აცტეკური კალენდარი

ვიკიპედია-შე
ნავიგაციაზე გადასვლა ძიებაზე გადასვლა
სტატიეფი აცტეკეფიშ გეშა
აცტეკეფიშ ცივილიზაცია
Aztec calendar.svg
ჯარალუა
აცტეკეფიშ ნინა
რელიგია
მითოლოგია
ფილოსოფია
კალენდარი
მედიცინა
ისტორია
აცტლანი
კოდექსეფი
ოლიმარი ცელუანობა
აცტეკეფიშ სუმეფიშ რსხუ
აცტეკეფიშ იმპერიაშ ეჭოფუა ესპანარეფიშით
ტენოჩტიტლანიშ დონთხაფა
წუხირიშ სერი
მონტესუმა II
ერნან კორტესი
კალენდარი
მუნაჩემეფი კალენდარშენი
კალენდარიშ
ტიპი

ბჟაშ, თუთაშ, თუთა-ბჟაშ

კალენდარული
ხანი
ნარკეფიშ
დინოხუნაფა

შხვა კალენდარი
ალბანური · არმელინა · სომეხური: აიკიდური, ქირსიანული · ასირიული · აცტეკური · ბაჰაი · ბენგალური · ბუდისტური · ბაბილონური · ბიზანტიური · ვიეტნამური · გილბურდა · ჰოლოცენური · გრიგორიანული · ქორთული · დარიული · ჯვეშბერძენული · ჯვეშეგვიპტური · ჯვეშინდური · ჯვეშსპარსული · ჯვეშსლავური · ურიული · ზოროასტრიული · ინდოური · ინკეფი · ირანული · ირლანდიური · ისლამური · კელტური · ჩინური · კონტა · კოპტური · მალაიური · მაია · მასონური · მინგო · ნეპალური · ახალიულიანური · პროლეპტიკური: იულიანური, გრიგორიანული · რომაული · რუმიული · სიმეტრიული · სხუნუური · სტაბილური · ტამილური · ტაილანდური: თუთაშ, ბჟაშ · ტიბეტური · სუმსეზონამი · ტუვური · თურქმენული · ფრანგული · ხაკასიური · ქანაანური · ჰარაპული · ჩუჩხე · შვედური · შუმერული · ეთიოპიური · იულიანური · იავური · იაპონური

აცტეკური კალენდარი თაშნეშე აცტეკეფიშ კალენდარი — ბორჯიშ გოზჷმუაშ სისტემა, გჷმირინუაფუდეს მესოამერიკულ კათეფი. მაართაშე თე სისტემა უღუდეს ოლმეკეფს, დოხოლაფირო, 3500 წანაშ კინოხ, მუშ შედეგო თიქ გიფაჩჷ ცენტრალური მექსიკაშ კულტურეფს დო კათეფს შქას, თინეფს შქას: მაიას, საპოტეკეფს დო აცტეკეფს.

კალენდარი აკმოდირთუდჷ ჟირი პარალელური ციკლიშე: საარო 365-დღალამი ჰიუპოუალი (ნაუატ. xiuhpohualli, მუთ შანენს „წანეფიშ კოროცხუას“, ომანგჷ მაიაშ კალენდარ ხააბის) დო რიტუალური 260-დღალამი ტონალპოუალი (ნაუატ. tonalpohualli, მუთ შანენს „დღალეფიშ კოროცხუას“ ვარდა „ბედჭარაშ კოროცხუას“, ომანგუ მაიაშ კალენდარ ცოლკინუს). ჰიუპოუალი დო ტონალპოუალი ართიანს უხვადუდეს ირ 52 წანმოწანაშე ართშა დო აკმოქიმინუნდჷ თ.გ. „ოშწანურას“, ნამუსჷთ „ახალი დაჩხირი“ ჯოხოდჷ. აცტეკეფს წანდეს, ნამჷ-და ირ 52-წანიანი ციკლიშ დალიას, ორენს ოშქურანობა ომურქუდჷ, თეშ გეშა ახალი ციკლიშ დოჭყაფას დიდი დღახუეფით დჷთმოხვადუდეს. ოში „ოშწანურა“ აკმადგინანდჷ 5200-წანიან ერას, ნამუსჷთ ჯოხოდჷ „ბჟა“. თე სისტემეფიშ მეჯინათ, ასე ჩქი ბცხოვრენთ მახუთა ერას, „ოთხ დიხაშნწალუას“, ნამუშ "ბჟა" რე ღორონთი ტონატიუ.

