ნიგერია

ნიგერიაშ ფედერაციული რესპუბლიკა
ნიგერიაშ ფედერაციული რესპუბლიკა Federal Republic of Nigeria; Jamhuriyar Tarayyar Najeriya (ჰაუსა) ; Ọ̀hàńjíkọ̀ Ọ̀hànézè Naìjíríyà (იგბო); Orílẹ̀-èdè Olómìniira Àpapọ̀ Nàìjíríà (იორუბა); ; ნიგერია
	დევიზი: ”ართონობა დო ნძალა, თინჩალა და პროგრესი”
	ჰიმნი: Arise, O compatriots, Nigeria's call obey;
	ნიგერიაშ ორენი
ნანანოღა	აბუჯა; 9°10′ ოორ. გ. 7°10′ ელ. გ. /
უკაბეტაში ნოღა	ლაგოსი
ოფიციალური ნინა(ეფი)	ინგლისური
თარობა	საპრეზიდენტო რესპუბლიკა
ფართობი
მახორობა
ედპ (ჸუპ)	2024 ფასებათ
აგი	0.548 (დაბალი) (161-ა)
ვალუტა	ნაირა (₦) (NGN)
ბორჯიშ ორტყაფუ	WAT (UTC +1სთ.)
ქიანაშ კოდი	NGA
Internet TLD	.ng
ოტელეფონე კოდი	234

ვეშქოჩირთან გეჸვენჯი შანულამობაშა/შანულამობეფშა: ნიგერი.

ნიგერია (ინგლ. Nigeria), ოფიციალურო — ნიგერიაშ ფედერაციული რესპუბლიკა (ინგლ. Federal Republic of Nigeria) — სახენწჷფო ბჟადალ აფრიკას.^[1] იდვალუაფუ ოორუეშე საჰელიშ დო ობჟათეშე გვინეაშ ჸუჯიშ შკას, ატლანტიშ ოკიანეს. ქიანაშ ფართობი რე 923,769 კმ². 230 მილიონიანი მახორობათ, აფრიკაშ არძაშე უკაბეტაში ქიანა დო მოსოფელს — მაამშვა. ნიგერიას ოორუეშე უხურგანს ნიგერი, ოორუე-ბჟაეიოლშე — ჩადი, ოორუეშე — კამერუნი დო ბჟადალშე ბენინი. ნიგერია რე ფედერალური რესპუბლიკა, ნამუთ აკმოდირთუ 36 შტატიშე დო ნანანოღაშ ფედერალური ტერიტორიაშე, სოდე იდვალუაფუ ქიანაშ ნანანოღა — აბუჯა. ნიგერიაშ უკაბეტაში ნოღა რე ლაგოსი, მოსოფელიშ ართ-ართი უკაბეტაში მეგაპოლისი დო აფრიკაშ უკაბეტაში ნოღა.

ჩქ. წ.ე.-შახ II ოშწანურაშ დაჭყაფუშე, ნიგერიაშ ტერიტორიას რდჷ მუსხირენი ჯინჯიერი კოლონიზაციაშახიანი სახენწჷფო დო ომაფე, ჯვ. წ. XV ოშწანურას ნოკიშ ცივილიზაცია რდჷ პირველი დინოხოლენი აკოკათუა.^[2] თეხანური სახენწფოქ გიჭყჷ XIX ოშწანურას, ბრიტანული კოლონიალიზმიშ შედეგო დო ასეიანი ტერიტორიული ფორმა მიღჷ 1914 წანას, ნიგერიაშ ობჟათე დო ოორუე პროტექტორატეფიშ აკოკათუათ. ბრიტანალეფქ გაჭყეს ადმინისტრაციული დო სამართლებური სტრუქტურეფი, თაშნეშე ორცათ მართუნდეს ტრადიციული მანჯღვერეეფით.^[3] ნიგერიაქ ფორმალური ზოხორინელი ფედერაციათ გჷნირთუ 1960 წანაშ 1 გჷმათუთას. ქიანას 1967-1970 წანეფს მიშ ომენოღალე ლჷმა, ნამუსჷთ მაჸუნუ ოურდუმე დიქტატურეფიშ დო დემოკრატიულო გიშაგორილი ომენოღალე თარობეფიშ წოროგეჸვენჯალაქ, სოიშახ 1999 წანას, ნიგერიაშ საპრეზიდენტო გიშაგორუეფს სტაბილური თარობაქ ვამორთჷნ, ოკათე დემოკრატიული პარტიაშ კანდიდატი ოლუსეგუ ობასანჯოშ გიშაგორუათ. თეშ უმკუჯინალო ქიანაშ შხირას მუთმოხვადუ გიშაგორუეფიშ ფალსიფიცირება, ნიგერიაშ პოლიტიკური რინაშ შხვადოშხვა დონეს კორუფციას მეუღუ.

