აფხაზური ნინა
| აფხაზური ნინა
Аҧсуа бызшәа, Аҧсшәа | |
|---|---|
| გოფაჩილიე |  საქორთუო თურქეთი რუსეთი იორდანია.svg){kind=small} სირია ერაყი
|
| მორაგადეეფიშ მუდანობა |
125.000 კოჩი |
| ოფიციალური სტატუსი |
აფხაზეთიშ ავტონომიური რესპუბლიკა |
| ლინგვისტური კლასიფიკაცია |
ოორუეკავკაციური |
| ჭარალუაშ სისტემა |
კირილიცა, აფხაზური ანბანი |
| ნინაშ კოდეფი | ISO 639-1: ab ISO 639-2: abk |
აფხაზური ნინა (მუშითჯოხოდვალა аҧсуа бызшәа [аpʰswa bəzʃʷa] აფსუა ბვზშია, ვარა რჩქვანელობურო аҧсшәа [аpʰsʃʷa] აფსშია) — აფხაზურ-ადიღეური ფანიაშ აფხაზურ-აბაზური ბუნაშ ნინა. აფხაზურ ნინაშა რაგადანა საქორთუოს (აფხაზეთიშ ავტონომიური რესპუბლიკა) დო თურქეთის. საქორთუოს თე ნინაშა მორაგადეეფიშ რიცხუ აკმადგინანც დოხოლ. 101.000 კოჩის. თურქეთის აფხაზურ ნინაშა მორაგადეეფიშ ზუსტი რიცხუშ დოდგინა თურქეთიშ რესპუბლიკას რინელი ვადასაბაღ დოკუმენტირაფაშ დო ნორკებას ონდებელ ოკათაშე ეჭარუაშ გეშა ძნელი რე.
აფხაზურნინამ მახორობაშ გეშა სქჷლადირი ოფიციალური დო ვაოფიციალური რიცხობური მუნაჩემეფი ძალამი საორჩანოთ იშხვანერებუ ართმაჟირაშე. კერძოთ, თე რიცხუ იძანძჷ 4.000-შე 39.000 კოჩიშახ.
აფხაზური ნინაშ კოკო შილებე მირჩქინუას საქორთუოშ ტერიტორიასჷნე აფხაზეთიშ ავტონომიური რესპუბლიკაშ მოლენი აჭარაშ ართ-ართი მუნიციპალიტეტის, თაშნეშე სირიას სქჷლადირი მუსხირენი აფხაზურნინამი დოხორელი პუნქტი.
აფხაზური ნინა იუნესკო-შ ნქირაფაშ საფრთხეშ წოხოლე გიმარენჯი ნინეფიშ ერკებულშა რე მიშაღალირი. [1]
ზიტყვა „აფხაზიშ“ გოჭყაფაშენი
[რედაქტირაფა | წყუშ რედაქტირაფა]ეთნონიმი „აფხაზი“ ეტიმოლოგიური თოლწონუათ ქორთული გოჭყაფაშ ზიტყვა ოკო ორდას დო შხვა კათეფიშ ნინეფსჷთ ქორთულშე ოკო გინურთუმუდუკო (სამანგათ, ოსურო Абхази, ბერძენულო Αμπχαζία, რუსულო Абхазия, ინგლისურო Abkhazia, გერმანულო Abсhasien, თურქულო Abhazya, არაბულო أبخازيا, სპარსულო آبخاز). მუთ ოწაწჷ სპარსულ წყუეფცჷნ, ეიოშანალიე ართი დეტალი; X ოშწანურას საქორთუოს უშარალუ ჩინებული სპარსი პოეტის აბუ მანსურ მუჰამად იბნ აჰმად დაყიყის, ნამუთ საქორთუოს აფხაზეთო მიშინუანც.
ნინაშ დოხასიათაფა
[რედაქტირაფა | წყუშ რედაქტირაფა]აფხაზური ნინა მიშმურც კავკაციურ ნინეფიშ ოორუე-ბჟადალურ, აფხაზურ-ადიღურ ბუნაშა. აფხაზური ნინა აბაზური ნინაწკჷმა ართო აკმოქიმინჷნც ართი ნინაშობურ ართურც.
