გაიანა

გაიანაშ კოოპერატიული რესპუბლიკა
გაიანაშ კოოპერატიული რესპუბლიკა გაიანა
	დევიზი: გაიანაშ ძვირფასი დიხა წყარმალუეფით დო ჩანარეფით
	ჰიმნი: "One People, One Nation, One Destiny" (ართი კათა, ართი ერი, ართი ბედი);
	გაიანაშ ორენი
ნანანოღა; (დო უკაბეტაში ნოღა)	ჯორჯტაუნი
ოფიციალური ნინა(ეფი)	ინგლისური; აღიარებული ნინეფი - 11 რეგიონული ნინა
თარობა	უნიტარული რესპუბლიკა
ფართობი
მახორობა
ედპ (ჸუპ)	2012 ფასებათ
აგი (2013)	0.866 (ოშქაშე) (118-ო)
ვალუტა	გაიანური დოლარი (GYD)
ბორჯიშ ორტყაფუ	(GYT-4)
ქიანაშ კოდი	GYT
Internet TLD	.gy
ოტელეფონე კოდი	+592
	1750,000 ადამიერი ოხორანს ქიანაშ ნანანოღა ჯორჯტაუნს ( 2012 წანაშ მუნაჩემეფით).

გაიანა (ინგ. Guyana [ɡaɪˈænə]) (ოფიციალური ჯოხოდვალა - გაიანაშ კოოპერატიული რესპუბლიკა), 1966 წანაშახ ბრიტანეთიშ გვიანა — სახენწჷფო ობჟათე ამერიკაშ ოორე-ბჟაეიოლ წყარპიჯის. ოორუეშე უხურგანს ატალანტიშ ოკიანეს, ბჟადალშე უხურგანს ვენესუელას, ობჟათეშე - ბრაზილიას, ბჟაეიოლშე - სურინამს. გაიანა — ობჟათე ამერიკაშ აკა ქიანა რე, ნამუთ მიშმურს ერეფიშ ომაჸალეშა, დო კონტინენტის აკა ინგლისურნინამი ქიანა რე.

გეოგრაფია

გაიანა იდვალუაფუ გვიანაშ ლაკადაშ ბჟაეიოლ ნორთის. ქიანაშ ბჟადალს მილარე ქიანაშ არძაშე უმოს მაღალი გვალა - რორაიმა (2772მ).

ატლანტიშ ოკიანეშ ნთელ წყარპიჯის ალმათხოზუ ჭყენჭყამი რზენი, ნამუშ ფართობი 100 კმ-ს ანჭუ.

ქიანაშ კლიმატი სუბეკვატორიალური, ჩხე დო ლენჭყამიე. ქიანაშ წყარპიჯის ოშქაშე ტემპერატურა რე - 26-შე 28-შა °C. ჭვემეფიშ ჟირი სეზონიე — პირელიშე მარაშინათუთანაშახ დო გერგობათუთაშე ღურათუთაშახ.

ქიანას მიარე წყარმალუ, ტობა დო წყარგელაფუ რე, წყარგელაფუეფშე არძაშე დიდიე - კაიეტურიშ წყარგელაფუ, 5-შახ უმოს მაღალი რე ვინდარო ნიაგარაშ წყარგელაფუ.

ქიანაშ ტერიტორიაშ დოხოლაფირო 90 % ლენჭყამი ჯუნგლეფითიე ფორილი.

ჩხოლარეფიშ ოქიანუ დიდარი დო შხვადოშხანერიე. 100-შე მეტი გვარობაშ მაღირღონალი, თენეფ შქას ჩორჩილეფი, ჭკიჭკიდიაჭკომიეფი, კაჟანამეფი, ტაპირეფი. შხვადოშხვა მაიმუნეფიშ მიარეჸოფა. წყარმალუეფს გილმანჩურუნს წვინორეფი, შხვადოშხვა ჩხომეფი (თენეფს შქას პირანიეფი), კაიმანეფი. მაფურინჯეეფი - კოლიბრი, თუთიყუშეფი, ტუკანეფი, ქილორეფი, ჸანჩეფი. მაჭანდიეფშე - გიგანტური ხოჭოეფი დო ფარფალიეფი. ოკიანეშ წყარპიჯეის ალახე მიარე კრევეტეფი.

ისტორია

ამდღანერი გაიანაშ ტერიტორიას, ევროპალეფიშ მულაშახ, ინდიალი არავაკეფი ოხორანდეს. XV ოშწანურაშ დალიას ესპანარეფქ გონწყეს გაიანაშ წყარპიჯი, მარა თინეფქ ვენკანჭეს თე აბანიშ სილენჭყეშ დო გლახა კლიმატიშ გეშა, მარა გაიანათ დეინტერესეს შხვა ევროპალეფქ.

