ყირგიზეთი

ყირგიზეთიშ რესპუბლიკა Кыргыз Республикасы ყირგიზეთი
ჰიმნი: ყირგიზეთიშ რესპუბლიკაშ ერუანული ჰიმნი (ყირგ. - Кыргыз Республикасынын Мамлекеттик гимни)
ყირგიზეთიშ ორენი
ნანანოღა (დო უკაბეტაში ნოღა)		ბიშკეკი 42.866667,74.642°52′ ოორ. გ. 74°36′ ელ. გ.
ოფიციალური ნინა(ეფი)		ყირგიზული (სახენწჷფო) რუსული (ოფიციალური)
რელიგია		90% ისლამი 7% ქირსიანობა 3% შხვა
თარობა		უნიტარული საპრეზიდენტო რესპუბლიკა
-	პრეზიდენტი	სადირ ჟაპაროვი
ფართობი
-	გვალო	200,105 კმ2 (85-ა)
-	წყარი (%)	3.6
მახორობა
-	2035 ფასებათ	7.3 მილიონი (107-ა)
-	მეჭედალა	37 ად/კმ2 (109-ა)
ედპ (ჸუპ)		2024 ფასებათ
-	გვალო	$55.2 მილიარდი (128-ო)
-	ართ მახორუშე	$7,744 (136-ა)
აგი (2023)		0.720 (ოშქაშე) (117-ა)
ვალუტა		ყირგიზული სომი (KGS)
ბორჯიშ ორტყაფუ		UTC +6სთ.
ქიანაშ კოდი		KG
Internet TLD		.kg
ოტელეფონე კოდი		+996

ყირგიზეთი (ყირგ. - Кыргызстан; ოფიციალურო ყირგიზეთიშ რესპუბლიკა, (ყირგ. Кыргыз Республикасы)) — ზუღაშ კარშა გიშალიშ უღვენი სახენწჷფო ცენტრალურ აზიას, ნამუთ იდვალუაფუ ტიან-შანიშ დო პამირიშ გვალეფიშ ქჷნდჷრეფს. ნანანორა დო უკაბეტაში ნოღა რე ბიშკეკი. ყირგიზეთის ოორუეშე უხურგანს ყაზახეთი, ბჟადალშე — უზბეკეთი, ობჟათეშე — ტაჯიკეთი, ბჟაეიოლი დო ობჟათე-ბჟაეიოლშე — ჩინეთი. ეთნიკურიყირგიზეფი ქიანაშ მახორობაშ 7 მილიონსე უმოსის აკამდგინანა, ნამუეფსჷთ ეკოჸუნა უზბეკეფიშ დო რუსეფიშ უჭიჭაშობები.

ყირგიზეთიშ ისტორია იკათუანს ანდა კულტურას დო იმპერიას. მაღალგვალამი რელიეფიშ გეშა გეოგრაფიული იზოლაციაშ უმკუჯინალო, ყირგიზეთი იდვალუაფუდჷ მუსხირენი კაბეტი ცივილიზაციაშ აკართაფუს, აბერშუმიშ დო შხვა ოვაჭრე რზეფიშ მარშრუტის. თურეფიშ დო კლანეფიშ წოროგეჸვენჯობათ დოხორელი ყირგიზეთი პერიოდულო უხვადუდჷ უმოსი კაბეტი პატჷნალაშ გიმე, სამანგათ თურქულნინამი გეგიეფი, ნამუეფსჷთ კაბეტი თია აფჷნა მიშნაღელი ანდა თურქულნინამი სახენწჷფოშ გოჭყაფას. დუდშე გიჭყჷ მუჭოთ ენისეიშ ყირგიზული სახანო. მოგვიანეთ, XIII ოშწანურას, ყირგიზეთი ხეშა ქეშიჸოთჷ მონღოლეთიშ იმპერიაქ დო რდჷ მუსხირენი მონღოლური დინასტიაშ გამაგალაშ გიმე; აკიდგინჷ ზოხორინალა, მარა მოგვიანეთ გემნაკათჷ ჯუნღარიშ სახანოქ. ჯუნღარეფიშ დონთხაფაშ უკული, ყირგიზეფქ დო ყივჩაღეფქ კოკანდიშ სახანოშ უგურთუ ნორთო გჷნირთეს.