აფხაზური ნინა წოროხონარიელეფიშ გჷშაკერძაფილი სიხვეიანეთ გჷშმეგორუ. თეწკჷმა ახირებულო ჭიჭე რე ხონარიელეფიშ მუდანობა. აფხაზურ ნინას რე 2 დისტინქტიური ხონარიელი; რღია ხონარიელი a დო დოკილერი ხონარიელი ə. თიშ მეჯინათ წოროხონარიელეფიშ მუ კონსტელაცია იქიმინუნ, წჷმობთქუანთ მუჭოთ e, i, o ან u. აბჟუურ დიალექტის 58 წოროხონარიელი უღუ, ოდო ბზიფურ დიალექტის 67 წოროხონარიელი.
აფხაზურ ნინას ახასიათენც აგლუტინაცია დო წჷმარინუანც ერგატიულ ნინას. აფხაზური სქესის ხვალე ჯოხონოთირეფც გჷშმასხუნუნც. ჯოხოსქილედის უღუ ალაზიმაფათ რჩქვანელობური მორფოლოგია — რე რთინაშ აკონჭირელი მუდანობა, მანგიორი კილოთა რე ძალამი რთული დო კომპლექსური — ახასიათენც ჯინჯიერო პრეფიგირაფა.
აფხაზური ნინაშ დიალექტეფი
[რედაქტირაფა | წყუშ რედაქტირაფა]აფხაზურ ნინას ხშირას აფხაზურ–აბაზ(ინ)ური ნინაშ დიალექტო მიშინუანა. ლინგვისტური თოლწონუათ ბრელაშო უჯგუში იჸი აფხაზურც დო აბაზურც ჟირი შხვადოშხვა ნინათ დობსხუნუნთჷ-და. აფხაზური ნინა ირთუ მუსხირენი დიალექტო, ნამუეფშეთ სუმი აფხაზეთიშ ტერიტორიას (ბჟადალუშე ბჟაეიოლჸურე) აფხვადუნა: (1) ბზიფური, (2) აბჟუური დო მაართა-მაჟირა დიალექტწკჷმა ალაზიმაფათ ობაღინაფალო ჭიჭე (3) სამურზაყანოშ (ზიტყვა სამურზაყანოშ გეშა თინაქ ვაშმოჩირთან ოკო მარგალური ნინაშ სამურზაყანო-ზუგდიდიშ დიალექტშა) დიალექტეფი. შხვა დიალექტეფი ამდღანერი თურქეთიშ ტერიტორიას აფხვადუნა (სადზი, ახჩიფსა დო ცაბალი, თაშნეშე ბზიფი).
ლექსიკა
[რედაქტირაფა | წყუშ რედაქტირაფა]- გომორძგუა - მშიბზიაკუა
- ჩე გოთანა - შეჟი ბზია
- ჯგირი დღა - მშიჩ ბზია
- ჯგირი ონჯუა - ხულიბზია
- ჯგირო ორდა - ბზიალა
- წჷმოძინეფი - აბზიაძა
ევლია ჩელები
[რედაქტირაფა | წყუშ რედაქტირაფა]აფხაზური ნინაშ გეშა სქჷლადირი მაართა ჩინებეფი, ნამუეფუთ ამდღარშახ კინიჩუნ, ХVII ოშწანურაშ ჩინებული თურქი მეშარეს ევლია ჩელების (Evliya Çelebi) ორხველჷ. ევლია ჩელები მუში შარალუას 1640 წანას ქიგერინალე დო მუსურებჷ 1670 წანას. თის აკულებჷ ყირიმი, რუმელია, ავსტრია, ალბანეთი, კრეტა, დალმაცია, თესალონიკი, აზერბაიჯანი დო საქორთუო დო მუში მირსაქეფი ართი წიგნო აკუკირჷ, ოდო წიგნიშა „სეაჰათნამე“ (ოშარალუ წიგნი) ქიგეუდვალჷ. მეშარეს ზოგადი ჩინებეფიშ მოხ არაბული ასოეფით ქინუჭარაფჷ ნამთინე აფხაზური ზიტყვა. აფხაზური ნინა ახალნორდი ოჭარალუ ნინა რე.
