ტიბეტი

ტიბეტი

ტიბეტიშ შილა

ტიბეტი (ტიბ. བོད་) — ისტორიული რეგიონი ტიბეტიშ პლატოს, აზიას, ჰიმალაიშ გვალეფიშ ოორუეშე. ტიბეტი თარო დოხორელი რე ტიბეტარეფით. რეგიონიშ ოშქაშე სიმაღალა 4 900 მეტრი რე ზუღაშ დონეშე დო თე მაძირაფალით, ტიბეტი დიხაუჩაშ უმაღალაში რეგიონი რე. თიში ეპითეტი რე „მოსოფელიშ ორთვალი“. ტიბეტიშ თარი დო უჯვეშაში ნოღა დო ნანანოღა რე - ლჰასა.

ტიბეტი მიშმურს ჩინეთიშ აკოდგინალუაშა ავტონომიური რეგიონიშ სახეთ.

ჯოხოდვალა

ჰიმალაი, ტიბეტიშ პლატოშ ოორუე ფარგა

ტიბეტურ ნინას ენდონიმი (ტიბეტიშ ჯოხოდვალა ტიბეტურო) - „བོད“ (ბოდ) შანენს ტიბეტის ვარდა ტიბეტიშ პლატოს, თაშნეშე თინა შანენს უ-ცანგიშ რეგიონიშ ცენტრის. კანკალე მენცარიშ არზით დინნაჭარა „ტიბეტი“ მაართათ ანტიკური კათაშ „ბაუტაიმიშ“ ნაწარმეფს ერიტრეაშ ზუღაშ პერილს (დოხოლაფირო I ოშწანურა) დო პტოლემეშ გეოგრაფიას (დოხოლაფირო II ოშწანურა) აფხვადჷნა.

ისტორია

ტიბეტიშ სახენწჷფოქ დირსხუ VII ოშწანურას. XIII-XIV ოშწანურეფს მონღოლეფიშ პატჷნალაშ გიმე რდეს. XVII ოშწანურას ბუდისტური (ლამაისტური) სექტაშ მადუდე გელუგპა დალაი-ლამა ქიანაშ ოშურიელე დო ოერე ხემანჯღვერო გინირთჷ. XVIII ოშწანურაშ დაჭყაფუშე ტიბეტი ჩინეთიშ დო მონღოლეთიშ ჸუჯმეღალიშ ობიექტი რდჷ. თე დებას გიმორძგვეს ჩინარეფქ დო ლჰასას მორჩილი გარნიზონი ქინარინეს, თე ბორჯიშოთ დალაი-ლამას დუთხილეს სუვერენალა დინოხოლენ საქვარეფს. 1904 წანას ტიბეტშა მიშაჸონაფილქ იჸუ ინგლისარეფიშ ჯარეფქ რუსეთიშ ჟიგოლინაშე თხილუაშ საბაბით. 1910 წანას ჩინეთი ტიბეტშა მიშაჭკირუას ზადჷნდჷ, მარა რევოლუციაქ ეკუფაჩჷ გეგმეფი. ჩინეთის კომუნისტური რეჟიმიშ გომანგარაფაშ უკული, 1950 წანას ტიბეტიქ ოკუპირაფილქ იჸუ. აწმარენჯალაშ ყარაფის დუდს გეუდირთჷ დალაი-ლამა XIV-ქ, ქიდიჭყჷ პარტიზანულ ლჷმაქ, ნამუთ 1959 წანას ქჷნაშკვიდეს. დალაი-ლამაქ ინდოეთის ქომიკაფორუ დუდი. 1965 წანას აკიხანდჷ ტიბეტიშ ავტონომიურ რაიონქ. გოეროქ ვაართი რეზოლუცია მიღჷ ტიბეტის ადამიერეფიშ ნებეფიშ დორღვევაშ ფაქტეფიშენი.