ნიგერია ანდაერუანული სახენწჷფო რე, სოდე ოხორანს 250-შე უმოსი ეთნიკური ბუნა, ნამუეფჷთ 500 შხვადოშხვა ნინაშა რაგადანა, თინეფშე არძა მუნეფიშ დუდს გინორთი კულტურაშ წჷმმარინაფალო მითმირჩქინანს.^[4]^[5]^[6] სუმი უკაბეტაში ეთნიკური ბუნა რე: ჰაუსა ოორუეშე, იორუბა ბჟადალშე დო იგბო ბჟაეიოლშე, თინეფი ართო ქიანაშ მახორობაშ 60%-ის აკმადგინანა.^[7] ოფიციალური ნინა რე ინგლისური, ნამუთ გიშაგორილი რე ერუანულ დონეშა ლინგვისტური ართუანობაშ გალექინებელო.^[8] ნიგერიაშ კონსტიტუცია უნარღელჸენს დე იურე რელიგიაშ დუდიშულას, ^[9] თეწკჷმა თაქ ოხორანს მოსოფელიშ ართ-ართი უკაბეტაში მუსლიმური დო ქირსიანული ჯარალუეფი.^[10] ნიგერია მეხოლაფირო დორთილი რე ოორუეშე მახორუ მუსლიმეფით დო ობჟათეშე მახორუ ქირსიანეფით; ჯინჯიერი რელიგიეფი, ნამუეფთ სამანგათ, დჷმახასიათაფალი რე იგბოშ დო იორუბაშ კათაშონ, უჭიჭაშობას რენა.^[11]

ნიგერია რე რეგიონაულური ნძალა აფრიკას დო ოშქაშე ნძალა ერეფოშქაშე ურთიართობეფს. ნიგერიაშ ეკონომიკა რე აფრიკაშ სიკაბეტათ მაანთხა დო მოსოფელიშ 53-ა მინიმალური ედპ-შ დო 27-ა ჸუპ-შ მეჯინათ. მუში მენმოღალეეფი ნიგერიას შხირას მიშინუანა მუჭოთ აფრიკას გიგანტის კაბეტი მახორობაშ დო კინოხ კაბეტი ეკონომიკაშ გეშა,^[12] მოსოფელიშ ბანკი ქიანას კოროცხუნს გოვითარაფონ ეკონომიკათ. ნიგერია აფრიკაშ რსხუშ ართ-ართი დჷმარსხუაფალი დო ანდა ერეფოშქაშე ორგანიზაციაშ მაკათური რე, თინეფს შქას: გოერო, ერეფიშ წორომაჸალობა, უგინობირაფუობაშ ყარაფი^[13], ბჟადალი აფრიკაშ ქიანეფიშ ეკონომიკური წორომაჸალობა, ისლამური წორომაჸალობაშ ორგანიზაცია დო ნაფთობიშ ექსპორტიორი ქიანეფიშ ორგანიზაცია (ოპეკი).