აფხაზური ანბანიშ კირილური ვარიანტი
[რედაქტირაფა | წყუშ რედაქტირაფა]მაართა აფხაზური ანბანი 1862 წანას სლავურ-კირილური ჭარალუაშ ბაზაშა აკიმუშუ ბარონი პეტერ ფონ უსლარქ დო თინა აკმოდირთჷდ 37 ასო-შანშე, მარა 1905 წანაშე გრაფიკული შანეფიშ მუდანობა 55 ასოშახ მორდეს. მოგვიანაფილო ნიკო მარიქ ქოცადჷ ხოლო უმოსო დუხალიწუდუკო თე ჭარალუა, მარა თიქ ლათინურ ანბანშა გეპონაფათ ქჷდარსხუ ხოლო ართი, ახალი ბუნა, ნამუთ უკვე 75 ასო-შანც იკათუანდჷ. ლათინურ ანბანც აფხაზეფი 1926-შე 1928-შახ გჷმირინუანდეს. 1937 წანას ქორთული ანბანიშ ოსხირშა გამშიღეს აფხაზური ჭარალუა, მარა ქორთუეფიშე დისტანცირაფაშ ზალამიშ გეშა აფხაზეფქ 1954 წანას კჷნე კირილურ ვარიანტის დართეს. ქორთული ანბანიშ მიშაღალაშ თე ფაქტი ხშირას გინორთელე აფხაზეფიშით ქორთუეფიშ საჸალეშ ბაძაძი, კერძოთ ბრელი აფხაზა თე ისტორიულ ფაქტის ქართიზაციაშ ცადინც ორწყე. მორომუნერო უნწყუნც თინეფც ხეს დორხველი ნციონალური სახეშ ასქილიდაფას კირილური ანბანიშ (თ.გ. გრაჟდანკაშ) გჷმორინაფა, უჩინებუ რე.[2]
საბოლა ჯამს ნინაშმეცნარეფი, ნამუეფით შხვადოშხვა ბორჯის აფხაზური ანბანიშ დორსხუაფაშო ხანდენდესჷნ, რდეს პეტერ ფონ უსლარი, დიმიტრი გულია, კონსტანტინე მაჭავარიანი, ალექსეი ჭოჭუა დო ნიკო მარი.
| ასო (კირილიცა) | ტრანსლიტერაცია | IPA შანი | ასო | ტრანსლიტერაცია | IPA შანი |
|---|---|---|---|---|---|
| Аа | a | /a/ | Мм | m | /m/ |
| Бб | b | /b/ | Нн | n | /n/ |
| Вв | v | /v/ | Оо | o | /o/ |
| Гг | g | /g/ | Ҩҩ | o̩ | /ɥ/ |
| Гьгь | g' | /gʲ/ | Пп | p | /pʼ/ |
| Ҕҕ | g̍ | /ɣ/ | Ҧҧ | ṗ | /p/ |
| Ҕьҕь | g̍' | /ɣʲ/ | Рр | r | /r/ |
| Дд | d | /d/ | Сс | s | /s/ |
| Дəдə | do | /dʷ/ | Тт | t | /tʼ/ |
| Џџ | ǰ | /dʐ/ | Тəтə | to | /tʷʼ/ |
| Џьџь | ǰ' | /ʥ/ | Ҭҭ | t̢ | /t/ |
| Ее | e | /e/ | Ҭəҭə | t̢o | /tʷ/ |
| Ҽҽ | c̍ | /ʦ̢/ | Уу | u | /w, u/ |
| Ҿҿ | c̨̍ | /ʦ̢ʼ/ | Фф | f | /f/ |
| Жж | ž | /ʐ/ | Хх | x | /x/ |
| Жьжь | ž' | /ʑ/ | Хьхь | x' | /xʲ/ |
| Жəжə | žo | /ʐʷ/ | Ҳҳ | x̢ | /ћ/ |
| Зз | z | /z/ | Ҳəҳə | x̢o | /ћʷ/ |
| Ʒʒ | ʒ | /ʣ/ | Цц | c | /ʦ/ |
| Ʒəʒə | ʒo | /ʣʷ/ | Цəцə | co | /ʦʷ/ |
| Ии | i | /i, j/ | Ҵҵ | c̅ | /ʦʼ/ |
| Кк | k | /kʼ/ | Ҵəҵə | c̅o | /ʦʷʼ/ |