1876 წანას, ყირგიზეთიქ რუსეთიშ იმპერიაშ აკოდგინალუაშა გენშართჷ, 1936 წანას გიჭყჷ ყირგიზეთიშ სხუნუეფიშ სოციალისტური რესპუბლიკაქ, სსრრ-შ მორსხუე რესპუბლიკათ გჷნირთუ. სსრრ-ს მიხეილ გორბაჩოვიშ დემოკრატიული რეფორმეფიშ უკული, 1990 წანას, ზოხორინალაშ მოხუჯე კანდიდატი ასკარ აკაევი პრეზიდენტო გეგშაგორეს. 1991 წანაშ 31 მარაშინათუთას, ყირგიზეთიქ სსრრ-შე ზოხორინალა გეგმაცხადჷ დო გიჭყჷ დემოკრატიული თარობაქ. 1991 წანას სხუნუეფიშ რსხუშ აკოცჷმაშ უკული, ყირგიზეთიქ მიპალჷ სუვერენიტეტი დო ერუანული სახენწჷფო.

ტიან-შანიშ გვალეფი ბჟაეიოლი ყირგიზეთის

ზოხორინალაშ მოპალუაშ უკული ყირგიზეთიქ ოფიციალურო გჷნირთუ უნიტარული საპრეზიდენტო რესპუბლიკათ, ტიტეფიშ რევოლუციაშ უკული — უნიტარული საპარლამენტო რესპუბლიკათ; მარა თაშ-თაში ქიანაქ გეგმიქიმინჷ ემაჸონაფალი საპრეზიდენტო ხეშუულება დო იგამაგებუდჷ მუჭოთ გვერდო საპრეზიდენტო რესპუბლიკა, სოიშახ 2021 წანას კჷნე ვადართუდჷ საპრეზიდენტო სისტემასჷნ. მუში ჸოფაშ განწეობას ქიანას მიშჷ ეთნიკური კონფლიქტეფი, ებუძოლეფი, ეკონომიკური პრობლემეფი, გინმაულარი თარობეფი დო პოლიტიკური კონფლიქტი.

ყირგიზეთი გეჸვენჯი ერეფოშქაშე ორგანიზაციეფიშ მაკათური რე: ზოხორინელი სახენწჷფოეფიშ წორომაჸალობა, ევრაზიული ეკონომიკური რსხუ, კოლექტიური უშქურანჯალაშ აპიჯალაშ ორგანიზაცია, შანხაიშ წოროხანდაშ ორგანიზაცია, ისლამური წოროხანდაშ ორგანიზაცია, ევროპაშ უშქურანჯალაშ დო წოროხანდაშ ორგანიზაცია, თურქული სახენწჷფოეფიშ ორგანიზაცია, თურქული კულტურაშ ერეფოშქაშე ორგანიზაცია დო გოერო. წჷმმაძინე ქიანა რე, ნამუთ ადამიერიშ გოვითარაფაშ ინდექსი-ს 117-ა აბანს იკენს დო მაჟირა უდაღარაში ქიანა რე ცენტრალური აზიას მეძობელი ტაჯიკეთიშ უკული. ყირგიზეთიშ გინმაულარი ეკონომიკა თარო გეპონჷ ჩინური მეკონ-მოკონეფიშ რეექსპორტის დო ორქოშ მოპალუას.

ჯოხოდვალა

• ოფიციალური: ყირგიზეთიშ რესპუბლიკა.
• ერუანული: Кыргызстан; Kyrgyz Respublikasy.