ეტიმოლოგია

ჯოხოდვალა ნიგერია მოურს ქიანას გიშმალი წყარმალუ ნიგერიშე. 1897 წანაშ 8 ღურთუთას, თე ჯოხო მიგონჷ ბრიტანალი ჟურნალისტი ფლორა შოუქ. მეძობელი ნიგერიშ რესპუბლიკაქ მუში ჯოხოდვალა კჷნე თე წყარმალუშე ეჭოფჷ. ჯოხოდვლა ნიგერიშ გოჭყაფა, ნამუთ დუდშე ხვალე წყარმალუ ნიგერიშ შკა მალობაშ ეიოშანალო გჷმირინუაფუდჷნ, უჩინებუ რე. ორჩანიეთ, თე ზიტყვა წჷმარინუანს ტუარეგეფიშ თირელი ჯოხოდვალას egerew n-igerewen, ნამუსჷთ გჷმირინუანდეს ტიმბუქტუშ გოხოლუას, წყარმალუშ შქა მალობაშ მახორუეფი XIX ოშწანურაშ ევროპული კოლონიალიზმიშახ.^[14]^[15] სოიშახ ფლორა შოუქ წჷმარინუ ჯოხოდვალა „ნიგერიან“, მერზიებული რდჷ შხვა ჯოხოდვალეფჷთ: ნიგერიშ ომაფე კამპანიაშ ტერიტორიეფი, ცენტრალური სუდანი, ნიგერიაშ იმპერია, ნიგერ-სუდანი დო ჰაუსაშ ტერიტორეფი.^[16]

ისტორია ^[17]

ორდოიანი პერიოდი (ჯვ. წ. 500-1500)

ოორუე ნიგერიაშ ნოკიშ ცივილიზაცია პეულანდჷ ჯვ. წ. 500-ახ. წ. 200 წანეფს. თინეფი აკეთენდეს გიშაჭვილი დიხაჭაბუშ ფიგურეფს, ნამუეფჷთ ართ-ართი ორდოიანი სკულპტურეფი რე სუბსაჰარულ აფრიკას. უმოსი ოორუეშე, ნოღეფიშ კანოშ დო კასტინაშ ისტორია იჭყაფუ ახ. წ. 999 წანას. ჰაუსაშ ომაფეეფი დო კანემ ბორნუშ იმპერიაქ გევითარეს, მუჭოთ ოვაჭრე პოსტეფი ოორუე დო ბჟადალი აფრიკაშ შქას.

იგბო კათაშ ნრიშ ომაფექ აკიკათჷ X ოშწანურას დო ქორდჷ თეიშახ, სოიშახ მიოდინუანდჷ სუვერენიტეტის დო ქაკათჷ ბრიტანეთის 1911 წანასჷნ. ნრის დუდენდჷ ეზე ნრი დო ნოღა ნრი მერჩქინელი რე იგბოშ კულტურაშ დაჭყაფურო. ნრი დო აგილერი რდეს იგბოშ მითეფშე, ნამუეფჷთ უმერიშ კლანიშ ტერიტორიას ოხორანდეს. თე კლანიშ წიმოხონეფი პატრიარქალური მაფაშ ერიშე მოულა. ბჟადალი აფრიკას არძაშე უჯვეშაში ბრინჯაოქ გიჭყჷ lost-wax process გჷმორინაფათ, ნამუთ დიგურუეს იგბოქ უკწუშე, ნოღაშე, ნამუთ ნრიშ გაულაშ გიმე რდჷნ.

ბრიტანული ნიგერია (1800-1960)

კაბეტი ბრიტანეთი, ნიდერლანდეფი, პორტუგალია, თაშნეშე შხვადოშხვა აფრიკაშ ქიანეფი დო კერზო კომპანიეფი ოკათუდეს ჭკორეფით ვაჭრუას. ჭკორუაშ სააწმარენჯო სენტიმენტეფით დო ეკონომიკური რეალობაშ თირუათ, 1807 წანას, კაბეტი ბიტანეთიქ გაუქვუ ჭკორუათ ვაჭრუა. ნაპოლეონიშ ლჷმეფიშ უკული, კაბეტი ბრიტანეთიქ გენშეღჷ ბჟადალი აფრიკაშ დივიზიონი ერეფოშქაშე ჭკორეფით ვაჭრუაშ გაჩემებელო. ანუ თინეფი აჩერენდეს შხვა ერეფიშ ხვამარდეფს, სოდე რდეს ჭკორეფი დო გინმიშეს აფრიკაშ წყარპიჯიშენ. დაჭკორებული კათა მეჸუნდეს ფრიტაუნშა (Freetown), ნამუთ ბჟადალი აფრიკას მადვალი კოლონია რდჷ დო ბრიტანეთიშით გადუდიშულებური ჭკორეფიშ დახორალო რდჷ გიშართილი.