| Кькь | k' | /kʲʼ/ | Чч | č | /tɕ/ |
| Ққ | k̢ | /k/ | Ҷҷ | č̢ | /tɕʼ/ |
| Қьқь | k̢' | /kʲ/ | Шш | š | /ʂ/ |
| Ҟҟ | k̄ | /qʼ/ | Шьшь | š' | /ɕ/ |
| Ҟьҟь | k̄' | /qʲʼ/ | Шəшə | šo | /ʂʷ/ |
| Лл | l | /l/ | Ыы | y | /ə/ |
ქოძირით თაშნეშე
[რედაქტირაფა | წყუშ რედაქტირაფა]რესურსეფი ინტერნეტის
[რედაქტირაფა | წყუშ რედაქტირაფა]- თეიმურაზ გვანცელაძე: „აფხაზური ნინაშ გრამატიკა ქორთუეფშო“ (ქორთული ნინაშა) დო „ქორთული ნინაშ გრამატიკა აფხაზეფშო“ (აფხაზური ნინაშ) ლერსიკონამო
- თეიმურაზ გვანცელაძე: „აფხაზური ოწინგობარე ნინაშ ქორთული გრაფიკაშა გინოჸუნაფაშ ისტორიაშე“
- ომნიგლოტი: „აფხაზური ანბანი“
- ევროპული ბჟაეიოლუშ ენციკლოპედია: „აფხაზური ნინა“ Archived 2007-09-27 ვებ-ხასჷლას Wayback Machine.
- ეთნოლოგი:მოსოფელიშ ნინეფი, აფხაზეფი
- აბაზურ-აფხაზური ვებხასჷლა (თურქეთი) Archived 2013-12-30 ვებ-ხასჷლას Wayback Machine.
ლიტერატურა
[რედაქტირაფა | წყუშ რედაქტირაფა]ქართული
[რედაქტირაფა | წყუშ რედაქტირაფა]- ალექსი კვარაცხელია: აფხაზური ნინაშ გრამატიკა ფონეტიკა დო მორფოლოგია, სოხუმი: ალაშარა, 1990
- ალექსი კვარჭულია, აფხაზური ნინაშ გრამატიკა [ფონეტიკა და მორფოლოგია], სოხუმი: ალაშარა, 1990
- ნანა მაჭავარიანი, ჩანარეფიშ ლერსიკა აფხაზურც, ქთ. 2006, ISBN – 99940-864-1-3
- ნანა მაჭავარიანი, სინტაქსური მეწურაფაშა მიშმალი კილოთური კატეგორიეფი აფხაზური დო ქორთულც, ქთ., 2006, ISBN – 99940-864-3-x
- თეიმურაზ გვანცელაძე, აფხაზური დო ქორთული ნინეფიშ მაგურაფუეფშო, ტომი I. ქორთული ნინაშ გრამატიკული სხუნუა. ქორთულ-აფხაზური ლერსიკონი (აფხაზური ნინაშა), ქთ., 2003, ISBN – 99940-718-8-2 99940-22-90-3
- თეიმურაზ გვანცელაძე, აფხაზური დო ქორთული ნინეფიშ მაგურაფუეფშო, ტომი II. ქორთული ნინაშ გრამატიკული სხუნუა. ქორთულ-აფხაზური ლერსიკონი (აფხაზური ნინაშა), ქთ., 2003, ISBN – 99940-718-8-2 99940-22-84-9
- თეიმურაზ გვანცელაძე, მორჩილი აფხაზურ-ქორთული ლერსიკონი, თბ., 2000, ISBN – 99928-77-93-6
- ლომთათიძე ქ., ქსე, ტ. 2, ხს. 34, ქთ., 1977
რუსული
[რედაქტირაფა | წყუშ რედაქტირაფა]- Ломтатидзе К.В. Абхазский язык // Языки народов СССР. Т. 4. Иберийскокавказские языки. «Наука». Москва, 1967.