გეოგრაფია

ყირგიზეთიშ რესპუბლიკა

ქიანა ცენტრალურ აზიას. მახურგე ქიანეფიე - ჩინეთი, ტაჯიკეთი, უზბეკეთი დო ყაზახეთი. ფართობი - 198.500 კვ.კმ. ორთა - ქიანაშ ტერიტორიაშ 90% ზუღაშ დონეშე 1500 მეტრაშ სიმაღალას იდვალუაფუ. უდიდაში ტობა - ისიკ-ყული. ქიანაშ უდიდაში კონკა რე გომორძგუაშ პიკი - 7439 მ.

სახენწჷფო

• სახენწჷფო სისტემა - რესპუბლიკა.
• სახენწჷფოშ მადუდე - პრეზიდენტი. 2005 წანაშე ყურმანბეკ ბაკიევი.
• კანონდუმადვალუ ორგანო - ჟირპალატიამი პარლამენტი (ჟოგორკუ კენეში - 70 მაკათური, კანონდუმადვალუ ასამბლეა - 35 მაკათური).

ტერიტორიული მონწყუალა

ყირგიზეთი ადმინისტრაციულო ირთუ 7 აკანო (oblasty) დო 2 ნოღათ (shaar), თენეფიე:

1. ნოღა ბიშკეკი
2. ნოღა ოში
3. ბატკენიშ აკანი
4. ოშიშ აკანი
5. ჩუიშ აკანი (ცენტრი - ბიშკეკი)
6. ჯალალაბადიშ აკანი
7. ნარინიშ აკანი
8. ტალასიშ აკანი
9. ისიკ-ყულიშ აკანი (ცენტრი - კარაკოლი)

ადმინისტრაციული დორთუალა

ადმინისტრაციულ-ტერიტორიულ ართულეფო იკოროცხუ ნოღეფი, რაიონეფი, თაშჷნეშე айылные аймаки (აილნიე აიმაკი) (ტერიტორიული გუმნაქიმჷნა, ნამუთ აკმოდირთუ ართი ვარდა მუსხირენ ოფუტეშე). ყირგიზეთიშ აკოდგინალუაშა მიშმურს:

• 498 მუნიციპალური გუმნაქიმჷნა, თაურჷშე:
  • 2 ონოღე აკანი,
  • 7 ობლასტი,
  • 40 მუნიციპალური რაიონი,
  • 28 ონოღე,
  • 423 ოფუტე აკანი (айыл өкмөтү).

№	შილა	აკანი	ადმინისტრაციული ცენტრი	ფართობი, კმ2	მახორობა, ადმ.
1		ჩუიშ აკანი	ნ. ბიშკეკი	20 200	814 900
2		ისიკ-ყულიშ აკანი	ნ. კარაკოლი	43 100	444 500
3		ტალასიშ აკანი	ნ. ტალასი	11 400	231 800
4		ნარინიშ აკანი	ნ. ნარინი	45 200	262 100
5		ჯალალ-აბადიშ აკანი	ნ. ჯალალ-აბადი	33 700	1 036 700
6		ოშიშ აკანი	ნ. ოში	29 200	1 130 900
7		ბატკენიშ აკანი	ნ. ბატკენი	16 995	441 100

დემოგრაფია

• მახორობა - 4.892 ვითოში (2003), თინეფს შქას 52% ყირგიზი, 18% რუსი, 13% უზბეკი, 2,5% უკრაინალი, 2,4% გერმანალი.
• სახენწჷფო ნინეფი - ყირგიზული დო რუსული.
• რელიგია - ისლამი.
• ნანანოღა - ბიშკეკი (825 ვითოში). დიდი ნოღეფი - ოში (226), ჯალალ-აბადი (76).