თიმ პერიოდის აფრიკაშო უჭყანერაში სახენწჷფოეფს შკას ბურჯაფი თიჯგურა ინტენსიური რდჷ, ნამჷ-და თინა შილებე ინტერ-იმპერიალისტურ კონფლიქტეფშა დო ლჷმეფშათ გეგნურთუმუდუკონ. თეშ ეიოღებელო გერმანიაშ კანცლერი ოტო ფონ ბისმარკიქ (oto fon bismark) 1884-1885 წანეფს მიჭანჷ თი ეპოქაშ თარი ევროპული სახენწჷფოეფიშ დიპლომატიური სამიტი, ნამუშ ღანკი რდჷ აფრიკაშ მუმალიშ გაანალიზება დპ ჭკორალაშ გოუქვაფა. სინანდულეს, უმოსი შანულამი რდჷ კოლონიალიზმი.

ქიანეფიშ სტრატეგიული დო ეკონომიკური გეგმეფი, მუჭომეფით რე ჯვეში ბაზარეფიშ ჩოლუა, ახალი ტერიტორიეფიშ ათვისება დო მახორობაშ ექსპლუატაცია. კონფერენციას შიმუშეს ხეკულუა, ნამუთ ჩინებული რე, მუჭოთ ბერლინიშ აქტი, ნამუთ ევროპულ სახენწჷფოეფს აფრიკაშ დორთუალას ბურჯაფიშ წესეფს კარნახენდჷნ. ბერლინიშ კონფერენციაქ, ნამუსჷთ აფრიკაშ აკა წჷმმარინაფალი ვაკათუდჷნ, აფრიკაშ დორთუალაშ პროცესი დიჭყჷ დო მუთუნერი გური ვაგუჩამუნა ვართ აბანობურ კულტურაშა, ვართ ეთნიკურ ბუნეფშა დო ართი ტომიშ კათას ევროპალეფიშ გოჸუნაფილი ხურგეფიშ შხვადოშხვა კუნთხუს იტენდჷ. თექ გაჭყჷ ტრაიბალიზმი, ნამუთ ასეთ იგჷნძორებუ.

1901 წანაშ 1 ღურთუთას, ნიგერიაქ გჷნირთუ ბრიტანეთიშ პროტექტორატო დო ბრიტანეთიშ იმპერიაშ ნორთო. XIX ოშწანურაშ დალიას დო XX ოშწანურაშ დაჭყაფუს, ზოხორინელი ომაფეეფი იბურჯუდეს ბრიტანეთიშ იმპერიაშ მეხ, მუნეფიშ ტერიტორიეფიშ გაძინალო. 1897 წანას, ბრიტანეთიქ ლჷმათ შილებუ ბენინიშ დოჸუნაფა დო ანგლო-აროშ ლჷმას (1901-1902) გიორჯგინჷ შხვა ოპონენტეფსჷთ.

1914 წანას, ბრიტანეთიქ ფორმალურო ქუკათჷ ნიგერი ნიგერიაშ კოლონიას დო პროტექტორატის. ადმინისტრაციულო, ნიგერია დორთიული რდჷ ოორუე დო ობჟათე პროტექტორატეფო დო ლაგოსიშ კოლონიათ. ობჟათე რეგიონიშ მახორუეფს უმოსი მეჭედელი რსხუ უღუდეს ბრიტანეთწკჷა დო შხვა ევროპაშ ქიანეფწკჷმა, მუჭოთ ეკონომიკურო თეშ კულტურულო.

ქრისტიანული დელეგაციეფქ პროტექტორატეფს ბჟადალური ოგონათუე დჷნაწესებუეფი გეგმაწიმინეს. ბრიტანეთიშ ორცა კანონიშ დო ისლამური ტრადიციეფიშ გაჸონიერებაშ პოლიტიკაშ მეჯინათ, ომაფე ხიბაქ ხუჯი ვადუკინჷ ქიანაშ ოორუეშე, ისლამურ ნორთის მადვალი ქირსიანულ დელეგაციეფს. ობჟათე პროტექტორატიშ გიშნაგორა ჯარალუაშე კანკალე ბაღანა მიშჷ კაბეტი ბრიტანეთშა უჯგუში გონათუაშ მიოღებელო.