აცტეკეფს მიოჩქჷდეს, ნამჷ-და ჟირხოლო კალენდარს ღორონთიერი გოჭყაფა უღუდჷ: მაართას მითმურსხუანდეს კეცალკოატლის, მაჟირას — ოჰომოკოს დო სიპაკტონალს, ასტროლოგიაშ დო კალენდარეფიშ ღორონთეფწკჷმა.

კალენდრული წანმოწანა იჭყაფუდჷ ბჟაეიოლურ ჰორიზონტის პლეადეფიშ გჷმორჩქინაწკჷმა ართო.

ბჟაშ ქუაშ რეპლიკა,თაშნეშე ჩილათერო უჯოხონა „აცტეკეფიშ კალენდარი“.

საერო კალენდარი[რედაქტირაფა | წყუშ რედაქტირაფა]

Searchtool-80%.png თარი სტატია : ჰიუპოუალი.

საერო კალენდარიშ ოსხირო ეჭოფილი რდჷ ბჟაშ წანმოწანა. თე კალენადრიშ მეშქაშობათ აცტეკეფი გებულენდეს თარიღეფს დო თი რიტუალეფიშ დო ცერემონიეფიშ ხანგჷნძობას, ნამუთ ოფუტეშ მეურნობაწკჷმა რდჷ მერსხილი. კალენდარი აკმოდირთუდჷ 18 თუთაშე, ირს 20 დღათ. ხუთი დღა აკმადგინანდჷ ართ მარას. წანმოწანა ასტრონომიულიშ ომანგე ქოჸოფედჷკონ, წანაშ ბოლოს უძინანდეს ნემონტემეფს — 5 ცაიორ დღას.

ნარკი წანმოწანაშ პრობლემა იჭკირუდჷ ირ ოთხ წანმოწანას ართი დღაშ გომაჟირაფათ. გრიგორიანულ კალენდარწკჷმა ზუსტი წოროფარდობაშ აკოქიმინუაქ ვემიხუჯინჷ, მარა მიარე ავტორი ვარაუდენს, ნამჷ-და აცტეკეფიშ წანმოწანა ფურთუთაშ მაართა დღალეფს იჭყაფუდჷ.

ჰიუპოუალიშ წანა ეთმეჭოფუნდჷ ართ-ართ ჯოხოდვალაშ თი 52 კომბინაციაშე, ნამუთ აკმოდირთუდჷ 1-შე 13 რიცხუეფიშ დო ტონალპოუალიშ ოთხი სიმბოლოშე (ქოძირით გიმე): კალი (ჸუდე), ტოჩტლი (ყურდგელი), აკატლი (ლარჭემი), ტეკპატლი (კაჟი). სამნაგათ, ერნან კორტესიქ აუხვადჷ მონტესუმა II-ს 1-ა ლარჭემიშ მა-8 ბორიაშ წანას (ანუ 1519 წანაშ 8 გერგობათუთას).

