიანი). 1992 წანას, ჩეჩნეთიშ რესპუბლიკა-იჩქერიაშ გჷმოცხადაფაშ უკული, ჭარალუა გეგნიჸუნეს კჷნე ლათინურ გრაფიკაშა, ნამუსუთ ამდღა ხოლო ირინუანა კირილიცაშ პარალელურო.
ჭარალუა
[რედაქტირაფა | წყუშ რედაქტირაფა]| კირილიცა | ჯოხო | ლათინურიშ ექვივალენტი | ჯოხო | იპა |
|---|---|---|---|---|
| А а | а | A a | a | /ə/, /ɑː/ |
| Аь аь | аь | Ä ä | ä | /æ/, /æː/ |
| Б б | бэ | B b | be | /b/ |
| В в | вэ | V v | ve | /v/ |
| Г г | гэ | G g | ge | /ɡ/ |
| ГI гI | гIа | Ġ ġ | ġa | /ɣ/ |
| Д д | дэ | D d | de | /d/ |
| Е е | е | E e | e | /e/, /ɛː/, /je/, /ie/ |
| Ё ё | ё | yo | /jo/ etc. | |
| Ж ж | жэ | Ƶ ƶ | ƶe | /ʒ/, /dʒ/ |
| З з | зэ | Z z | ze | /z/, /dz/ |
| И и | и | I i | i | /ɪ/ |
| Ий ий | Ii ii | /iː/ | ||
| Й й (я, ю, е) |
доца и | Y y | doca i | /j/ |
| К к | к | K k | ka | /k/ |
| Ккх ккх | Kk kk | /kː/ | ||
| Кх кх | кх | Q q | qa | /q/ |
| Кхкх кхкх | Qq qq | /qː/ | ||
| Къ къ | къа | Q̇ q̇ | q̇a | /q’/ |
| КI кI | кIа | Kh kh | kha | /k’/ |
| Л л | лэ | L l | el | /l/ |
| М м | мэ | M m | em | /m/ |
| Н н | нэ | N n | en | /n/ |
| О о | о | O o | o | /o/, /ɔː/, /wo/, /uo/ |
| Оь оь | оь | Ö ö | ö | /ɥø/, /yø/ |
| П п | пэ | P p | pe | /p/ |
| Пп пп | Pp pp | /pː/ | ||
| ПI пI | пIа | Ph ph | pha | /p’/ |
| Р р | рэ | R r | er | /r/ |
| РхI рхI | Rh rh | /r̥/ | ||
| С с | сэ | S s | es | /s/ |
| Сс сс | Ss ss | /sː/ | ||
| Т т | тэ | T t | te | /t/ |
| Тт тт | Tt tt | /tː/ | ||
| ТI тI | тIа | Th th | tha | /t’/ |
| У у | у | U u | u | /uʊ/ |
| Ув ув | Uu uu | /uː/ | ||
| Уь уь | уь | Ü ü | ü | /y/ |
| Ф ф | фэ | F f | ef | /f/ |
| Х х | хэ | X x | xa | /x/ |
| Хь хь | хьа | Ẋ ẋ | ẋa | /ʜ/ |
| ХI хI | хIа | H h | ha | /h/ |
| Ц ц | цэ | C c | ce | /ts/ |
| ЦI цI | цIа | Ċ ċ | ċe | /ts’/ |
| Ч ч | чэ | Ç ç | çe | /tʃ/ |
| ЧI чI | чIа | Ç̇ ç̇ | ç̇e | /tʃ’/ |
| Ш ш | шэ | Ş ş | şa | /ʃ/ |
| Щ щ | щэ | |||
| (Ъ) ъ | чIогIа хьаьрк | Ə ə | ç̇oġa ẋärk | /ʔ/ |
| (Ы) ы | ы | |||
| (Ь) ь | кIеда хьаьрк | |||
| Э э | э | E e | e | /e/ etc. |
| Ю ю | ю | yu | /ju/ etc. | |
| Юь юь | юь | yü | /jy/ etc. | |
| Я я | я | ya | /ja/ etc. | |
| Яь яь | яь | yä | /jæ/ etc. | |
| I I | Iа | J j | ja | /ʡ/, /ˤ/ |