ოორუე ნიგერიაქ ხვალე 1936 წანას ივარუ ჭკორალა, მუჟანსჷთ ნიგერიაშ შხვა არანეფს ჭკორალა კოლონიალიზმიშ უკული ხეთეშე მილასჷნ. მაჟირა მოსოფელიშ ლჷმაშ უკული, ნიგერიული ნაციონალიზმიშ და ზოხორინალაშ მოთხირიშ გაძინალო, გეჸვენჯი კონსტიტუციეფქ ნიგერია გეგნართინუეს მუშითმამართალი ქიანათ. XX ოშწანურაშ მაჟირა ნორთის, აფრიკას ზოხორინალაშო ბურჯაფიშ კაბეტი რეღმაქ დიჭყჷ. ნიგერიაქ 1960 წანას მიპალჷ ზოხორინალა.

გეოგრაფია

ქიანა იდვალუაფუ ბჟადალ აფრიკას. მახურგე ქიანეფი რე: ნიგერი, ჩადი, კამერუნი, ბენინი.

ფართობი: 924.000 კვ.კმ.
ორთა: უმაღალაში კონკა - ფოგელ-პიკი 2.042; წყარმალუეფი (კმ) – ნიგერი 1.170 (ართო 4.184), ბენუე 800 (ართო 1.400 კმ); ტობა (კვ.კმ) - ჩადი 3.800 (ართო 16.300); კლიმატი - ეკვატორული, ტროპიკული.
ორთაშობური რესურსეფი: ორთაშობური აირი, ნაფთობი, კალა, რკინაშ მადენი, ქუანოშქერი, კირქუა, ტყვია, თუთა (ელემენტი).

სახენწჷფო

სახენწჷფო სისტემა: ფედერაციული რესპუბლიკა.
სახენწჷფოშ მანჯღვერი: პრეზიდენტი Olusegun OBASANJO (1999).
ოკანონმადვალუ ორგანო: ჟირპალატამ პარლამენტი (107+346 მაკათური).
ადმინისტრაციული დორთუალა: ქიანა ირთუ ადმინისტრაციულ-ტერიტორიულო - 36 შტატი (state) დო ფედერალური ნანანოღა (federal capital territory).

დემოგრაფია

მახორობა: 133,9 მლნ (2003), თინეფ შკას 21% იორუბა, 29% ჰაუსა დო ფულანი, 18% იგბო, 12% ფულბე.
ნინეფი: ინგლისური, ჰაუსა, იორუბა, იგბო, ფულანი.
რელიგია: ისლამი 46%, ქირსიანობა 32%, ანიმიზმი 20%.
ნოღეფი (ათ.) : აბუჯა (400), ლაგოსი (8.350; აგლომ. 9.530), კანო (3.330; აგლომ. 3.617), იბადანი (3.140; აგლომ. 3.755), კადუნა (1.510), პორტ-ჰარკურტი (1.093), ბენინი (1.082).

ეკონომიკა

ერუანული პროდუქტი: მოცულობა - 33 მლრდ $; 1 ადამიერშა - 280 $; სტრუქტურა (%) - ოფუტეშ მეურნეობა 33, რეწუა 42, მოინალა 25.
ექსპორტი: ნაფთობი, კაკაო, პალმაშ ზეთი,კაუჩუკი, ბამბე.
ბიუჯეტი: 3,400 მლნ $.
ვალუტა: ნაირა (NGN).

მონძალა

ოშწანურაშ კულტურული პეიზაჟეფი.