- Марр, Н.: 1938. О Языке и истории абхазов. Москва: Академия Наук СССР.
- Марр Н. Я.: Абхазский аналитический алфавит. Л., 1926 («Труды яфетского семинария», I).
- Ломтатидзе, К. В. 1968. Грамматика абхазкого языке: фонетика и морфология. Сухуми.)
- Чирикба В. А.: Расселение абхазов в Турции. Приложение к книге: Ш. Д. Инал-ипа. Садзы. Историко-этнографические очерки. Москва: Российская Академия Наук, 1995, с. 260—278.
- Чирикба В. А.: Абхазский язык. // Языки Российской Федерации и Соседних Государств. Энциклопедия. В трех томах. Т. 1. A-И. Москва: Наука, 1998, с. 8-18.
Ломтатидзе К.В. Абхазский язык // Языки народов СССР. Т. 4. Иберийскокавказские языки. «Наука». Москва, 1967.
ინგლისური
[რედაქტირაფა | წყუშ რედაქტირაფა]- Andrews, Peter A.: Ethnic groups in the Republic of Turkey., Beiheft Nr. B 60, Tübinger Atlas des Vorderen Orients, Wiesbaden: Reichert Publications, 1989
- Čirikba, Vjačeslav A.: 2003. Abkhaz (Languages of the world). München: LINCOM Europa.
- Chirikba V.A.: Common West Caucasian. The Reconstruction of its Phonological System and Parts of its Lexicon and Morphology. — Leiden: Research School CNWS. 1996.
- Chirikba V.A.: Abkhaz. Languages of the World/ Materials 119. Leiden: Lincom Europa, 2003.
- Chirikba V.A.: Distribution of Abkhaz Dialects in Turkey. In: A. Sumru Özsoy (ed.). Proceedings of the Conference on Northwest Caucasian Linguistics, 10-12 October 1994. Studia Caucasologica III. Novus forlag — Oslo, Institutet for sammenlignende kulturforskning, 1997, p. 63-88.
- Hewitt, B. G. 1979. Abkhaz (Lingua Descriptive Studies). Amsterdam: North-Holland.)
- Hewitt B.G. Abkhaz // Greppin J. (ed.) The Indigenous Languages of the Caucasus Vol. 2. New York: Caravan Books, 1989. [pp. 39–88].
გერმანული
[რედაქტირაფა | წყუშ რედაქტირაფა]- Klimov, Georgij A. 1994. Einführung in die kaukasische Sprachwissenschaft. Üb. von Jost Gippert. Hamburg: Buske.
ლერსიკონეფი
[რედაქტირაფა | წყუშ რედაქტირაფა]- თეიმურაზ გვანცელაძე, მორჩილი აფხაზურ-ქორთული ლერსიკონი, ქართიშ უნივერსიტეტიშ გჷშმაშქუმალარობა, 2000, ISBN-10:9992877936, ISBN-13:9789992877937
- Марр Н. Я. Абхазско-русский словарь. Л., 1926.
- Русско-абхазский словарь. Сухуми, 1964.
- Шакрыл К. С., Конджария В. Х., Чкадуа Л. П. Словарь абхазского языка в 2 томах. Сухуми, 1987.
- Chirikba V. A. A Dictionary of Common Abkhaz. Leiden, 1996.
სქოლიო
[რედაქტირაფა | წყუშ რედაქტირაფა]- ↑ "UNESCO"-ქ აფხაზური ნინა ნქირაფაშ საფრთხეშ წოხოლე გიმარენჯი ნინეფიშ ერკებულშა ოფიციალურო გემშეღჷ // 7 დღა Archived 2012-07-30 ვებ-ხასჷლას Wayback Machine.
- ↑ იხ. თეიმურაზ გვანცელაძე, „აფხაზური ომწიგნობარე ნინაშ ქორთულ გრაფიკაშა გჷნოჸუნაფაშ ისტორიაშე“