კოლონიური პერიოდი

XVIII—XIX ოშწანურეფს გოართიანაფილი ომფეშ, ნიდერლანდეფი დო საფრანგეთიშ შქას რდჷ ლჷმა გვიანაშ გოლინაშო. მაართა გომორძგუას მიანჭუ ნიდერლანდეფქ, ნამუქჷთ 1773 წანას ქჷდარსხუ მუშ სუმი დოხორუა, წყარმალუეფიშ - იესეკიბოშ, დემერარაშ დო ბერბისიშ ნოჸელეფს.

დუდშე ჰოლანდიარეფი დოკაფილი რდეს ინდიალ ტომეფწჷკმა ვაჭარუათ. უკული ქჷდიჭყეს პლანტაციური მეურნობაშ, თუთუმიშ, ბამბეშ, ყავაშ, ჭაშანქარიშ კულტივირებაშ გოვითარაფა.თიშ ცადუაქ, ნამდა თე პლანტაციეფს ინდიელეფს უხანდებდესკონი, ვაგამართლუ, თიშ გეშა ნამდა ინდიელეფს თექ ხანდუა ვაკოდესი. XVII ოშწანურაშ ოშქაშეშე ჰოლანდიარეფქ აფრიკაშე უჩაკანამი-ჭკორეფიშ მიშაჸონაფა ქჷდიჭყეს. მარა ნეგრეფიშ ნორთი მირტებუდუ პლანტაციეფშე ჯუნგლეფშა, თენეფქ თექ ქჷდარსხუეს ჯარალუეფი თაშ ჯოხოდვალირი ,,ტყაშ ნეგრეფი".

1803 წანას გოართოიანაფილ ომფექ გეჭოფუ ჰოლანდიური დოხორუეფი, დო 1814 წანას ვენაშ აპიჯალათ ოფიციალურო მიღუ დიხეფი, ნამუთ 1831 წანას აკაართიანჷ ბრიტანეთიშ გვიანაშ ჯოხოდვალაშ თუდო.

დიდ ბრიტანალეფქ ხოლო დეკინეს რინელი დიდი კოლუმბიაშ პერიფერიული დიხეფი, თაჸურეშე დიჭყჷ ზოხორინელი ვენესუელაწჷკმა ტერიტორიულ ნირზიქ გაიანა-იესკიბოშ ტერიტორიაშ (ბჟადალი გაიანა) გეშა.

1834 წანას დიდ ბრიტანეთშე ჭკორობუაშ გოუქვაფაშ შედეგო, უჩაკანამი ჭკორუეფიშ პლანტაციეფშე ნოღეფშაა მასობურო ულა ქიდიჭყეს. ნეგრეფიშ ნორთიქ ქუდარსხუეს მუშ დოხორუეფი. გოდუდიშულაფირი ერი ნეგრეფიშ პლანტაციეფს ხანდაშ ვაკორნებაქ, მოხანდე ნძალაშ ოკითხი კინე ქჷდახუნუ. ინგლისარეფქ ქჷდიჭყეს მახანდე-კონტრაქტორეფიშ მიშაჸონაფა. თენეფი რდეს პორტუგალიარეფი კოკი მადეირაშე, ჩინელეფი, მარა უმოს მეტი - ინდიალეფი.

1926 წანას მიშეღეს ბრიტანეთიშ გვიანაშ მაართა კონსტიტუცია, დორსხილიე აბანური კანონდუმადვალუ ორსხუე.

1950 წანას დირსხუ გაიანაშ საკათო პროგრესიულ პარტიაქ, ნამუთ მარქსისტულ-ლელინურ იდეოლოგიას გეჸუნდჷ. ფაქტობურო, 1964 წანაშე თე პარტია მართუნს თარობას.

ზოხორინალაშ პერიოდი

1966 წანაშ 26 მესის გაიანა გჷმოცხადებულიე ზოხორინელ სახენწჷფოთ, 1970 წანაშ 23 ფურთუთას ქიანა თირანს ოფიციალურ ჯოხოდვალას - გაიანაშ კოოპერატიული რესპუბლიკა.

ზოხორინაშ მეღებაშ უკული, ქიანაშ მახორობაშ უმენტაშ ნორთიქ ემიგრაციაშა მიდართჷ, უმენტაშო გოართოიანაფილ ომფეშა, ააშ-შა დო კანადაშა.

დიპლომატიური ურთიართობეფქ საქორთუოს დო გაიანაშ კოოპერატიული რესპუბლიკას შქას დიჭყჷ 2012 წანაშ 23 პირელს.

