ედვარდ ტელერი
| ედვარდ ტელერი | |
| ინგლ. Edward Teller | |
 ედვარდ ტელერი ლივერმორიშ ერუანულ ლაბორატორიას, 1958 წანას. | |
| დაბადებაშ თარიღი: | |
|---|---|
| დაბადებაშ აბანი: | |
| ღურაშ თარიღი: |
ეკენია 9, 2003 (95 წანერი) |
| ღურაშ აბანი: | |
| მენოღალობა: | |
| ომენცარე სფერო: | |
| სამუშაშ აბანი : |
ჯორჯ ვაშინგტონიშ უნივერსიტეტი |
| ალმა-მატერი: |
კარლსრუეშ ტექნოლოგიაშ ინსტიტუტი |
| ომენცარე ხემანჯღვერი: | |
| ჯოხოშინელი მოგურაფეეფი: |
ლასლო ტისა |
| ჯილდოეფი დო პრემიეფი: |
ალბერტ აინშტაინიშ პრემია (1958) |
| ხეშმოჭარუა: |
|
ედვარდ ტელერი (უნგრ. Teller Ede; ინგლ. Edward Teller; დ. 15 ღურთუთა, 1908, ბუდაპეშტი, ავსტრია-უნგრეთიშ იმპერია — ღ. 9 ეკენია, 2003, სტენფორდი, კალიფორნია, ააშ) — უნგრალი-ამერიკალი ფიზიკოსი-თეორიტიკოსი.
ბიოგრაფია დო მენცარული რკვიებეფი
[რედაქტირაფა | წყუშ რედაქტირაფა]ედვარდ ტელერიქ დებადჷ 1908 წანაშ 15 ღურთუთას, ბუდაპეშტის, ურიეფიშ ფანიას. ტელერი გურაფულენდჷ მათემატიკას დო ქიმიას კარლსრუეშ უნივერსიტეტის. უკულ გურაფა გაგინძორჷ მიუნხენიშ უნივერსიტეტის, გიშარჩქინელი გერმანალი ფიზიკოსიშ არნოლდ ზომერფელდიშ ხემანჯღვერობათ. 1929 წანას ტელერიქ ოგურაფუშა ლაიფციგიშ უნივერსიტეტიშა გეგნორთჷ, სოდეთ თხილუ ოდოქტორე დისერტაცია 1930 წანას, უერნერ ჰეიზენბერგიშ ხემანჯღვერობათ. 1930 წანას ედვარდ ტელერიქ გეგნორთჷ გეტინგენიშ უნივერსიტეტიშა. ჸათე პერიოდის გეტინგენიშ უნივერსიტეტი რდჷ ფიზიკური რკვიებეფიშ უდიდაში ცენტრი ევროპას. გეტინგენიშ უნივერსიტეტის მუშენდეს ფიზიკოსეფი მაქს ბორნი დო ჯეიმს ფრანკი. 1933 წანას გერმანიაშ თარობაშა ადოლფ ჰიტლერიშ მულაშ უკულ, ედვარდ ტელერიქ გერმანია ქიდიტუ დო მიდართჷ დიო ბრიტანეთიშა დო უკულ დანიაშა, სოდეთ ნილს ბორიწკჷმა მუშენდჷ. 1935 წანას ტელერიქ ამერიკაშა მიდართჷ. ამერიკას ტელერი მუშენდჷ დიო ჯორჯ ვაშინგტონიშ უნივერსიტეტის დო უკულ შხვადოშხვა ომენცარე ინსტიტუტეფს. ჯორჯ ვაშინგტონიშ უნივერსიტეტის მუშობაშ ბორჯის ედვარდ ტელერიქ დო ინგლისარი ფიზიკოსიქ ჰერმან არტურ იანიქ წჷმარინეს იან-ტელერიშ ეფექტი. ტელერიშ ჯოხონობაშ რე ინგლის-ტელერიშ განტოლება. 1938 წანას ტელერიქ, სტივენ ბრუნაუერიქ დო პოლ ჰიუ ემეტიქ წჷმარინეს ბეტ-იშ მეთოდი. ედვარდ ტელერიქ მიშეღჷ დიდი თია ბირთვული ფიზიკაშ, მოლეკულური ფიზიკაშ, სპექტროსკოპიაშ (გიშაკერზაფილო იან-ტელერიშ ეფექტი, რენერ-ტელერიშ ეფექტი) გოვითარაფაშა. 1953 წანას, ტელერი, აუგუსტა ტელერი, ნიკოლას მეტროპოლისი, არიანა რაიტ როზენბლუტი დო მარშალ როზენბლუტიწკჷმა ართო რდჷ მენცარული სტატიაშ ავტორი, ნამუთ ეთმოჭარუნს მონტე-კარლოშ მეთოდიშ გჷმორინაფაშ პრინციპეფს სტატისტიკური მექანიკაშო. მაჟირა მოსოფელიშ ლჷმაშ ბორჯის ტელერი რდჷ მანჰეტენიშ პროექტიშ მაკათური. უკულიან წანეფს ტელერიქ მიშეღჷ დიდი კონტრიბუცია წყარბადიშ ბომბაშ გოვითარაფაშა. ტელერი შინელი რე მუჭოთ წყარბადიშ ბომბაშ მუმა. ედვარდ ტელერი რდჷ ლივერმორიშ ერუანული ლაბორატორიაშ ართ-ართი დუმარსხუაფალი დო 1958-1960 წანეფს თიში დირექტორი. ტელერი რდჷ ატომური ენერგიაშ გოვითარაფაშ დო ატომური ტესტირაფაშ პროგრამაშ პროპონენტი. ედვარდ ტელერი რდჷ ალბერტ აინშტაინიშ პრემიაშ დო ენრიკო ფერმიშ პრემიაშ ლაურეატი. 1982 წანას გინოჩეს მენცარობაშ ერუანული მენდალი. ტელერი რდჷ ამერიკაშ ხელუანობეფიშ დო მენცარობეფიშ აკადემიაშ დო ამერიკაშ მენცარობეფიშ ერუანული აკადემიაშ მაკათური. ედვარდ ტელერიქ ღურუ 2003 წანაშ 9 ეკენიას, 95 წანერქ, სტენფორდის, კალიფორნიას. ტელერიშ ჯოხონობაშ რე ართ-ართი ასტეროიდი.
გიშნაგორა პუბლიკაციეფი
[რედაქტირაფა | წყუშ რედაქტირაფა]- Our Nuclear Future; Facts, Dangers, and Opportunities (1958)
- Basic Concepts of Physics (1960)
- The Legacy of Hiroshima (1962)
- The Constructive Uses of Nuclear Explosions (1968)
- Energy from Heaven and Earth (1979)
- The Pursuit of Simplicity (1980)
- Better a Shield Than a Sword: Perspectives on Defense and Technology (1987)
- Conversations on the Dark Secrets of Physics (1991)
- Memoirs: A Twentieth-Century Journey in Science and Politics (2001)
ლიტერატურა
[რედაქტირაფა | წყუშ რედაქტირაფა]- Istvan Hargittai, Judging Edward Teller: a Closer Look at One of the Most Influential Scientists of the Twentieth Century (Prometheus, 2010).