თუთაშ ჯოხო მაფორალი ღორონთი დო რიტუალეფი
1 ატლკაუალო (წყარიშ მეჭყვიდუა) ტლალოკი, ჩალჩიუტლიკუე ბაღანეფიშ მსხვერპლო შეწირუა წყარიშ ღორონთიერეფშო
2 ტლაკაჰიპეუალისტლი (ადამიერეფიშ გოტყაბარუა) ჰიპე-ტოტეკი მალიმორეფიშ მსხვერპლო შეწირუა; ქურუმიშ სხაპუა გოტყაბარელჷ ტყებწკჷმა
3 ტოსოსტონტლი (მორჩლი სიკურცხე) კოატლიკუე, ტლალოკი მსხვერპლიშ კანიშ ნთხორუა, ბაღანეფიშ მსხვერპლო შეწირუა
4 უეიტოსოსტლი (დიდი სიკურცხე) სენტეოტლი, ჩიკომეკაკოატლი ახალი ლაიტიშ კურთხუა; ძღაბიშ მსხვერპლო შეწირუა
5 ტოჰკატლი (გოლოფა) ტესკატლიპოკა, უიცილოპოჩტლი ღორონთიერეფიშ გჷმოხანტუალობეფიშ მსხვერპლო შეწირუა
6 ეცაკლუალისტლი (ოჭკომალი ლაიტშე დო ხაჯიშე) ტლალოკი წყარიშ ღორონთიერეფიშ გჷმოხანტუალობეფიშ რიტუალური შქვიდაფა; რიტუალური გჷმობონუეფი დო სხაპუა
7 ტეკუილუიტონტლი (ღორონთიერეფიშ მორჩილი შუმჭკომი) ჰუიჰტოჩიუალი, ჰოჩიპილი ღორონთირეფიშ გჷმოხანტუალობეფიშ მსხვერპლო შეწირუა
8 უეიტეკუიუტლი (ღორონთირეფიშ დიდი შუმჭკომი) ჰილონენი ახალნორდი ლაიტიშ ოსურღორონთიშ დღახუ
9 ტლაჰოჩიმაკო (პიოლეფიშ დაბადება) უიცილოპოჩტლი ღორონთეფიშ არძა გჷმოხანტუალა ისქვამებუ პიოლეფიშ გვჷრგვინეფით. ლაიტიშ წკარეფით დო ინდურიშ შუმჭკომი.
10 ჰოკოტლუეცი (ჸოფიერობაშ დონთხაფა)
უეიმიკაიუიტლი (ღურელეფიშ დიდი შუმჭკომი)
ჰიუტეკუტლი რიტუალური რკინება; დაჩხირიშ ღორონთეფშო მსხვერპლიშ შეწირუა (მსხვერპლიშ ჭუალა).
11 ოჩპანისტლი (შარაშ ხუშუა) ტლასოლტეოტლი ჸუდეეფიშ დო შარეფიშ ხუშუა; ლჷმაშ იმიტაცია
12 ტეოტლეკო (ღორონთეფიშ დორთინა) ტესკატლიპოკა ღორონთეფიშ დიხაუჩაშა დორთინაშ პატიოცემელო მიგომორძგუე ცერემონიეფი; რიტუალური შუმაფა, დაჩხირამი მსხვერპლეფშეწირუეფი
13 ტეპეიუიტლი (გვალეფიშ შუმჭკომი) ტლალოკი ცერემონიეფი, ნამუთ მენძღვიებული რე გვალაშ ჭვემეფიშ ღორონთეფშო. ადამიერული მსხვერპლეფშეწირუეფი დო რიტუალური კანიბალიზმი
14 კეჩოლი (ძვირფასი ბურდღა) მიჰკოატლი-კამაჰტლი რიტუალური მეჯინობა; ნომეჯინუშ მსხვერპლო შეწირუა დო რიტუალური შუმჭკომი
15 პანკეცალისტლი (შილაშ ეკინა) უიცილოპოჩტლი ჸუდეეფი დო ჯალეფი ისქვამებუ ქაღარდიშ შილეფით; პროცესია; მასობური მსხვერპლეფშეწირუეფი
16 ატემოსტლი (წყარეფიშ გიმოშქუმალა) ტლალოკი წყარიშ ღორონთეფიშ საპატიცემო დღახუ; ბაღანეფიშ დო ჭკოლარეფიშ მსხვერპლო შეწირუა
17 ტიტიტლი (გოზინდუა) ილამატეკუტლი ჭვემაშ გჷმაჭანაფალი მაგიური რიტუალეფი; ოსურეფიშ ლახუა, ჭაშ ტომარეფით ოსურეფიშ ლახუა, თშ ნამჷ-და თინეფი ინგარდანი
18 ისკალი (ღურელეფიშ ჩხონაფა) ჰიუტეკუტლი ღორონთეფიშ ფიგურეფიშ გჷნოკეთება ამარანტიშ ცომიშე; ტამალესეფით დო ჩანარეფით შუმჭკომი
ნემონტემი (ცაიორი დღალეფი) ხუთი დღა რიტუალეფიშ დო პოსტეფიშ უმუშო.

წიმინდე კალენდარი[რედაქტირაფა | წყუშ რედაქტირაფა]

Searchtool-80%.png თარი სტატია : ტონალპოუალი.