მახორობა

მახორობაშ მუდანობა — 0,75 მლნ (2010 წანაშ კვირკვეშ მუნაჩმეფით).

დოხოლაფირო მახორობაშ 90 % ქიანაშ წყარპიჯ რაიონეფს ოხორანს.

მახორობაშ წანმოწანური რკება — 0,5 % (ქიანაშე ემიგრაციაშ მაღალი გეჸე).

დაბადება — 17,6 1000 მახორუშე.

ღურა — 7,2 1000 მახორუშე.

ემიგრაცია — 15,8 1000 მახორუშე.

მახორობაშ თელარაშ ოშქაშე მუდანობა — 63 წანა ქომოლკათაშო, 71 წანა ოსურკათაშო.

ნოღაშ მახორობა — 28 %

ეთნო-რასობური აკოდგინალუა (2002 წანაშ ეჭარუათ):

43,5 % — ინდოელეფი
30,2 % — უჩაკანამეფი
16,7 % — კათაფილი გამნარყობა (მეტისეფი დო მულატეფი)
9,1 % — ინდიელეფი
0,4 % — შხვეფი (პორტუგალიარეფი, ჩინარეფი, არაბეფი)

ნინეფი:

ინგლისური (ოფიციალური)
კრეოლური (ინგლისურიშ ოსხირით)
კარიბული ჰინდუსტანი (ჰინდიშ დიალექტი)
ინდიური ნინეფი

რელიგიეფი (2002 წანაშ ეჭარუათ):

ინდუისტეფი 28,4 %
ჟარნეჩდოვითიანარეფი 16,9 % (ღორონთიშ ასამბლეეფი დო შხვ.)
კათოლიკეფი 8,1 %
ანგლიკანეფი 6,9 %
მაშქვითა დღაშ ადვენტისტეფი 5 %
მეთოდისთეფი 1,7 %
იეღოვაშ მაწამეეფი 1,1 %
შხვა ქირსიანეფი 17,7 %
მუსულმანეფი 7,2 %
შხვეფი 4,3 %
ათეისტეფი 4,3 %

ეკონომიკა

ორთაშობური რესურსეფი: ბოქსიტეფი, ორქო, ალმასეფი, სამასალე ჯალეფი, ჩხომი. ქიანას რე მარგანეციშ, რკინაშ, მოლიბდენიშ, ნიკელიშ მადენეფი, მარა თენეფი ვეგინმიმუშებუაფუ. თეწჷკმა ართო მერკეთ გიმირინუაფუ ჰიდროენერგეტიკული რესურსეფი.

გაიანაშ ეკონომიკაშ ოსხირს აკმადგინანს - ოფუტეშ მეურნობა დო ოგვალე წარმება (6 თარი პროდუქტი - შანქარი, ორქო, ბოქსიტეფი, კრევეტეფი, ტყა, ორზა).

თარი პრობლემეფი — კვალიფიციური მოხანდე ნძალაშ ვაბაღება დო დაღარო გოვითარაფილი ინფრასტრუქტურა.

დიდი გალენი ვალი — 0,8 მლრდ დოლ. 2008 წანაშ დალიაშო.

უმუშელობა — 11 % (2007 წანას). ოფუტე მეურნობა (25 % ედპ) — ჭაშანქარი, ორზა, კრევეტეფი, ჩხომი, ჩანარული ზეთი; ორინჯი, ღეჯეფი, ფურინჯი.

წარმება (24 % ედპ) — ბოქსიტეფიშ შიბა, შანქარიშ წარმება, ორზაშ დამუშება, ტყაშ წარმობუა, ტექსტილი, ორქოშ შიბა.

ომოინალე სფერო — 51 % ედპ.

ექსპორტი (0,8 მლრდ დოლ. 2008 წანას) — შანქარი, ორქო, ბოქსიტეფი, ალუმინი, ორზა, კრევეტეფი, მოლუსკეფი, რომი (ალკოჰოლური ოშუმალი),ტყაშ მასალეფი. თარი ნაჸიდეფი — კანადა 20,8 %, ააშ 15,2 %, გოართიანაფილი ომაფე 12,3 %, ნიდერლანდეფი 7,2 %, პორტუგალია 4,7 %, ტრინიდადი დო ტობაგო 4,7 %, იამაიკა 4,5 %,უკრაინა 4,3 %.

იმპორტი (1,3 მლრდ დოლ. 2008 წანას) — ოწარმე მეკონ-მოკონეფი, ნავთობპროდუქტეფი.

თარი მიმაჭირინაფალეფი — ააშ 23,4 %, ტრინიდადი დო ტობაგო 22,3 %, ფინეთი 7,7 %, კუბა 6,1 %, ჩინეთი 5,7 %.