ჩინური ფილოსოფია

ინი დო იანიშ სიმბოლო

ჯვეში ჩინეთის ფილოსოფიური სკოლეფქ წჷმიქიმინჷ ჯვ. წ. VI-III ოშწანურეფს. ჩინური ფილოსოფიაშ გოვითარაფაშა დიდი გოლინა იღვენუ მითოლოგიაქ დო ჯვეში ნაჭარა ძეგლეფქ „ი ძინქ“ — „გინოქიმინუეფიშ წინგიქ“ დი „ში ძინქ“ — „ისტორიეფიშ წინგიქ“.

გოფაჩლი სქემაშ მეჯინათ, ჩინური ფილოსოფიაშ გოვითარაფაშ ისტორია ოთხ პერიოდო ირთუ: 1. ჯვეში ფილოსოფია (ჯვ. წ. VI-III ოშწანურეფი); 2. შქა ოშწანურეფიშ ფილოსოფია (ჯვ. წ. III-ახ. წ. XIX ოშწანურა შქა პერიოდშახ); 3. ახალი ბორჯიშ ფილოსოფია (XIX ოშწანურაშ შქა პერიოდშე 1919 წანაშახ); 4. უახალაში პერიოდი (1919 წანაშე ასეშა).

ჩინებული რე ჯვეში ჩინური ფილოსოფიაშ ამშვი კლასიკური სკოლა: კონფუციანარობა, დაოსიზმი, მოიზმი, ლეგიზმი („კანონიკეფი“ ანუ ფაძია), ნატურფილოსოფიური (ბარჯალა მატერიალიზმი) დო ნომინალისტური სკოლა (მინძია). თე სკოლეფიშ გჷმოქიმინუა დო გოვითარაფა ორხველჷ ჩინეთიშ ისტორიაშ თაშ ჯოხოდვალირი ორქოშ ხანას.

ჩინეთიშ იდეოლოგიურ-კულტურულ რინას დიდი როლი არსულუ კონფუციანარობაქ. თიშ უმოსო ეთიკურ-რელიგიური პრობლემეფი ოხოლუ, ხვილაფაშ ცენტრის გერე ადამიერი, ნამუშ რინა ჭარაშა დოჸუნელო იცხადებუ. ჭარა ჟიცაშე რე გოთანჯილი, დიხაშურ ჸოფას ტიანდაო ანუ ჟიცაშ კანონი მართჷნს. მაჟირა დიდი გოლინა სკოლა რდჷ დაოსიზმი — ლაო-ძიშ — დაოშ, ანუ კანონზჷმიარაფაშ გეშა. დაო ოქიანუს თი წეს დო რიგი რე, ნამშ ნძალათ რჩქინდუ აწმარენჯობაა ირ ჸოფურს, ნამუთ თირანს, გჷნმოქიმინუნს ირფელს კინე მუ უკუქუმინე დო უთირუ რე. დაოსიზმი დიალექტიკური მონძღვარება.

მატერიალისტურ სკოლეფო იკოროცხუ სიუნ-ძიშ მონძღვარება დო ლეგისტეფიშ („ფაძიაშ“) სკოლა; თაჸურეშე მაართა ნატურფილოსოფიური მონძღვარება რე, მაჟირა — ჯარალუას ოხუ დო კანონეფს ირკუენს.

კონფუციანარობა დო დაოსიზმი მუნეფიშ გოვითარაფას ჭიეჭიეთ რელიგიურ სახეს ღებულენა. V-VI ოშწანურეფს ჩინეთის გიფაჩუ ბუდიზმიქ. ბუდისტური ლიტერატურაშ თანგუა, გოფაჩუა დო ათვისაფა მუთმოხვადუდჷ თიშა კონფუციანარობაშ დო დაოსიზიშ ჭყანიერი გოლინათ. VII-X ოშწანურეფს ბუდიზმიქ არძაშე გოფაჩილი მიმალობათ გჷნირთჷ. სუნიშ ეპოქა (X-XIII ოშწანურეეფი) ჩინური ფილოსოფიაშ ხეახალი ეჸონუაშ ხანათ იკოროცხუ, ნამუთ ქიანაშ ეკონომიკური დო პოლიტიკური აწობირგულაფაშ გჷმოხანტუალა რდჷ. თე ბორჯის კინ გეჭყანიერუ კონფუციანარობაქ, თიქ ნეოკონფუციანარობაშ სახე მიპალუ. დო კონფუციანარობაშ ორდოშიანი წჷმმარინაფალეფი ფილოსოფიაშ ნთელ რანწკი ოკითხირეეფს მატერიალისტურო გჷნმოჭყვიდუნდეს-და, ნეოკონფუციანარეფი — უკომპრომისოთ ხვალე იდეალურ დაჭყაფუს ჩინებულენდეს. თე თეორიაშ თოლოძირე წჷმმარინაფალეფი რდეს ჯიმალეფი ჩენ ხაო დო ჩენ ი. ნეოკონფუციანარობაქ გევითარუ ობიექტური დო სუბიექტური იდეალიზმიშ ფორმეფს.

1644-1911 წანეფს, მოდერნიზაფილ კონფუციანარობაქ გონათუაშ ოფიციალური სისტემაშ ოსხირო გჷნირთჷ. ჩინური ფილოსოფიური არზუანობაქ ჸოფურო დითირუ 1840-1842 წანეფს დოჭყაფილი ლჷმაშ უკული („ოპიუმიშ ლჷმა“), ნამშ შედეგო ურცხოეთიშ აგრესიაქ ჩინეთი გვერდო კოლონიათ გჷნართინუ.

1919-1949 წანეფს, რესპუბლიკური მონწყუალაშ ბორჯის, ჩინეთის ფილოსოფიური დო ჯარალობურ-პოლიტიკური არზუანობაშ გოვითარაფაშ ახალი პერიოდიქ დოდირთჷ; ნეოკონფუციანარობა კრიზისიქ ქეიხუნუ, ქჷდიჭყჷ ბჟადალ ევროპაშ ბურჟუაზიულ ფილოსოფიური დო სოციოლოგიური თეორიეფიშ გოფაჩუაქ. კინ თე ბორჯის იფაჩუ მარქსისტულ-ლენინური მოსოფელიშმეჯინალა, ნამუთ ბურჯაფის იჭყანს ბურჟუაზიული იდეოლოგიაშ სააწმარენჯოთ. ჩსრ-იშ აკოქიმინუაშ ბორჯიშე (1949) მარქსიზმ-ლენინიზმიქ გოპატჷნაფილი სახენწჷფობური იდეოლოგიათ გჷნირთჷ.

ლიტერატურა

• ქორთული სხუნუეფიშ ენციკლოპედია, ტ. 11, ხს. 130-131, ქართი, 1987 წანა.