საერო კალენდარიშ მოხ, აცტეკეფი გჷმირინუანდეს წიმინდე კალენდარ ტონალპოუალის ხოლო. თე წიმინდე კალენდარქ დინიჭარჷ „დღალეფიშ წინგშა“, ტონალამატლის, ნამუთ წჷმარინუანდჷ მესოემარიკულ კოდექსის ტყებიშ ვარდა ქერქიშ ქარღადის, ნამუშ ოსხირს პაპა „ტონალპოუკე“ ადგინენდჷ ჰოროსკოპის დო კოროცხუნდჷ ჯგირმაკორინე დო გლახამაკორინე დღალეფს.

ირ დღას იშანუანდჷ რიცხუეფიშ კომბინაცია 1-შე 13-შახ დო დღალეფიშ 20 შანშე ართ-ართი, თეშნერო ირ დღას მუში უნიკალური ეშანუა უღუდჷ. გვალო თეჯგურა 260 კომბინაცია არსებენს, მუთ საბოლოოთ 260-დღალამი წიმინდე წარმოწანას ირზენს. ახალი დღაშ დოჭყაფაშე თარიღის აძინუდჷ ართამი და ახალი შანი. თეშნერო, მაართა მარა იჭყაფუდჷ დღა 1-ა ნიანგის, უკული გეჸუნდჷ მა-2 ბორია, მა-3 ჸუდე, მა-4 ხვილარი დო თაშ უკული დღა მა-13 ლარჭემშახ. თეშ უკული რიცხუეფი იმაჟირებუდჷ, შანეფი რანწკიშ მეჯინათ ინწკარუდჷ: მაჟრა მარა იჭყაფუდჷ 1-ა იაგუარს დო ითებუდჷ მა-13 ქალას დო თ.უ. ხვალე 260 დღაშ უკული (13×20) არძა რიცხუ დო სიმბოლო უხვადუდჷ დო იმაჟირებუდჷ კომბინაცია 1-ა ნიანგი.

კოროცხუნდეს, ნამჷ-და ირ სიმბოლოს მართჷნდჷ ღორონთი ვარდა ოსურღორონთი, პარალელურო თინეფი მერსხილი რდეს ჰორიზონტიშ კუნთხუეფწკჷმა (სათიშ ისინდიშ სააწმარენჯით, ბჟეიოლიშ კუნთხუშე, სოიშე ბჟა ეშმურსჷნ). 13-დღალამ ბუნას ჯოხოდჷ ტრესენა (trecena, ესპ. trece — ვითოსუმი). ირ თეჯგურა ბუნას მუში მაფორალი ჸუნდუ ღორონთიერეფშე.

დღალეფიშ ჯოხოეფი[რედაქტირაფა | წყუშ რედაქტირაფა]

დღალეფიშ ჯოხოეფი (სათიშ ისინდიშ სააწმარენჯოთ):

  • სიპაკტლი — ნიანგი
  • ეჰეკატლი — ბორია
  • კალი — ჸუდე
  • კუეცპალინი — ხვილარი
  • კოატლი — გვერი
  • მიკისტლი — ქალა (ღურა)
  • მასატლი — ირემი
  • ტოჩტლი — ყურდგელი
  • ატლი — წყარი
  • იცკინტლი — ჯოღორი
  • ოსომატლი — ქია
  • მალინალი — ოდიარე (ორთა)
  • აკატლი — ლარჭემი
  • ოცელოტლი — იაგუარი (ოცელოტი)
  • კუაუტლი — არწი
  • კოსკაკუაუტლი — სვავი
  • ოლინი — ყარაფი (დიხაშნწალუა)
  • ტეკპატლი — კაჟი (კაჟიშ ხამუ)
  • კიაუიტლი — ჭვემა
  • ჰოჩიტლი — პიოლი

დღალეფიშ შანეფი[რედაქტირაფა | წყუშ რედაქტირაფა]

კალენდარი ტონალპოუალი კოროცხჷნს დღალეფიშ 20 შანს. თინეფიშ გჷმოხანტუაშ მუსხირენ ვარიანტი არსებენს. გიმე მოჩამილი რე შანეფი მალიაბეკიანოშ კოდექსიშე.