რესურსეფი ინტერნეტის

ოფიციალური ვებ-ხასჷლა

სქოლიო

↑ About Nigeria. კითხირიშ თარიღი: 8 September 2023.
↑ Nigeria - Colonialism, Independence, Civil War (en). კითხირიშ თარიღი: 8 September 2023.
↑ Achebe, Nwando. The female king of colonial Nigeria : Ahebi Ugbabe. Bloomington. ISBN 978-0-253-00507-6. OCLC 707092916.
↑ Ethnicity in Nigeria. PBS (5 April 2007). კითხირიშ თარიღი: 9 May 2015.
↑ Nigeria. კითხირიშ თარიღი: 4 July 2019.
↑ Pereltsvaig, Asya (16 June 2011). Linguistic diversity in Africa and Europe – Languages Of The World. კითხირიშ თარიღი: 4 July 2019.
↑ Nigeria – CIA World Factbook 2019. კითხირიშ თარიღი: 25 May 2020.
↑ Mann, Charles C. (1990). Choosing an Indigenous Official Language for Nigeria. კითხირიშ თარიღი: 10 July 2020.
↑ Nigerian Constitution. Nigeria Law. კითხირიშ თარიღი: 17 July 2015.
↑ The countries with the 10 largest Christian populations and the 10 largest Muslim populations (en-US) (April 2019). კითხირიშ თარიღი: 25 May 2020.
↑ Nigeria Fact Sheet. United States Embassy in Nigeria. კითხირიშ თარიღი: 23 September 2018.
↑ (1959) „Nigeria: The African giant“. The Round Table 50 (197): ხს. 55–63. DOI:10.1080/00358535908452221. ISSN 0035-8533.
↑ Non-Aligned Movement (NAM) - The Nuclear Threat Initiative. კითხირიშ თარიღი: 19 October 2021.
↑ The Arabic name nahr al-anhur is a direct translation of the Tuareg.
↑ Online Etymological Dictionary. Etymonline.com. კითხირიშ თარიღი: 28 July 2014.
↑ Natasha H. Akpoti's Wildly Inaccurate History of Nigeria. კითხირიშ თარიღი: 11 August 2023.
↑ HISTORY OF NIGERIA. (n.d.). Retrieved July 06, 2016

[1] About Nigeria. კითხირიშ თარიღი: 8 September 2023.

[2] Nigeria - Colonialism, Independence, Civil War (en). კითხირიშ თარიღი: 8 September 2023.

[3] Achebe, Nwando. The female king of colonial Nigeria : Ahebi Ugbabe. Bloomington. ISBN 978-0-253-00507-6. OCLC 707092916.

[4] Ethnicity in Nigeria. PBS (5 April 2007). კითხირიშ თარიღი: 9 May 2015.

[5] Nigeria. კითხირიშ თარიღი: 4 July 2019.

[6] Pereltsvaig, Asya (16 June 2011). Linguistic diversity in Africa and Europe – Languages Of The World. კითხირიშ თარიღი: 4 July 2019.

[7] Nigeria – CIA World Factbook 2019. კითხირიშ თარიღი: 25 May 2020.

[8] Mann, Charles C. (1990). Choosing an Indigenous Official Language for Nigeria. კითხირიშ თარიღი: 10 July 2020.

[9] Nigerian Constitution. Nigeria Law. კითხირიშ თარიღი: 17 July 2015.

[10] The countries with the 10 largest Christian populations and the 10 largest Muslim populations (en-US) (April 2019). კითხირიშ თარიღი: 25 May 2020.

[USEN-11] Nigeria Fact Sheet. United States Embassy in Nigeria. კითხირიშ თარიღი: 23 September 2018.

[12] (1959) „Nigeria: The African giant“. The Round Table 50 (197): ხს. 55–63. DOI:10.1080/00358535908452221. ISSN 0035-8533.

[13] Non-Aligned Movement (NAM) - The Nuclear Threat Initiative. კითხირიშ თარიღი: 19 October 2021.

[14] The Arabic name nahr al-anhur is a direct translation of the Tuareg.

[15] Online Etymological Dictionary. Etymonline.com. კითხირიშ თარიღი: 28 July 2014.

[16] Natasha H. Akpoti's Wildly Inaccurate History of Nigeria. კითხირიშ თარიღი: 11 August 2023.

[17] HISTORY OF NIGERIA. (n.d.). Retrieved July 06, 2016

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]