ეკონომიკა

მიუკუჯინალო დონორეფიშ, მაართა რანწკის ოერეფშქაშე სავალუტო ფონდიშ, დიდი მოხვარაში, ზოხორინალაშ უკული ყირგიზეთი ეკონომიკურ სიძნელეეფს გინმიცადენს. თარი ორთაშური რესურსეფი - ჰიდროენერგია, ორქო დო დიხაშ იშვიათი ლითონეფბიშ შანულამი ოზირეეფი, ქუანოშქერიშ, ნავთობიშ დო ორთაშური აირიშ ექსპლუატაცია კინე მუშ მოხვარებაშო; ვარჩხილიშწყარი, ბისმუტი, ტყვია, თუთია. საექსპორტო პროდუქცია - ოჭკომალი პროდუქტეფი, მანქანაეკოგაფაშ პროდუქცია, შალი, ლითონეფი. ერუანული ვალუტა - სომი (KGS);

უახალაში ისტორია

იანაშ ტერიტორია 1855 წანაშე რუსეთიშ იმპერიაშ აკოდგინალუას რდჷ. 1924 წანაშ აკიქიმინჷ ყარა-ყირგიზეთიშ ავტონომიური აკანქ, 1926 წანას - ყირგიზეთიშ ასსრ. 1936 წანას - აკიქიმინჷ ყირგიზეთიშ სსრ. ზოხორინალ გიმაცხადჷ 1991 წანას. 2005 წანაშ მელახის, საპარლამენტო გიშაგორუეფიშ უკული გოვითარაფილ დრამატულ მოლინეფქ გათუ ასკარ აკაევიშ 15 წანამი მართუობა.

სახენწჷფო დღახუეფი

წყუ:

თარიღი	ჯოხოდვალა მარგალურო	ჯოხოდვალა ყირგიზულო	ხვილაფეფი
1 ღურთუთა	ახალი წანა	Жаңы жыл	~
7 ღურთუთა	ქირსე	Иса пайгамбардын туулган күнү	რუსეთიშ მართლმადიდებლური ოხვამეშ კალენდარიშ მეჯინათ
23 ფურთუთა	ნანადიხაშ მათხილეშ დღა	Ата-Журтту коргоочунун күнү	~
8 მელახი	ოსურეფიშ ოერეფშქაშე დღა	Эл аралык аялдар күнү	~
21 მელახი	ნოორუზი	Нооруз	აფუნიშ ბუნიობაშ დღა
1 მესი	მაართამაისობა	1-май күнү	~
5 მესი	კონსტიტუციაშ დღა	Конституция күнү	~
9 მესი	გომორძგუაშ დღა	Жеңиш күнү	~
31 მარაშინათუთა	ზოხორინალაშ დღა	Эгемендүүлүк күнү	~
7 ნოემბერი	დიდი ოქტომბერიშ სოციალისტური რევოლუციაშ დღა	Улуу Октябрь Социалисттик революциясынын күнү

კულტურა

• არქიტექტურა: მანასიშ მავზოლეუმი (XIV ო,), ჯიხა „ბურანა“ (XI ო.), მავზოლეუმი უზგენეს (XII ო.), შაჰ-ფაზილიშ მავზოლეუმი (XII ო).
• ტურიზმი: ყირგიზეთიშ უთარაში ღირსოშინე რე ისიკ-ყულიშ ტობა, ნამუშ ელმოლს ტურისტული ბაზეფი დო მასვანჯაფალი ჸუდეეფიე დვალირი.

რესურსეფი ინტერნეტის

• ყირგიზეთიშ რესპუბლიკაშ თარობაშ ოფიციალური ვებ-ხასჷლა
• ყირგიზეთიშ რესპუბლიკაშ დუდთხილუაშ სამინისტროშ ოფიციალური ხასჷლა Archived 2014-11-13 ვებ-ხასჷლას Wayback Machine.
• ყირგიზეთიშ საინფორმაციო პორტალი
• ყირგიზეთი. ომენცარე პერიოდიკა