სიმბოლო ჯოხო ნაუატლიშა ღორონთიერობა ნოთანგი ჰორიზონტიშ კუნთხუ
Cipactli.jpg Cipactli ტონალტეკუტლი ნიანგი ბჟაეიოლი
Ehecatl2.jpg Ehēcatl კეცალკოატლი ბორია ოორუე
Calli.jpg Calli ტეპეიოლოტლი ჸუდე ბჟადალი
Cuetzpalin.jpg Cuetzpalin უეუეკოიოტლი ხვილარი ობჟათე
Coatl.jpg Cōhuātl ჩალჩიუტლიკუე გვერი ბჟაეიოლი
Miquiztli.jpg Miquiztli ტეკისტეკატლი ქალა
ღურა
ოორუე
Mazatl.jpg Mazātl ტლალოკი ირემი ბჟადალი
Tochtli.jpg Tōchtli მაიაუელი ყურდგელი ობჟათე
Atl3.jpg Ātl ჰიუტეკუტლი წყარი ბჟაეიოლი
Itzcuintli.jpg Itzcuintli მიკტლანტეკუტლი ჯოღორი ოორუე
Ozomatli.jpg Ozomahtli ჰოჩიპილი ქია ბჟადალი
სიმბოლო ჯოხო ნაუატლიშა ღორონთიერობა ნოთანგი ჰორიზონტიშ კუნთხუ
Malinalli.jpg Malīnalli პატეკატლი ორთა ობჟათე
Acatl.jpg Ācatl ტესკატლიპოკა ლერწამი ბჟაეიოლი
Ocelotl.jpg Ocēlōtl ტლასოლტეოტლი ოცელოტი
იაგუარი
ოორუე
Cuauhtli.jpg Cuāuhtli ჰიპე-ტოტეკი არწი ბჟადალი
Cozcacuauhtli.jpg Cōzcacuāuhtli იცპაპალოტლი სვავი ობჟათე
Olin (Aztec glyph from the Codex Magliabechiano).jpg Ollīn ჰოლოტლი ყარაფი
დიხაშნწალუა
ბჟაეიოლი
Tecpatl.jpg Tecpatl ჩალჩიუტოტოლინი კაჟი
კაჟიშ ხამუ
ოორუე
Quiahuitl.jpg Quiyahuitl ჩანტიკო ჭვემა ბჟადალი
Xochitl.jpg Xōchitl ჰოჩიკეცალი პიოლი ობჟათე

ბორიაშ დო ჭვემაშ შანეფი ომანგჷ ბორიაშ ღორონთი ეჰეკატლიშ დო ჭვემაშ ღორონთი ტლალოკიშ გჷმოხანტუალეფს.

ტრესენეფი[რედაქტირაფა | წყუშ რედაქტირაფა]

ირ ტრესენას 260-დღალამი ციკლიშე ომანგუ მუში ღორონთიერობა:

ტრესენა ღორონთიერობა
1 ნიანგი — 13 ლარჭემი ომეტეოტლი
1 იაგუარი — 13 ქალა კეცალკოატლი
1 ირემი — 13 ჭვემა ტეპეიოლოტლი
1 პიოლი— 13 ოდიარე უეუეკოიოტლი
1 ლერწამი — 13 გვერი ჩალჩიუტლიკუე
1 ქალა — 13 კაჟი ტონატიუ
1 ჭვემა — 13 ქია ტლალოკი
1 ოდიარე — 13 ხილარი მაიაუელი
1 გვერი — 13 დიხაშნწალუა ჰიუტეკუტლი
1 კაჟი — 13 ჯოღორი მიკტლანტეკუტლი
ტრესენა ღორონთიერობა
1 ქია — 13 ჸუდე პატეკატლი
1 ხვილარი — 13 ყურშუფი იცტლაკოლიუკი
1 ყარაფი — 13 წყარი ტლასოლტეოტლი
1 ჯოღორი — 13 ბორია ჰიპე-ტოტეკი
1 ჸუდე — 13 არწი იცპაპალოტლი
1 სვავი — 13 ყურდგელი ჰოლოტლი
1 წყარი — 13 ნიანგი ჩალჩიუტოტოლინი
1 ბორია — 13 იაგუარი ჩანტიკო
1 არწი — 13 ირემი ჰოჩიკეცალი
1 ყურდგელი — 13 პიოლი ჰიუტეკუტლი

მაართაწყუეფი[რედაქტირაფა | წყუშ რედაქტირაფა]

ლიტერატურა[რედაქტირაფა | წყუშ რედაქტირაფა]

რესურსეფი ინტერნეტის[რედაქტირაფა | წყუშ რედაქტირაფა]