გეოგრაფია

ტიბეტიშ ფართობი (უ-ცანგიშ, ლხამიშ დო ამდოშ პროვინციეფიშ დინოკოროცხუათ) — 1,2 მლნ კმ².

ტერიტორიაშ ოშქაშე სიმაღალა: ზუღაშ დონეშე 4000 მ.

ტიბეტიშ ტერიტორიას, მიარე შხუ წყარმალუს უღჷ ოდუდე, ნამუთ გიშმახჷრჩანა შხვა კათეფით დოხორელ ტერიტორიეფს დო თეშ გეშა, თე წყარმალუეფიშ ჯოხოდვალეფი რჩქინელი რე თე კათეფიშ ნინეფშა (დინოხუნელი რე ბირცხეფს), დო ვართ ტიბეტურო. თენეფი რე იარლუნგ-ცანგლო (ბრაჰმაპუტრა), მა-ჩუ (ჸვინთელი წყარმალუ), ჯი-ჩუ (იანძი), სენგე-ცანგლო (ინდი), პუნგ-ჩუ (ინდ.: არუნი), ნაგ-ჩუ (ბირმ.: სალუინი) დო ძა-ჩუ (მეკონგი).

ტიბეტიშ უდიდაში ტობეფი: ცონაგი, ნამ-ცო, იამჯო-იუმცო, მაპამ-იუმცო (მანასაროვარი), მიგრიგიანგჯამ-ცო.

ოშქაშე ტემპერატურა: 14 °C კვირკვეს დო −4 °C ღურთუთას.

ნოლექეფიშ ოშქაშე მუდანობა: მანგარო იშხვეებუაფუ, ბჟადალ აკანეფს 1 მმ ღურთუთას დო 25 მმ კვირკვეს; ბჟაეიოლ აკანეფს 25—30 მმ ღურთუთას დო 80 მმ კვირკვეს.

სასარგებელე დინოხურიშეფი: 126 შხვადოშხვა მინერალი, ნამუეფს შქასიე ბორაკო, ურანი, რკინაშ მადენი, ქრომიტი, ორქო, ლითიუმი, ბოქსიტი, ლინჯი, ნოშქერი, ჯიმუ, ქარსი, კალა, ნაფთობი დო შხვ.

საინტერესო ფაქტეფი

• 1920-იან წანეფს ტიბეტის ჩხვინდიშ დო ჸუჯიშ ოგაფური არსებენდჷ.
• 2001—2006 წანეფს, ქჷდარჩეს რკინაშ შარაშ მაღალგვალაშ მუნაკვათი გოლმუდი — ლჰასა. მუნაკვათიშ 1142 კმ-შე — 969 კმ იდვალუაფუ ზუღაშ დონეშე 4 კმ-შე მეტის, ხოლო რე ჸალაიბონს დოგაფილი რკინაშ შარა, ნამუთ ზუღაშ დონეშე 5 კმ-შე მეტის იდვალუაფუნ. მაშარუეფიშ ვაგონეფს, რკინაშ შარაშ მაღალგვალამ მუნაკვათეფს ავტომატიზირაფილო მითმიაჭირინუაფუ ჟანგბადი, მუჭოთ კონდიციონირებაშ სისტემათინ, თეშ ინდივიდუალურო, ირ აბანშო ხოლო.

რესურსეფი ინტერნეტის

• ტიბეტური რესურსეფი კოლუმბიაშ უნივერსიტეტიშ ბიბლიოთეკა
• ბრიტანალი ფოტოგრაფეფიშ ტიბეტიშ სურათეფი 1920-1950 Archived 2010-10-13 ვებ-ხასჷლას Wayback Machine.
• ტიბეტიშ სურათეფი
• ტიბეტიშ ისტორია
• ტიბეტური ნინა
• ტიბეტიშ ფოტო გალერეა Archived 2019-05-24 ვებ-ხასჷლას Wayback Machine.
• ტიბეტური კულტურა